سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2243
  • 758
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌي ۽ آريا

سنڌ جي سر زمين تي رهندڙ سنڌي ئي هئا، جن کي ٻاهرين عالمن دراوڙ جي نالي سان ڪوٺيو آهي، تن سنڌ کي سر سبز ۽ آباد ڪيو، وڏا وڏا عاليشان شهر جوڙيا ۽ دنيا جي تهذيب جو بنياد وڌو. جيئن پروفيسر مئڪس ملر چيو آهي: ”يورپ جي تهذيب جو بنياد ايشيا وارن وڌو ۽ پوءِ يورپ جي ماڻهن ايشيا، خاص ڪري سنڌ مان گھڻو ئي پرايو آهي.“ هن وڌيڪ لکيو آهي ته ”سنڌوءَ جي رهاڪن ٻين وٽان نه نقل ڪيو آهي، پر پاڻ ٻين ڪيترن ئي قومن وٽان پرايو “
جيئن ته سنڌي دنيا جي پهرين سڌريل قوم هئي، ۽ انهن پنهنجي ڌرتيءَ کي سر سبز ۽ آباد ڪرڻ لاءِ فصل پوکيا، زمين مان سون اُپائڻ لڳا، جنهن ڪري اهي ڏينهون ڏينهن خوشحاليءَ طرف وڌڻ لڳا. ميسوپوٽيما (عراق) ۽ مصر جو عروج سنڌ ۽ سنڌين جي بدولت پروان چڙهندو رهيو. تنهن زماني ۾ وحشي خونخوار ڌنار ٽولي جنهن کي دنيا آرين جي نالي سان ياد ڪري ٿي، تن 2000 ٻه هزار سال قبل مسيح ۾ سنڌ جي سر سبز زمين کي چراگاهه طور استعمال ڪرڻ گھريو، جڏهن سنڌين ان جي مزاحمت ڪئي، ته انهن جو قتل عام ڪيو ويو. ۽ ڳوٺ برباد ڪيا ويا. سنڌي ويچارا جيڪي امن پسند هئا، ۽ جن جو معاشرو انتهائي سڌريل هو، تن انهيءَ حالت ۾ پنهنجي بچاءُ جاري رکيو.
سنڌين جي امن پسندي جو ذڪر ڪندي سبط حسن: ”پاڪستان ۾ تهذيب ڪا ارتقا“ ۾ لکي ٿو: ”هڙاپا ۽ موهن جي دڙي مان سون چاندي جا گھڻا هار، مالا، گلوبند، ڪڙا، جھومر، سرمي داڻيون وغيره مليون آهن. ٽامي جون ڪهاڙيون چاقو وغيره به مليا آهن، پر ڍال، تلوار، زره مطلب ته جنگي سامان هڪ به نه مليو آهي. انهيءَ مان ثابت ٿئي ٿو ته سنڌوءَ جو معاشرو نهايت محفوظ معاشرو هو. ماڻهو ڏاڍا امن پسند ۽ صلح وارا هئا، لٽ مار، قتل وغارت انهن جو پيشو نه هو. هو نه سپاهي ۽ لشڪر رکندا هئا ۽ نه ڪنهن ٻئي ملڪ تي حملو ڪندا هئا.“ هو چوي ٿو ته: ”سنڌ وارن کي بجا طور فخر آهي ته انهن جي تخليقات ۽ تعميرات ۾ ڪنهن ٻي قوم جو خون پسينو شامل ناهي.“
سنڌي خوشحال ۽ شاهوڪاري واري زندگي گذاري رهيا هئا ته هي وحشي ڌنارن جو ٽولو سنڌ ۾ اچڻ شروع ٿيو ۽ پوءِ آهستي آهستي گڏجي پنهنجي مال جي چاراگاهه لاءِ سنڌ کي منتخب ڪري سنڌين تي حملا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا. انهن جي ڳوٺن کي تاراج ڪندا، زمين تي قبضو ڪندا، شهرن تائين وڃي پهتا.
سنڌي جيڪي جنگ ۽ فساد کان اڻ واقف هئا، تن ڦڏي ۽ فساد کان بچڻ لاءِ ڳوٺن مان نڪري شهرن کي وسايو. آخر جاهلن جي هن ٽولي جيڪي سنڌ کي چکي چريا ٿيا هئا، تن سوني ڌرتي کي هٿ ڪرڻ لاءِ هٿ ڊگھيرڻ شروع ڪيا ۽ سنڌين جي شهرن کي تاراج ڪرڻ گھريو. مسٽر باشم لکي ٿو: ”هي وحشي ماڻهو هئا انهن ڳاٺاڻي زندگي کي بدلائي ڇڏيو. انهيءَ سبب ڪري سنڌوءَ جي تهذيب تمام گھڻي متاثر ٿي. ڳوٺاڻي ماڻهن ڀڄي وڃي موهن جي دڙي جي شهر ۾ پناهه ورتي، جنهن ڪري اتان جا وڏي وڏا ڪمرا ننڍن ڪمرن ۾ تبديل ٿي ويا ۽ وڏيون وڏيون عمارتون ڪوٺين ۾ تبديل ٿي ويون. حملي جي خطري پوري ماحول کي متاثر ڪري ڇڏيو هو. انهيءَ ڪري ڪنڀر جون آويون جيڪي شهر کان ٻاهر هيون اهي به شهر اندر قائم ٿي ويون. ۽ بازارن جو رنگ ۽ ڍنگ ئي ڦري ويو.“
رگ ويد ۾ اهڙن ڪيترن جنگن جو احوال بيان ٿيل آهي. جيئن ٻن دريائن جو سربراهه نموچي جنهن جي فوج عورتن تي مشتمل هئي، هن زناني فوج کي ڏسي اندر (رڳ ويد ۾ آرين جي جنگي هيرو جو نالو) کلي ڏنو پر جڏهن لڙائي لڳي ته اندر جو برقي گرز به عورتن کي شڪست ڏيئي نه سگھيو. تڏهن هن مڪر ۽ چالاڪي کان ڪم وٺي نموچي سان صلح ڪيو ۽ ڌوڪي سان ان کي ماري ڇڏيو.
رگ ويد مان معلوم ٿئي ٿو ته جڏهن سنڌين جي مٿان اچي آفت ڪڙڪي ته هو ان سان منهن ڏيڻ لاءِ تيار ٿي ويا. جيتوڻيڪ هو فنون جنگ کان اڻ واقف هئا ۽ کين لشڪر نه ڪونه هو، پر جڏهن آرين انهن جي ننڊ ۽ سڪون کي حرام ڪري ڇڏيو ته هو مڙس ٿي بيٺا جن ۾ مردن سان گڏ عورتون به شانه به شانه شامل ٿي وڙهيون.
آرين جي هيرو اندر سنڌ جي نائب ”راجس وان“ کي پنجاهه سپاهين سميت مارڻ کانپوءِ نوي سنڌي ڳوٺن ۽ شهرن کي باهيون ڏيئي ساڙائي ڇڏيو. جنهن مان معلوم ٿئي ٿو سنڌي آرين سان سخت مقابلو ڪندا رهيا ۽ پنهنجي بچاءَ ۾ برابر مزاحمت جاري رکي ۽ دشمن کي جڏهن به داءُ ٿي لڳو ته سنڌين جي قتل عام کان پوءِ انهن جي گھرن ۽ ملڪيت کي به ساڙي ڇڏيو ٿي.
رگ ويد ۾ چمري نالي هڪ سنڌيءَ جو ذڪر ملي ٿو، جنهن سان آرين هيرو اندر بذات خود سامهون آهي. جنهن سان ڌوني نالي هڪ ٻيو سنڌي جوڌو به ساڻ آهي. اندر چمري خلاف لڙائي هڪ آريي ڌبيتي جي ڪري ڪئي (اندازو آهي ته اهو ڌبيتي آريا لشڪر جو سپهه سالار هو، جنهن کي چمري ڪنهن جنگ ۾ شڪست ڏيئي ماري ڇڏيو هو ) جنهن ۾ ٽيهه هزار سنڌي بي گناهه مقابلو ڪندي مارجي ويا ۽ جيڪي بچيا تن کي گرفتار ڪري سسيون ڌڙن کان ڌار ڪيون ويون.
رگ ويد مان هي به معلوم ٿئي ٿو ته پنجاهه کان وڌيڪ سنڌي سردارن آرين جو مقابلو ڪيو جيئن سرت کي ماري ان جي ستن شهرن تي قبضو ڪيو ۽ ”اها سيو“ کي قتل ڪري ان جي شهر موني مارا کي باهه ڏياري ساڙائي ڇڏيو. اهڙي طرح سنڌي مٿير ”ورچن آرين“ جو مقبلو ڪندي پنج سؤ سنڌي جيالن سان گڏ وڙهندي ڌرتي مٿان قربان ٿي ويو. ”امهه جوڌو“ آرين کي سخت نقصان پهچائيندو رهيو پر جڏهن پنهنجي ڌرتي تان نثار ٿيو ته دشمن سندس ستن ئي شهرن کي باهه ڏياري ۽ سنڌين جو قتلام ڪيو.
آريا سنڌي واپارن جي نمائندي ۽ مک ورتر جنهن سنڌ جي بچاءَ ۾ ڪيلدي ڪردار ادا ڪيو، تنهن کي قتل ڪيو ۽ آخر سنڌ سلطنت جي حڪمران سمبارا (سمون) ۽ گاديءَ جي هنڌ موهن جي دڙي واري شهر جنهن کي سميري ڪتبي موجب، مي. اي. لوحا سڏيو ويو آهي، تنهن تي حملو ٿيو. جنهن سنڌ جو بچاءُ ڪندي چاليهه سال لڳاتار آرين سان وڙهندو رهيو ۽ آخر پنهنجي جان سنڌ ۽ سنڌين تان نڇاور ڪري قربان ٿي ويو. مسٽر باشم انهيءَ صورتحال جي نقاب ڪشائي ڪندي لکي ٿو: ”جڏهن حمله آورن هيڏانهن جو رخ رکيو ته گھڻا شهري شهر ڇڏي جھنگلن ڏانهن ڀڄي ويا ۽ جيڪي رهجي ويا، جيئن کوٽائي وقت چوويهه انساني ڍانچا مليا آهن، تن متعلق اهو خيال آهي ته انهن حملي وقت ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي پر کين ڀڄڻ جي مهلت ملي نه سگھي ۽ حمله آور اچي پهتا.
سنڌين ۽ آريه جي لڙائي بابت اينشنٽ انڊين هسٽري جو مصنف راولنس لکي ٿو: ”آريا قوم جڏهن اتر اولهه کان داخل ٿي ته سنڌين قدم قدم تي مڙسي سان انهن جو رستو روڪيو. جيتوڻيڪ هو ناڪام رهيا، پر تنهن هوندي به جنگيون مسلسل جاري رکيون پيا اچن. هن رگ ويد مان ثابت ڪيو آهي ته سنڌين ۽ آرين جيڪي لڙايون لڙي اهي خون رزي جنگيون هيون جنهن ۾ هزارين ۽ لکين سنڌي مارجي ويا، آرين نه صرف ان جي خون سان هولي کيڏي، پر انهن جا ڳوٺ، انهن جا قلعا، ۽ انهن جي محلاتن کي باهيون ڏيئي ساڙي ڇڏيون. ان جي مردن کي داس ۽ عورتن کي داسيون بڻايو ويو.“
هو هڙاپا موهن جي دڙي بابت لکي ٿو: ”موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جي قريب جيڪي ٻنهي ڌرين درميان لڙايون لڳيون اهي سڀني کان وڌيڪ خون ريز هجن. سنڌين انهن لڙائين ۾ ناڪام ٿيڻ ڪري موهن جو دڙو ۽ هڙاپا شهر خالي ڪري ڇڏيو هجي. خصوصي طور سنڌي بادشاهه سمبارا (سمون) ۽ آريا لٽيري ديوداس درميان جيڪي لڙايون لڳيون، اهي وڏيون هولناڪ هيون.
سنڌين ڌارين جو مقابلو اهڙي جوان مردي ۽ دليري سان ڪيو جو اهو سندن جي دماغ تي ڇانيو رهيو. بقول راگوزين آرڙين سنڌين کي داسيو جو لقب رڳو ان ڪري ڏنو جو هو انهن کان بري طرح مرعوب هئا، ڇاڪاڻ ته رگ ويد جي خيال کان داسيو صرف اهي بد روح هئا جيڪي انهن جي حال ۽ مستقبل جو رستو اڻ ڏٺل انداز ۾ روڪي وٺندا هئا.“ هوءَ وڌيڪ لکي ٿي ته : ”آريا ذهن انهن مان ڪن کي جادوگر سمجھي ٿو. انهن کي هوا، بادل ۽ طوفان سمجھندي فضا ۾ اڏندي محسوس ڪن ٿا. هو انهن کي جابر ۽ شيطان (دشمن جو لقب) جي روپ ۾ به نظر اچن ٿا ۽ اهي ڀوت ۽ ديو جي لقب سان به ياد ڪن ٿا، جيڪي انهن جي حورن پرين ۽ ڪنورن کي اغوا ڪري وڃن ٿا.“ ثابت ٿئي ٿو ته سنڌين جي شجاعت ۽ مردانگي انهن جي ذهنن مٿان ڀوت وانگر سوار هئي، جڏهن ڪنهن به ڪم ۾ شڪست کائندا هئا ته ان جو سبب سنڌين جي روحن جو بدلو سمجھندا هئا.
سنڌين جي شڪست جو سبب بيان ڪندي سبط حسن لکيو آهي: ”هتان جي حڪمران طبقي فڪر و احساس سان ماڻهن کي اهڙي نموني پنهنجي اطاعت ۾ آڻي ڇڏيو جو جبر و تشدد جي ضرورت ئي نه رهي.“
آرين سنڌين جي پر امن معاشري کي نست و نابود ڪرڻ کان پوءِ جو ڏٺو ته اهي نهايت مهذب ۽ قابل واڪابر آهن ته انهن سان ملي جلي هڪ نئين معاشري جو بنياد وڌو جيئن جمهوري حڪومت دوران بادشاهت انهن سنڌي رسم وراوج ۽ پنهنجي جاهلت جي ريتن کي ملائي نين ريتن ۽ رسمن جو بنياد وڌو جيڪو اڳتي هلي سنڌي آريا معاشري جو بنياد پيو جتان هندو مت شروع ٿئي ٿي.
جيئن مئڊم راگوزين ان تي روشني وجھندي لکيو آهي: ”هو پنهنجي دشمنن (سنڌين) کي نفرت مان شيشن ناگ ديو جو پوڄاري چوندا هئا پر اهڙو وقت به آيو جو آريا خود به نانگ پرست ٿي ويا ۽ ”آريا“ نالي هڪ نانگ ديوتا کي پوڄڻ لڳا جنهن ڪري نانگ مندر تعمير ٿيا ۽ هر سال آريا نانگن جي تعظيم و احترام خاطر نانگ ميلا لڳرائيندا هئا.“
راگوزين جي خيال موجب ڪيتريون ڳالهيون سنڌين کان ورتيون انهن مان نانگ ديو جي پوڄا به هڪ هئي. معلوم ٿئي ٿو ته هو رياست جي نظام ۽ قانون کان اڻ واقف هئا، تنهن ڪري انهن سنڌي دانشورن کان مدد ورتي ۽ انهن جو وجود سنڌين جي سهڪار کان سواءِ اڌورو هو. هسٽري آف آرين رول ان انڊيا جي مصنف، اي. بي هومل لکيو آهي ته: ”جڏهن آريا سنڌ ۾ داخل ٿيا هئا ته سنڌين کان سواءِ ٻيون قومون به آباد هيون. پر سنڌي انهن کان وڌيڪ مهذب ۽ شائسته هئا ۽ انهن ۾ جيڪو ڳوٺاڻو نظام رائج هو ان کي بنياد بڻائي آرين فاتحن اجتماعي بنياد رکيو.
سنڌي به جوڌا جوان هئا تن آرين کي ڪجھه وقت لاءِ ظاهري طور برداشت ڪيو پر اندر ئي اندر ۾ انهن کي ڌڪالي ٻار ڪڍڻ جو پهه ڪري ڇڏيو هو، جنهن ڪري سنڌ جي کوٽيل دڙن مان آرين جي ثابتي جا ڪي به آثار نه مليا آهن. سنڌي جيڪي هميشه پنهنجي ڌرتي جا ڌڻي رهندا ٿي آيا، تن ڌارين کي سڪون ۽ قرار سان رهڻ ڪونه ڏنو. سمبارا جي شڪست کان پوءِ سنڌي وقت به وقت وڙهندا رهيا، جيڪا لڙائي صدين تائين هلندي رهي، تان جو سنڌي جبلن جا لڪ وٺي وڃي ويهي رهيا. سنڌين جو اهڙو نسل جدگال (جت) ڪي بروهي قبيلي وارا ۽ ٻيا اڄ به بلوچستان ۾ رهن ٿا. سر هولڊڇ قديم سنڌين تي لکندي ٻڌايو آهي ته: ”اهي سنڌ مان نڪري اتر هندوستان بهار، اوڙيسه ۽ بنگال تائين به پهتا، انهن جو نسل اڄ به اتي رهي ٿو.“
انڊو آرين نسل جيڪو گڏيل معاشري جو بنياد هو تن پڻ آرين سان بغاوت ڪئي ۽ معلوم ٿئي ٿو ته سنڌين صدين جي ويڙهه کان پوءِ آرين کي ڌڪاري سنڌ مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. محققن جو چوڻ آهي ته رگ ويد جنهن ۾ آرين جو تفصيلي ذڪر ملي ٿو تنهن مان خبر پوي ٿي ته هو رگ ويد واري زماني ۾ سنڌوءَ ۾ ئي هئا، جنهن ڪري ان ۾ گنگا ۽ جمنا جو ذڪر ڪونهي. ان جو مطلب ته سنڌين آرين کي ٻارهن سو سال قبل مسيح کان اڳ ئي سنڌ مان ڌڪاري اوڀر طرف هندستان ڏانهن وڃڻ تي مجبور ڪري ورتو، جنهن جو تفصيلي ذڪر ڪونه ٿو ملي پر باقيات ۽ حالات مان ثابت ٿيو آهي. سنڌي جوڌن جو اولاد ، جيڪا پشت به پشت ڌارين سان وڙهندي ٿي آئي، تن انهن کي سنڌ مان ٻاهر ڪڍيو ۽ بعد جون حالتون ثابت ڪن ٿا ته آرين جون حڪومتون اوڀر هندستان ۾ قائم ٿيو ۽ انهن جو اثر و رسوخ انهن علائقن تائين محدود هو.
ثابت ٿيو ته سنڌي نهايت نازڪ مزاج ۽ نفيس قوم هئي، جن کي جنگ جي فتني جي ڪابه خبر چار ڪونه هئي، هو صرف پيار ۽ محبت جي ٻولي جا قائل هئا، جيڪو سندن اباڻو ورثو هو. پر جڏهن آرين جو تسلط ۽ انهن جا ظلم وڌي ويا، ته سنڌي نسل در نسل خاموش ٿي نه ويٺا ۽ پنهنجي مزاحمت کي جاري رکيو، تانجو ڌارين جا پير پٽي ڇڏيا ۽ جيڪي آريا نسل جا ماڻهو هتي رهيا، جن جون مٽيون مائٽيون سنڌين سان هيون، اهي سنڌين سان ملي هڪ ٿي ويا. اڄ سنڌي زندهه آهن، پر آريا نالي ڪابه قوم دنيا جي خطي تي موجود ڪونهي، انهن جا پاڙا ۽ قبيلا جن جو بنياد ڏاڍاهي تي ٻڌل هو اهي ٻين قومن جي معاشري ۾ گڏجي پنهنجو وجود وڃائي انهن سان ملي ويا آهن.
مطلب ته آرين جي ايڏي نفرت ۽ حقارت جي باوجود هو سنڌين کي مٽائي نه شگھيا. مولائي شيدائي جنت السنڌ ۾ لکي ٿو ته آرين جي زبان مها ڀاشا (سنسڪرت) به دراوڙي زبان (قديم سنڌي) کي مٽائي نه سگھي ۽ هڪ نئين زبان پراڪرت جنم ورتو.