دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما
سنڌ جي شاهوڪار ۽ سر سبز زمين هميشه حوس پرست حڪمرانن جو نشان رهي آهي، جيڪي اسلام ۽ مذهب جي نالي تي ڦرلٽ ڪري هت ڀينگ ڪري ڇڏيندا هئا.
سنڌي هڪ طرف پنهنجي آزادي کي برقرار رکڻ لاءِ مزاحمتي جنگ وڙهي رهيا هئا، ته ٻئي طرف پنهنجي خوشحالي کي برقرار رکڻ لاءِ سخت محنت ڪري زمين مان سون اپائي رهيا هئا، جنهن ڪري سنڌين کي ڪڏهن لکا ڪونه پئي. سنڌ عربن جي حملن کان محفوظ ٿي ته افغانستان جي طرف کان حمله شروع ٿي ويا. جنهن جي شروعات غلام جي پٽ محمود غزنوي ڪئي، ان کان پوءِ سندس جاءِ نشين غوري آيا. جن هتان نه رڳو ڦر لٽ ڪري پنهنجي اباڻي ملڪ کڻي ويا، پر سنڌ ۽ هند کي هميشه هڙپ ڪرڻ گھريو، جنهن ڪري هو هتي رهي پيا.
بغداد، غزني ۽ غور جي حملن کان پوءِ دهلي جي حڪمرانن سنڌ کي هڙپ ڪرڻ لاءِ حمله شروع ڪيا، جنهن سان سنڌين جنهن عزم ، غيرت ۽ جوان مردي سان منهن ڏنو، اهو سنڌين جي قوت ۽ عظمت جو يادگار باب آهي.
دهلي جنهن جو بنياد 307ع جي ڪنهن مهيني جي تاريخ تي راجپوت قوم جي توار قبيلي جي راجا داد ڀٽ رکيو، فرشته جي روايت موجب اتان نرم مٽي ملڻ ڪري مٿس اهو نالو رکيو ويو . جڏهن شهاب الدين غوري دهلي ۾ پنهنجي سلطنت قائم ڪئي ته ان کانپوءِ سنڌ دهلي وارن جو شڪار رهندي آئي، جنهن سان سنڌين جو ان مردي سان منهن ڏنو.
دهلي ۾ نئين سلطنت جو بنياد وجھندڙ شهاب الدين جو علائقو غور، غزني ۽ هرات جي وچ ۾ آهي، جتي فيروز ڪوهه نالي هڪ قلعو هو، جتي انهن جي وڏن جي حڪمراني هئي، غور جي حڪمران محمد بن سوري کي محمود غزنوي 401 هجري ۾ شڪست ڏيئي گرفتار ڪيو، جنهن محمود جي ظلمن کان بچڻ لاءِ منڊي ۾ رکيل زهر کائي، پاڻ کي ماري ڇڏيو.
غزني وارن پنهنجي مستحڪم حڪومت لاءِ غور وارن سان مٽي مائيٽي ڪئي، جيڪا اڳتي هلي اقتدار جي رسه ڪشي ۽ هڪ ٻئي جي دشمني ۾ بدلجي وئي.
بهرام شاهه جيڪو سلطان سنجر حاڪم خراسان جي طفيلي غزني جو حڪمران ٿيو هو، تنهن آخري ڏينهن ۾ پنهنجي نياڻي ۽ غزني جي نائب قطب الدين سوري کي مارائي ڇڏيو. ان جو ڀاءُ سيف الدين سوري پنهنجي ڀاءُ جو پلاند وٺڻ لاءِ غزني تي حملو ڪيو. بهران شاهه مقابلي جي سگھه نه ساري ۽ هو اتان ڀڄي ويو ۽ سيف الدين غزني تي قابض ٿي ويو.
سيف الدين کي غزني وارن دوکي ۾ رکيو ۽ کيس اهو محسوس ڪرڻ نه ڏنو ته هنن جون اصل همدرديون بهرام شاهه سان آهن. مهل ۽ موقعو تاڙي جڏهن بهرام شاهه غزني حاصل ڪرڻ لاءِ واپس آيو ته انهن سيف الدين کي پڪڙي بهرام شاهه جي حوالي ڪيو، جنهن سندس منهن ڪارو ڪري، سڄي شهر ۾ گشت ڪرائڻ کان پوءِ کيس قتل ڪري ڇڏيو.
جڏهن سيف الدين جي ڀاءُ علاؤ الدين کي سندس ڀاءُ جي ذليل موت جي خبر پئي ته هو هڪ وڏو لشڪر ساڻ ڪري غزني تي حمل آور ٿيو، بهرام شاهه ڪن ڪتابن مطابق مقابلو ڪيو، ڪن راوين موجب هن ڀڄي سنڌ ۾ پناهه ورتي. علاؤ الدين ستن ڏينهن تائين غزني ۾ قتل و غارت جاري رکي، جنهن ۾ لکين مرد، عورتون، ٻار، پوڙها قتل ٿي ويا ۽ گھرن کي باهيون ڏياري پنهنجي دل جي باهه کي ٺاريو. جنهن ڪري کيس علاؤالدين جهان سوز سڏيو ويو.
اهڙن درنده صفت ماڻهن مان شهاب الدين غوري هو. انهيءَ علاؤالدين جهان سوز جو ڀائيٽو هو. هن دهلي هٿ ڪرڻ کان اڳ ۾ 571 هجري مطابق 1176ع ۾ خسرو ملڪ کي شڪست ڏيئي اتر سنڌ ۾ پنهنجو عمل دخل قائم ڪيو. شهاب الدين سن 1191 عيسوي (587 هجري) ۾ ٿانيسور جي راجپوت چوهاڻ راجا پرٿوي راڄ تي حملو ڪيو، ترائين جي ميدان ۾ ٻنهي جي وچ ۾ سخت جنگ لڳي جنهن ۾ پرٿوي سوڀارو ٿيو ۽ شهاب الدين غوري مرڻينگ حالت ۾ پنهنجي لشڪر وارن کي مليو.
1192ع (588 هجري) ۾ ٻيهر شهاب الدين غوري ٻارهن هزار سوارن جو خونخوار لشڪر ساڻ ڪري پر ٿوي راڄ کي مات ڏيڻ لاءِ آيو. 589 هجري مطابق 1193ع ۾ ترائين جي ميدان تي ويڙهه ٿي، جنهن ۾ هو گرفتار ٿي قتل ٿي ويو، جنهن کان پوءِ شهاب الدين غوري لاءِ هندستان جا دروازا کلي ويا. ڇاڪاڻ ته راجا مهراجائن پنهنجن رنجشن ڪري هڪ ٻئي جو ساٿ نه ڏنو ۽ هو هڪ هڪ ٿي وڙهي ختم ٿي ويا. اهڙي طرح شهاب الدين غوري جي حڪومت دهلي، اجمير، هانسي، سرسوتي ۽ علي ڳڙهه تائين قائم ٿي ويئي ۽ باقي هندستان قطب الدين ايبڪ ۽ سندس ٻين غلامن پنهنجي قبضي ۾ آندو.
دهلي تي غورين جي قبضي کان پوءِ، سنڌ دهلي جي عتاب هيٺ رهندي آئي. ۽ سنڌي پنهنجي آزادي ۽ بقاءَ لاءِ هميشه وڙهندا رهيا. اهڙي طرح بغاوت کي منهن ڏيڻ لاءِ شهاب الدين غوري ان وقت جي سنڌ ۽ هاڻوڪي پنجاب ۾ آيو، جتي 3 شعبان 602 هجري مطابق 1206ع ۾ هڪ وطن پرست کوکر هٿان قتل ٿي ويو.
شهاب الدين جي مارجڻ کان پوءِ سنڌ ناصر الدين قباچه جي ڪڻي ۾ آئي ۽ دهلي قطب الدين ايبڪ جي هٿ هيٺ رهي. اتر سنڌ جي حاڪم ناصر الدين قباچه جيڪو بکر تائين حڪومت قائم ڪري چڪو هو، ان وقت سنڌ جي ٻئي حصي (ڏکڻ سنڌ) جا حاڪم سومرا هئا، جن وقت به وقت سنڌ جي آزادي لاءِ مهاڏو پئي اٽڪايو، پر ڌارين جي دٻدٻي ۽ طاقت وقتي طور سنڌين کي هيسائي ڇڏيو هو.
قطب الدين ايبڪ لاهور ۾ پولو راند کيڏندي گھوڙي تان ڪري پيو ۽ 607 هجري مطابق 1210ع ۾ مري ويو، جنهن کان پوءِ سندس پٽ آرام شاهه گادي تي ويٺو، جيڪو پڻ هڪ سال حڪومت ڪري فوت ٿي ويو. شمس الدين التمش (جنهن کي ڪن تاريخ نويسن قطب الدين ايبڪ جو غلام ڄاڻايو آهي ۽ ڪن شهاب الدين غوري جو غلام لکيو آهي) جيڪو ناصر الدين قباچه جو سنڊو ۽ ايبڪ جو نياڻو هو، تنهن دهلي جي سلطنت کي سنڀاليو.
614 هجري مطابق 1217ع ۾ ناصر الدين قباچه لاهور تي حملو ڪري دهلي سلطنت کان ڇني اتر سنڌ سلطنت سان ملايو، جنهن کي وري التمش ٻيهر حاصل ڪري دهلي جو حصو بڻايو.
ناصر الدين قباچه جي وقت ۾ چنگيز خان جي لشڪر کان جان بچائڻ لاءِ جلال الدين خوارزم شاهه سنڌ ۾ پناهه ورتي ۽ جنهن سنڌين سان وڏا ڪلور ڪيا ۽ کين مهمان نوازي جو صلو، اهڙي طرح مليو جو سندس پيڇو ڪندڙ چغتائي خان پڻ سنڌ ۾ ٻارڻ ٻاري ڏنو. سنڌ جي جوان مردن ٻنهي آفتن سان منهن ڏنو، پر ناصر الدين قباچه پنهنجي جان بچائڻ لاءِ آتو هو. هو سنڌ جي حڪمران هئڻ جي باوجود سنڌين جي ڪابه حفاظت ۽ مدد ڪري نه سگھيو ۽ سنڌي سورما اٽڪ کان وٺي مڪران تائين ٻنهي ظالمن ۽ خونخوار حاڪمن جي فوجن سان مهاڏو اٽڪائي منهن ڏيئي کين سنڌ مان ٻاهر نڪري وڃڻ تي مجبور ڪيو.
[b]چنگيز خان جو لشڪر ۽ سنڌي
[/b]ان جو قصو هيئن آهي ته خوارزم جي حڪمران جلال الدين، جنهن کي چنگيز خان ”تيموجن“ پنهنجي انتقام جو نشانو بڻايو هو، جلال الدين جو پيءُ سلطان محمد هڪ وڏو ظالم حڪمران هو، جنهن غلط فهمي ۾ اچي چار سو مسلمان سوداگرن کي چنگيز خان جا جاسوس سمجھي مارائي ڇڏيا. جڏهن چنگيز خان جو ايلچي ان جو سبب معلوم ڪرڻ لاءِ آيو ته ان کي به قيد ڪري قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو.
سلطان محمد خوارزم جي ظالمانه رويي ڪري هڪ ظالم ٻئي ظالم تي برتري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪاهي آيو. جنهن جي نتيجي ۾ منگولن سمرقند ۽ بخارا کي ته تاراج ڪيو، پر سنڌي به ان کان بچي ڪونه سگھيا.
تاريخ بخارا ۾ آرينس ويمبري لکي ٿو ته: ”چنگيز خان جڏهن بخارا ۾ داخل ٿيو ته هو گھوڙي تي سوار ٿي هڪ عظيم الشان مسجد ۾ داخل ٿي مسلمانن جي قتل عام جو حڪم ڏنو. “ هن اتان جي منظر ڪشي ڪندي لکيو آهي ته: ”قرآن شريف ڦاڙيا ويا ۽ جانورن آڏو رکيا ويا. صندوقون جن ۾ قرآن شريف رکيل هئا، تن ۾ جانورن لاءِ گاهه رکيو ويو. مقدس عالمن ۽ مولوين کي منگولن آڏو شراب جي محفلن ۾ نچڻو پيو.
اهڙي حالتن تي چنگيز خان پاڻ تقرير ڪندي چيو هو ته: ”انهن وڏا گناهه ڪيا هئا ۽ انهن گناهن جو حساب وٺڻ لاءِ مان خدا جي طرفان موڪليل آفت آهيان. جيڪڏهن اهي گناهه گار نه هجن ها ته خدا انهن کي سزا ڏيڻ لاءِ مون کي نه موڪلي ها !“
چنگيز خان جي طوفان جو مقابلو ڪندي خوارزم حڪمران جلال الدين درياءَ سنڌ وٽ پهتو، جتي منگولن جي مقابلو ڪندي، جان بچائي سنڌو درياءَ ۾ ٽپو ڏيئي، سنڌين وٽ پناهه گير ٿي آيو.
ان وقت اتر سنڌ جو حڪمران ناصر الدين قباچه هو، جنهن هن جي مدد ڪرڻ کان انڪار ڪيو، انهيءَ دوران کوکرن جو راجا ”ڪوڪا سنگهه“ ساڻس ملي ويو. هن سنڌين کي مارڻ لاءِ قباچه تي حملو ڪيو، جنهن ۾ هو جان بچائي ڀڄي ويو، انهيءَ وقت ۾ چغتائي خان، جلال الدين جو پيڇو ڪندو سنڌ ۾ داخل ٿي چڪو هو.
جلال الدين سمجھيو ته اهو ڪم ناصر الدين قباچه ڪرايو آهي، تنهن ڪري هن بزدل ”اچ“ کي باهه ڏياري سنڌين جي مهمان نوازي ۽ پناهه ڏيڻ جو اهو صلو ڏنو. اچ کان مڪران ويندي بي گناهه سنڌين کي قتل ڪرايو، انهن جا ڍور ڍڳا ڦريندو، مال متاع لٽيندو، دولت ڦرمار ڪندو، فصل آبادي، ڳوٺ ۽ شهر ويران ڪندو، سيوهڻ وڃي پهتو. هن ڀاڄوڪڙ پنهنجي جان جي بچائڻ لاءِ ڌرتي ڌڻين تي ظلم ڪيا ۽ اهڙيون حالتون پيدا ڪيون جو جيئن چغتائي خان جو لشڪر تباهي، سنڃ، اڃ ۽ بک مرندو اچي ۽ بعد جو ثمر به نه رهي.
چغتائي خان سنڌ ۾ اهڙيون حالتون ڏسي سمجھيو ته سنڌين جلال الدين جو پورو پورو ساٿ ڏنو آهي، تنهن ڪري هن انهن کي پنهنجي انتقام جو نشانو بڻايو، ڪيترن معرڪن ۾ سنڌين کي گرفتار ڪري اهو چئي قتل ڪرائي ڇڏيو ته: ”توهان جي ڪري منهنجي لشڪر ۾ بدبوءِ پيدا ٿي آهي.“
سنڌي به منگولن جي يلغار کي روڪڻ لاءِ سامهون ٿيا ۽ مڙسي سان وڙهندي کين هڪ هنڌ ٽڪڻ ڪونه ڏنو. انهيءَ ٻن سالن واري عرصي ۾ سنڌ وارن مٿان قيامت برپا هئي. هڪ دشمن ٻي دشمن جي تلاش ۾ سرگردان هو، انهيءَ حالت ۾ سنڌي ويچارا ٻنهي ظالمن جو شڪار ٿيندا رهيا.
جلال الدين بکئي گدڙ وانگر لامارا ڏيندو رهيو، تان جو سيوهڻ ۾ چغتائي جي اچڻ جو ٻڌي، ٻئي پير مٿي تي رکي وٺي ديبل، ڀنڀور ڏانهن ڀڳو، ديبل جي سومري حڪمران چنيسر جنهن کي تاريخ فرشته واري ”حبشي ڪو“ نالي سان لکيو آهي، اهو ڌارين جي دادا گيري کان بچڻ لاءِ اتان هليو ويو. ڇاڪاڻ ته سنڌ وارا ٻنهي پناهه گيرن جي ڏاڍاين کان تنگ ٿي چڪا هئا ۽ سنڌ ٻنهي جي وچ ۾ ”ميدان جنگ“ بڻيل هئي. هنن جي ڪنهن سان همدردر نه هئي ۽ سنڌي ٻنهي داداگيرن کان سنڌ خالي ڪرائڻ لاءِ وڙهي رهيا هئا.
جلال الدين ديبل کي خالي ڏسي سمجھيو ته سنڌي هن جي تاڪ ۾ آهن ۽ هو ڪهڙي به مهل حملو ڪري کيس ماريندا، تنهن ڪري هن پنهنجي بهتري ان ۾ سمجھي ته هو اتان مڪران جي طرف هليو وڃي. هو سنڌ وارن سان وڙهندو پنهنجي جان بچائي ڀڄي ويو.
سنڌي جن کي هميشه مهمان نوازي مهانگي پئي آهي، تن جي اڄ به صورتحال ماضي وانگر آهي ۽ هو پنهنجي وجود بچائڻ لاءِ هٿ پير هڻي رهيا آهن.
دهلي جي حڪمران شمس الدين التمش کي سنڌ جي لولي لنگڙي آزادي به نه وڻي، تنهن سنڌ کي غلام بڻائڻ ۽ پنهنجي هم زلف کي مات ڏيڻ لاءِ سنڌ جي ان وقت جي گادي جي هنڌ اچ تي ڪاهه ڪئي. جڏهن ناصرالدين قباچه کي دهلي وارن جي حملي جي خبر پئي ته هن سنڌ مان گڏ ڪيل دولت کي اچ جي قلعي مان ڪڍرائي بکر (سکر) واري قلعي ۾ منتقل ڪرايو. اهڙو حڪم پنهنجي وزير عين الملڪ حسين اشعري کي ڏيئي پاڻ به بکر هليو ويو.
چئن ڏينهن کان پوءِ جڏهن شمس الدين التمش لشڪر ساڻ ڪري اچ پهتو ته کيس خبر پئي ته هو بکر هليو ويو آهي، پاڻ اتي ترسي پيو ۽ پنهنجي سپهه سالار نظام الدين جنيدي کي سندس پيڇو ڪرڻ جو حڪم ڏنو.
دهلي جي حڪمران شمس الدين التمش ٻه مهينه 20 ڏينهن جي گھيري کان پوءِ تاريخ معصومي جي مطابق 28 جماد الاول سنه 625 هجري مطابق 6 جون 1128ع تي اچ کي فتح ڪيو.
جڏهن اچ جي هٿ مان نڪري وڃڻ جي خبر ناصر الدين قباچه کي بکر ۾ پئي ته هن پنهنجي پٽ، جنهن جواني ۾ وڏي عياشي ڪئي هئي ۽ سنڌين کي وڏا عذاب ڏنا هئا، تنهن کي شمس الدين التمش ڏانهن روانو ڪيو، جيڪو ان سان ملي ڪا مصلحت ڪري سگھي. ان کان اڳ جو ڪو به کڙ تيل نڪري ناصر الدين قباچه سنڌ جي دولت ساڻ ڪري درياءَ رستي سيوهڻ روانو ٿيو.
سمجھجي ٿو ته سنڌي مهاڻا جيڪي هميشه ڌارين جي ڪاهه جو پهريون شڪار ٿيندا آهن، تن هن کان بدلو وٺڻ لاءِ ٻيڙين کي اهڙي نموني سنڌوءَ ۾ هلايو جو ناصر الدين قباچه سان گڏ سنڌ مان ظلم ۽ بربريت جي زور تي گڏ ڪيل دولت پاڻي ۾ لڙهي وئي.
جيڪڏهن ائين نه جي ها ته ان کي رڳو اتفاق ڪري مڃيو وڃي ته اها سنڌين سان هڪ وڏي زيادتي ٿيندي. اهو ڪيئن مڃي سگھجي ٿو ته سنڌ جي حڪمران ناصر الدين قباچه جا ٻيڙا معمولي هوندا. يقينن اهي ان جي قابل هوندا ته اهي دريا جي چاڙهه وقت ڪنهن طوفان سان منهن ڏيئي سگھن. ۽ انهن کي هلائيندڙ ملاح نهايت قابل ۽ هوشيار هوندا. تنهن ڪري اهو ڪيئن ٿي سگهي ٿو ته اتفااق طور ٻيڙا غرق ٿي ويا. حقيقت ۾ اهي ٻيڙا وطن پرستي جي جذبي تحت غرق ڪرايا ويا.
ان کان پوءِ دهلي جي دلن جي حڪمراني ٿي ويئي ۽ جيڪي سنڌ جي ڪن علائقن تي خودمختيار حڪمران هئا، تن ساليانو ٽيڪس، جنهن کي حڪومتي دهشتگردي ٽئڪس چئون ڏيئي پنهنجي آزادي کي بچايو ٿي. ان وقت سنڌ ۾ هيٺيون رياستون موجود هيون.
1. درٻيلو - هن رياست جو حاڪم راڻو ڀنر سهتو هو.
2. روپاهه - هن رياست جو حاڪم راڻو سنيهڙو ڪوريجو هو.
3. ماڻڪ تارو - هن رياست جو حاڪم جيسر ماڇي هو هو.
4. سبي - هن رياست جو حاڪم وفيه چنو هو.
5. ڀاڳناڙي - هن رياست جو حاڪم چنو ڏيٿو هو.
6. برهمڻ آباد - هن رياست جو حاڪم جسوڌن آگرو هو.
7. ديبل – ڀنڀور (موجوده ڪراچي) هن رياست جو حاڪم چنيسر سومرو هو.
شمس الدين التمش سنڌين کي قابو ۾ رکڻ لاءِ نظام الدين جنيدي جنهن کي تاريخ نويسن نظام الملڪ ڪري به لکيو آهي، تنهن کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيو ۽ کيس هدايت ڪئي ته هو بکر ۾ رهي. سنڌين کان سڌي طرح يا اڻ سڌي طرح تابعداري ڪرائي مؤرخن ۽ تاريخ نويسن لکيو آهي ته قباچه جي مرڻ کان پوءِ التمش جي حڪومت جون حدون سنڌي سمنڊ تائين ٿي ويون هيون.
دهلي وارا سنڌ تي ڪنهن نه ڪنهن نموني پنهنجو ڏاڍ قائم ڪيو پيا اچن، جنهن جو وڏو سبب هتان جي زرخيز زمين اناج، فصل ۽ واپار هو، سنڌ وارن هميشه پئي چاهيو ته هو مڪمل خودمختيار ۽ آزاد هجن پر کين اهڙو مقعو گھٽ مليو. هو نسل در نسل پنهنجي قوم ۽ ملڪ کي زنده ۽ سلامت رکڻ لاءِ ڌارئي خلاف وڙهندا رهيا، جنهن ڪري بقا، سالميت ۽ آزادي واري جنگ ۾ لکين سنڌي ڪسجي ويا. هزارين بي گھر ٿي ويا ۽ ننگن جون عزتون به ڌارين هٿان بچي نه سگھيون. پر انهيءَ هوندي به وطن جي آزادي لاءِ وڙهندا رهيا.
انهن ارڏن سنڌين جي ڪڏهن به پاڙي وارن ملڪن ۽ رياستن ڪا به مدد نه ڪئي ۽ نه وري سنڌي ڪنهن هڪ حڪمران تحت هئا جو باقاعده لشڪر جي تيار ڪري سامهون ٿين. سنڌ جي مختلف رياستن جا حڪمران پنهنجي رنجش ڪري هڪ ٻئي کان پاسيرا هئا ۽ هو رڳو پنهنجي بچاءَ ڪرڻ واري پاليسي تي گامزن رهيا، جنهن ڪري سنڌ کي هميشه پئي نقصان رسيو آهي.
سنڌي انفرادي طرح وڏيرن ماتحت پنهنجي آزادي لاءِ غيرن ۽ ڌارين سان وڙهندا رهيا. اهي لڙايون هڪ نسل وڙهي ختم ٿي پيو وڃي ته ٻيو نسل ان کي جاري رکيو پيو اچي، جنهن ڪري سنڌ هميشه دهلي جي حڪمرانن جي اک ۾ ڪنڊو بڻجندي آئي. ڪنهن وقت ڪنهن حڪمران، ڪنهن مجبوري خاطر سنڌين تي هٿ رکيو ۽ سندن دلجوئي ڪئي پر هو ان مان ڪڏهن به خوش نه رهيا ۽ نه وري پنهنجي مزاحمتي تحريڪ کي بلڪل ختم ڪري ڇڏيو ڇاڪاڻ ته انهن جي خون ۾ آزادي جي تڙپ ۽ غيرن کان سخت نفرت سمايل هئي. انهيءَ ماحول سنڌين کي هڪ هنڌ گڏ ڪيو ۽ هو مقامي چڱن مڙسن جي هٿ هيٺ ٿي ويا، جيڪو نظام وقت هڪ ڪاؤنسل تي مشتمل هو. ان وقت سڀني سنڌين جو سڀ کان وڏو مسئلو ڌارئي سان مهن ڏيڻ جو هو، جيتوڻيڪ هڪ ٻئي سان ڪاوڙ، رنجش ۽ دشمني به هئي، پر پوءِ به هنن ذاتي مفاد خاطر، اجتماعي مفادن کي قربان نه ڪيو ۽ انهن ڪڏهن به ڌارين آڏو آڻ نه مڃي، پر ان جي سامهون ڍال بڻجي پنهنجن کي غيرت ڏياري ۽ دشمنن جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيا. انهيءَ صورتحال ۾ سنڌي رهندا آيا ۽ اڄ به قائم ۽ دائم آهن، پر اڄ سندن وجود داءَ تي لڳل آهي ۽ سنڌين جي اها دلي تمنا ۽ خواهش آهي ته ماضيءَ وارا سنڌي ڪڏهن ٿا سجاڳ ٿين.
هي ٽڪرو ڪڏهن آزاد ٿئي ٿو ته ڪڏهن غلامي ۾ ٿي جڪڙيو آزادي وارا ڏنهن به سولي کان گھٽ ڪونه هئا. ڇاڪاڻ ته دشمن هر وقت تاڙ ۾ رهندا هئا جن جون نگاهون زمين جي سر سبز خطي تي هيون هي ٽڪر، سون جي اهڙو ٽڪرو آهي، جيئن ”طولاپرس“.
انهيءَ آزادي ۽ غلامي جي چڪر م۾ سنڌ دهلي سلطنت جي ماتحت رهي. التمش ناصر الدين تي لشڪر ڪشي ڪري، ان کي دهلي سلطنت جو حصو بڻايو ۽ سنڌين جي دلجوئي لاءِ جال الدين خوارزم شاهه ۽ چغتائي خان جي تباهي ۾ تباهه ٿيل سنڌ کي سنوارڻ جي ڪوشش ڪئي جيئن سنڌي دهلي وارن کي پنهنجو دوست سمجھن ۽ نفرت نه ڪن. پر جڏهن انهن جون زيادتون وڌي ويون ته سنڌي به سينو سپر ٿي ويا.
التمش جي جاءِ نشين مان جڏهن ناصر الدين محمود دهلي جي گادي تي ويٺو ته هن پنهنجن اميرن کي راضي رکڻ لاءِ سنڌ ۾ جاگيرون ڏنيو جن سنڌ جي هارين، نارين ۽ واهڻ جي رهاڪن سان زيادتيون شروع ڪيون. انهيءَ زيادتين ۽ ڏاڍ جي خلاف 650 هجري مطابق 1252ع ۾ سنڌين علم بغاوت بلند ڪيو، جنهن کي ختم ڪرڻ لاءِ ملڪ شير خان کي سنڌ موڪليو ويو. سنڌي جوڌن پاڻ ملهائيندي دشمن جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيا ۽ هو سنڌين جي ڊهه نه جھلي سگھيو ۽ ڀڄي وڃي جان بچائي.
ناصر الدين محمود انهيءَ صورتحال کي مهن ڏيڻ لاءِ پاڻ ميدان ۾ نڪري پيو ۽ ارسلان خان تي اها ذميواري عائد ڪئي ته هو سنڌ وارن کي مات ڏي، پر هو به ڦڪي ڦڪي ڪونه ويٺا هئا. ارسلان جي دال نه ڳري ۽ آخر گوڏا کوڙي واپس هليو ويو. انهيءَ صورتحال ۾ ناصر الدين محمود پنهنجي وزير اعظم بهاءُ الدين بلبلن جي ڀاءُ اعزار الدين عرف ڪشلو خان کي سنڌين جو ڪچلڻ جو حڪم ڏيئي روانو ڪيو.
هن پهچندي ئي سنڌي جوڌن جي غيرت سان کيڏڻ شروع ڪيو. ڪيترا سنڌي هن جي ڏاڍ ۽ ظلم ڪري شهيد ٿي ويا پر پوءِ به سنڌين کي هيسائي نه سگھيو.
ڪشلو خان جو ڏٺو ته هي ٻرندڙ باهه جا شعله گھٽ ٿيڻ بجاءِ ڀڙڪو ڏيئي اڀرن ٿا، تنهن ڪري پنهنجي سازش کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ سنڌين سان ٺاهه ڪيو، جيئن انهن جي زور ۽ طاقت تي ناصرالدين جي حڪومت خلاف بغاوت بلند ڪري ان جو ارادو اهو هو ته دهلي سلطنت جو تختو اونڌو ڪري پنهنجي بادشاهت قائم ڪري جيئن هن سنڌين کي پاڻ سان ملائي هلاڪو خان کان مدد گھري.
بلبلن پاڻ حڪومت ڪرڻ لاءِ تيار هو، تنهن اهڙي موقعي مان فائدو وٺڻ لاءِ سنڌ وارن وٽ لنگھي آيو ۽ سنڌي مجاهدن سان ملي دهلي تي ڪاهي ويو پر ان وقت حالتون تبديل ٿي چڪيون هيون، جنهن ڪري هن ناصر الدين محمود کان معافي ورتي.
سنڌي هميشه پيار محبت ۽ قرب جا ڪٺل رهيا اهن، پر جڏهن به ڪنهن انهن کي بد نظر، حرص ۽ لالچ سان ڏٺو آهي ته منهن ٽوڙ جواب ڏنو آهي. شايد انهيءَ ڪري سنڌين جو وجود باقي آهي.
[b]تاتارين جو حملو
[/b]ناصر الدين محمود 664 هجري مطابق 1266ع ۾ وفات ڪئي. ان جي جاءِ تي سندس وزير اعظم غياث الدين بلبلن تخت تي ويٺو. هن جي پوئين جلال الدين خلجي معز الدين ڪيقباد کي 688 هجري مطابق 1289 ع ۾ قتل ڪري پاڻ دهلي سلطنت تي ويٺو، تيئن سندس ڀائيٽي ۽ نياڻي علاؤ الدين خلجي کيس 695 هجري مطابق 1296 ع ۾ قتل ڪري حڪومت جون واڳون سنڀاليون. هن نصرت خان جي هٿ هيٺ ڏهه هزار سوارن جي فوج سنڌ ڏانهن رواني ڪئي، جيئن اتان جا رهواسي هن جي فوجي طاقت کان خوفزده ٿين.
انهيءَ دؤر حڪومت ۾ تاتارن سنڌ تي حملو ڪيو ۽ سنڌين سان وڙهندا سيوهڻ جي قلعي تي قابض ٿي ويا. جيئن ته ان وقت انهن جي حدن اندر داخل ٿيا ته ڪابه سرڪاري ۽ باقاعده فوج موجود ڪونه هئي پر مقامي ماڻهن انهن کي هڪ هنڌ ٽڪاءُ ڪرڻ ڪونه ڏنو ۽ هو سنڌ وارن سان وڙهندا سيوهڻ جي قلعي تي قبضو ڪري وڃي ويٺا.
نصرت خان جنهن کي سنڌ جي ذميواري سونپيل هئي، تنهن هڪ لشڪر ساڻ ڪري سنڌين وٽ پهتو ۽ انهن جي مدد حاصل ڪري سيوهڻ تي قابض تاتارن کي للڪاريو. نصرت خان کي ٻه طاقتون هيون. هڪ سنڌي ماڻهن جي ۽ ٻي پنهنجي فوجي قوت، . هن جي طاقت آڏو تاتارن جي دال نه ڳري ۽ هو شڪست کائي واپس هليا ويا.
[b]غيرت مندي جو ڏيک
[/b]انهيءَ دؤر سان دودي چنيسر جي ڳالهه منسوب آهي، تاريخ نويس ان متعلق لکن ٿا ته تاريخ ۾ ڪنهن به اهڙي واقعي جو ذڪر نه ٿو ملي، تنهن ڪري ان جي صحيح حقيقت معلوم ٿي نه سگھي آهي. اسان وٽ سومرن بابت صحيح معلومات جي اڻاٺ آهي، جنهن ڪري اهو واقعو روايتن ۽ ٽاٽاڻن تي مبني آهي. هن واقعي بابت اسان وٽ مختلف قصه ڪهاڻيون مشهور آهن، بهر صورت دودي چنيسر جي ڳالهه بابت تاريخي اهميت اڃا تائين واضح نه ٿي آهي، پر اسان کي هڪ ڳالهه جيڪا واضح ٿي ملي ٿي اها آهي سنڌين جي بهادري ۽ ننگا وتي غيرت.
سومري حاڪم ڀونگر راءِ کي ٻه پٽ هئا. هڪ دودو ۽ ٻيو چنيسر ۽ ٽين ٻاگھل ٻائي نالي هڪ ڌي هئي. هن جي حڪومت جي گادي جو هنڌ روپاهه يا روپا ماڙي هو ۽ هي ڏکڻ سنڌ ۽ ڪڇ جو حڪمران هو.
اسان کي تاريخ مان معلوم ٿئي ٿو ته عباسي خلافت جي زوال کان پوءِ سنڌ جا حاڪم خود مختيار ٿي ويا. تنهن کان پوءِ سومرن ڪڇ طرف پنهنجي حڪومت قائم ڪئي ۽ سلطان محمود غزنوي جي وقت ۾ سنڌي حڪمران پنهنجي طاقت کي وڌائي منصوره تائين آندو ۽ ناصر الدين قباچه جي وقت ۾ ٺٽي جو حڪمران چنيسر نالي سومرو هو.
سومرن بابت روايتن ۽ ڪجھه تاريخي معلومات مان خبر پوي ٿي ته روپا ماڙي کان پوءِ انهن مهاتم طور نالي هڪ شهر ٻڌو ۽ ان کي گادي جو هنڌ بڻايو ۽ ان کان پوءِ ٺٽي کي گادي مقرر ڪيو. ان دؤر سان ڪيترا قصه منسوب آهن، جنهن ۾ ليلا چنيسر، عمر مارئي وغيره.
ڀونگر راءِ جي مرڻ کان پوءِ ان جي جاءِ نشيني تي جھيڙو ٿيو. چنيسر وڏو پٽ هيس، پر هو ڌاري زال مان هو، جنهن ڪري برادري فيصلو ڪيو ته ڀونگر جي ٻئي نمبر پٽ يعني دودي کي تخت تي ويهاري ڇاڪاڻ ته هو ڏاڏي پوٽي مان آهي.
جڏهن سومرن جي سردارن پنهنجي فيصلي کان دودي کي آگاهه ڪيو ته هن وراڻيو ته: ”حق پهريان چنيسر جو آهي، تنهن ڪري ان جي راءِ وٺڻ ضروري آهي، تنهن ڪري ان چنيسر کان راءِ معلوم ڪرڻ گھري، جنهن تي چنيسر وراڻيو ته اوهين ترسو آءٌ امڙ کان پڇي اچان ٿو.“
سردارن جو ڏٺو ته هو اهڙي معاملي تي به پنهنجو فيصلو نه ٿو ڪري سگھي، تنهن ڪري ان کي نااهل قرار ڏيئي دودي کي پڳ ٻڌرائي ۽ سنڌي حڪومت جو سرواڻ مقرر ڪيو.
چنيسر ان فيصلي خلاف سخت احتجاج ڪيو پر چڱن مڙسن جي فيصلي کي ڪير ٿي رد ڪري سگھيو، تنهن ڪري هو دهلي جي حڪمران علاؤالدين وٽ لنگھي ويو ۽ ان کي ڪنهن نموني راضي ڪيو ته هو کيس حڪومت ڏياري، دهلي جي حڪمران سالار خان جي اڳواڻي هيٺ هڪ لشڪر چنيسر سان گڏ روانو ڪيو.
دودي حڪمران کي به خبر پئجي ويئي ته چنيسر ڌارين کي وٺي اچي ٿو ۽ کيس اهو به معلوم هو ته ڌاريا جڏهن ڪنهن پاڪ ڌرتي تي قدم رکندا آهن ته انهن جي نيت صاف نه هوندي آهي ۽ اهي پنهنجن ناپاڪ ارادن سان پاڪ ڌرتي کي رت ۾ ريٽو ڪندا آهن ۽ اهي ڦرلٽ ڪندي مهل ڪنهن جي ننگ ۽ عصمت جو به خيال نه رکندا آهن ۽ جيڪو ڪجھه هو چاهيندا آهن، ان کي حاصل ڪري وٺندا آهن، جنهن ڪري هن پنهنجي ننگن کي ٻئي هنڌ موڪلي ڇڏيو.
دهلي جا ٺڳ حڪمران ظلم ۽ بربريت جي ڪري مشهور هئا، جيڪي اقتدار خاطر هڪ ڀاءُ ٻي ڀاءُ جي منڊي لاهي ڇڏيندو هو، تخت حاصل ڪرڻ لاءِ پٽ، پيءُ کي ماريندو هو. انهن وٽ اقتدار جي حوس ايتري هئي جو هو خوني رشتن جو به خيال نه ڪندا هئا ۽ غلام ته نمڪ حرامي تائين لهي پيا هئا.
اهڙن جابرن، ٺڳ، نمڪ حرام، لالچي ڪمينن حڪمرانن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ سومرن ۽ سندن سردارن مقابلي ڪرڻ جي همت ڪئي ۽ سنڌي غيرت مندي جو ثبوت ڏيندي پنهنجي ننگ ڪڇ جي حڪمران ڄام ابڙي ڏانهن ڏياري موڪليا جيڪي سام ٿي ويا.
لالچ ۽ حرص جي نيت سان آيل لشڪر جون سنڌين جوان مردي سان مقابلو ڪيو ۽ سنڌي لشڪر جو سپهه سالار ساهڙ سلطان، جنهن کي تحفة الڪرام سپڙ سومرو ڪوٺيو آهي، ڌارين سان مقابلو ڪندي مارجي ويو، ان کان پوءِ دودي چڱن مڙسن جي مدد و فوج سان دهلي جي ٺڳن جي سامهون ٿيو ۽ پنهنجي عزت ۽ ناموس خاطر دليري سان وڙهندو سنڌ تان قربان ٿي ويو.
هن بي ننگي لشڪر جي سپهه سالار سنڌي لڄن کي پامال ڪرڻ لاءِ محل ۾ اندر گھڙي ويو ۽ ڏٺائين ته سنڌي نياڻيون اتي موجود ڪونه آهن ۽ محل ۽ گھر خالي لڳا پيا آهن. اها حالت ڏسي ويتر باهه لڳي ويس ۽ سنڌي ننگن جي لڄن کي لٽڻ لاءِ ڪڇ جي حڪمران ڄام ابڙي تي ڪياهي ويو ۽ کيس کان مطابلو ڪيو ته اهي سنڌي ننگ ان جي حوالي ڪري.
ڄام ابڙو جنهن جي جسم ۾ سنڌي غيرت جو خون هو، تنهن کيس ڏيڻ کان انڪار ڪيو ۽ چتاءُ ڏنو ته جيڪڏهن هن نياڻين تي بد نظر وڌي ته هو مرڻ گھڙي تائين انهن جي حفاظت ڪندو.
سالار ڪميڻي بد نيتي جو مظاهرو ڪندو ڪڇ جي سردار تي ڪاهه ڪئي. ڄام ابڙي به پاڻ ملهايو ۽ هڪ سنڌي غيرت مند جو ثبوت ڏيندي سامن ۽ ننگن تان قربان ٿي ويو ۽ هو پنجن هفتن تائين دشمن کي روڪيندو آيو.
هن بي ننگ ڄام ابڙي کي امر ڪري ان جي ڪوٽ ۾ گھڙي ويو. سنڌي نياڻين بد نيتن کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي الله تعالى کي ٻاڏايو ته: ”اي رب العالمين اسان جي لڄ رک !“ چون ٿا ته ان مهل زمين ڦاٽي پئي ۽ اهي عزتون ان ۾ گھڙي ويون ۽ پوءِ اهو سوراخ زمين برابر ٿي ويو. امر ڪوٽ اتهاس ۾ لکيل آهي ته : ”سومريون ۽ ڄام ابڙي جي ننگن دشمنن کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي باهه جي آڙاهه ۾ پاڻ اڇلايو ۽ جلي مري ويون.“
واهه . . . واهه سنڌي ننگئو توهان جي غيرت ۽ عظمت، دنيا جي تاريخ ۾ اهڙو مثال ورلي ملندو جو سنڌي شهزادين غيرن کان بچڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي قربان ڪري ڇڏيو هجي.
سومرن جي تاريخ اسان کي ٻڌائي ٿي ته جيترو سنڌي مرد غيرت مند آهي، ايترو سنڌي عورتون به لڄ جون پاسبان آهن ۽ هو ڪنهن به طرح سنڌي غيرت مند مرد کان گھٽ ڪونهن. اڄ به سنڌي اهڙن جوڌن ۽ جوانن کي سلام ڪري ٿو ۽ پنهنجي غيرت کي جاڳائڻ لاءِ انهن جي ڪارنامن کي اجاگر ڪندو رهي ٿو. انهيءَ ڪارنامن ڪري اڄ به سنڌي قوم جو ڳاٽ شان سان اوچو آهي.
[b]محمد شاهه تغلق جي ڪاهه.
[/b]علاؤالدين خلجي کي 717 هجري مطابق 1318 ۾ سندس حبشي غلام ملڪ ڪافور زهر ڏيئي ماري ڇڏيو، جنهن کان پوءِ سندس پنجن سالن جي ننڍي پٽ شهاب الدين کي تخت تي ويهاريو ويو، جنهن کي قطب الدين خلجي پنجٽيهه ڏينهن کان پوءِ لاهي ڇڏيو. ان کي وري سندس پاليل خسرو خان 720 هجري مطابق 21 – 1320ع ۾ خنجر هڻي پورو ڪري ڇڏيو.
علاؤالدين خلجي پنهنجي وقت ۾ غازي ملڪ کي سنڌ جو حڪمران مقرر ڪيو هو، جيڪو ملتان ۾ رهندو هو. جڏهن خسرو خان جي ان واقعي جي خبر پيس ته هو سنڌين جو لشڪر ساڻ ڪري غياث الدين جي نالي سان دهلي جي سلطنت کي سنڀاليو، هي علاؤالدين خلجي جي ڏينهن ۾ سيوهڻ واري ڇانوڻي ۾ اچي نوڪر طور ڀرتي ٿيو هو جتان ترقي ڪندو، سپهه سالار بڻجي ويو. هن مغلن کي اڻونجاهه جنگين ۾ شڪست ڏني هئي، جنهن ڪري کيس غازي ملڪ جو لقب مليل هو.
هن پنهنجي پٽ کي جيئري ولي عهد مقرر ڪري ڇڏيو هو، جيڪو تاريخ ۾ سلطان محمد شاهه تغلق جي نالي سان مشهور ٿيو. 727 هجري مطابق 1328 ع ۾ ڪشلي خان ملتان سيوهڻ ۽بکر جو حڪمران مقرر ٿيو. هن ملتان کان وٺي سيوهڻ تائين سنڌين کي پاڻ سان ملايو ۽ محمد شاهه تغلق جي خلاف بغاوت ڪئي.
محمد شاهه تغلق ڪشلي خان جي بغاوت کي ڪچلڻ لاءِ 728 هجري مطابق 1328ع ۾ دولت آباد کان ملتان پهتو ۽ ڌوکي سان ڪشلي خان جي فتح کي شڪست ۾ تبديل ڪري، مارائي ڇڏيو. ابن بطوطه لکي ٿو ته: ”جڏهن هو ملتان آيو هو ته ڪشلي خان جي منڊي سر عام ٽنگيل هئي.“
ابن بطوطه هن ظالم جي ظلمن جو چڱو ذڪر ڪيو آهي، جنهن موجب هو عذاب ڏياري، قبولداري ڪرائي، قتل ڪرڻ جو حڪم ڏيندو هو. هو چوي ٿو ته: ”هو خونخوار به انتها درجي جو هوندو هو، ڪڏهن ڪو اتفاق هوندو هو جو سندس دروازي تي ڪنهن کي قتل نه ڪيو ويندو هو. گھڻو ڪري دروازي تي ماڻهن جا لاش پيا هوندا هئا.“
هن پنهنجي اقتدار کي بچائڻ لاءِ ماٽيلي ماءُ علاؤالدين خلجي جي ڌيءَ تي زنا جو الزام مڙهي سنگسار ڪرايو ۽ ٻن سالن کان پوءِ ان جي پٽ مسعود خان تي بغاوت جو الزام هڻي قتل ڪرائي ڇڏيو. هن ظالم بي رحم معصومن کي به نه بخشيو، ملڪ تجار جي معصوم پٽ تي بغاوت جو الزام هڻي پنهنجي اميرن جي پٽن کي حڪم ڏنو ته هو ان تي تيرن جا نشان ڪن.
درٻاري مؤرخن هن جي ايتري تعريف ڪئي آهي جو اسان جي محققن انهيءَ تي آمنه و صدقنه کڻي ڪئي آهي پر ان جي ڪرتوتن تي روشني نه وڌي آهي. جيڪڏهن ابن بطوطه اهڙا احوال نه ڏيئي ها ته اڄ اسان ان کي ذري گھٽ رسول خدا سمجھون ها. هي اسلام ۽ مسلماني جي دعوى ڪندي به الله لوڪن، بزرگن ۽ ولي الله کي پنهنجي انا خاطر ماري ڇڏيندو هو ۽ کين طرحين طرحين جا عذاب ڏيندو هو. هن جي دؤر ۾ ملندڙ عذاب نازي ڪئمپن کان ڪنهن به صورت ۾ گھٽ ڪونه هئا.
هن ٻن سنڌي فقيهن تي ڪوڙو الزام مڙهيو ته هو سندس جي امير خلاف بد نيتي رکن ٿا، تنهن ڪري کين عذاب گهر جي سربراهه شيخ نهاوند جي حوالي ڪيا ويا. هن سنڌين تي ظلم ڪندي کين چيو ته هو هروڀرو ڏوهه قبول ڪن ڇاڪاڻ ته بادشاهه کين مارائڻ گھري ٿو. هن سنڌي ويچارن جي سينن تي تتل لوهه جون سيخون رکيون ويون ۽ ڪجھه دير کان پوءِ جڏهن اهي سيخون کنيائون ته انهن جي سيني جو گوشت به انهن سان گڏيو هليو آيو ۽ پوءِ انهن زخمن تي پيشاب سان مليل خاڪ ٻرڪي کين وڌيڪ عذاب ۾ مبتلا ڪيو ويو.
هنن بي گناهه سنڌين عذابن سهڻ کان پوءِ موت قبول ڪيو ۽ بادشاهه جي منشا موجب کين قتل ڪيو ويو. هن جي ظلم کان عوام تنگ ٿي پيو هو ۽ کيس گاريون ڏيڻ لڳا جنهن ڪري ڪاوڙ ۾ اچي دهلي شهر کي برباد ڪرڻ جو حڪم ڏنو. ٽن ڏينهن اندر دهلي جو شهر خالي ڪيو ويو. بادشاهه جي ظلم کان سڄو شهر خالي ٿي ويو.
هن پنهنجن ڪارندن کي موڪليو ته هو وڃي ڏسن ته سندس حڪم جي ڪنهن نافرماني ڪئي آهي؟ جڏهن سندس ڪارندا دهلي جي گھٽين ۾ گھمي ڏٺو ته کين هڪ گھٽي ۾ ٻه ڄڻا مليا تن کي پڪڙي محمد شاهه وٽ وٺي آيا، انهن مان هڪ منڊو هو ۽ ٻيو انڌو هو.
هي انهن تي ڏمريو ۽ منڊي کي منجهنيق تي ويهاري اڏرائي ڇڏيو ۽ انڌي کي دهلي کان دولت آباد تائين گھلي پهچرائڻ جو حڪم ڏنو. حقيقت ۾ منڊو ۽ انڌو معذور هئڻ ڪري ٻاهر نه وڃي سگھيا هئا پر هن ظالم پنهنجي حڪم جي انحرافي ڪرڻ جي الزام ۾ بي گناهه ۽ لاچار انسانن کي به نه بخشيو.
هن ظالم کان سنڌي ڪنهن به صورت ۾ محفوظ ڪون هئا، هن جا ڪارندا سنڌ جي سر سبز ۽ شاداب زمين مان نڪرندڙ سون مقامي ماڻهن کان ڏاڍ ۽ جبر جي زور تي کڻي ويندا هئا. جنهن ڪري سنڌي هر وقت بکيا ۽ انگ اگھاڙا رهندا هئا ۽ آخر سنڌين جي غيرت رنگ لاتو ۽ هن جي ڪارندن جي ظلم خلاف اٿي کڙا ٿيا. ان دؤر متعلق برني لکي ٿو ته: ”سنڌ ۽ هند ۾ قحط، وبا، بغاوتن، سرڪشي، بد امني، سياسي ابتري جي ڪري عوام محمد شاهه تغلق کان نفرت ڪندو هو.“
انهيءَ نفرت جو اظهار ڪندي سنڌي ماڻهن سيوهڻ ۾ سندس ڪارندي ”ملڪ تن“ کي ماري ڇڏيو، انهيءَ تحريڪ جي اڳواڻي ڄام انڙ ۽ امير قيصر رومي ڪئي ۽ سنڌين کان ڦريل مال ۽ دولت ٻارنهن لک دينار پنهنجي قبضي ۾ ڪيا.
امير قيصر رومي ۽ ڄام انڙ جنهن کي ملڪ فيروز جو لقب مليو تن پڻ صلاح ڪئي ته سيوهڻ کي رڳو آزاد ڪرائڻ سان مسئلو حل نه ٿيندو تنهن ڪري بهتري ائين ٿيندو ته ٺٽي جي طرف کان به هڪ وڏو لشڪر تيار ڪجي جيئن اچڻ واري وقت کي منهن ڏيئي سگھجي. ڄام انڙ جي برادري جو گھڻو حصو به انهيءَ طرف رهندو هو، تنهن ڪري اهو ضرور سمجھي امير انڙ سمون ٺٽي طرف هليو ويو ۽ امير قيصر رومي ڌارين کي روڪڻ لاءِ سيوهڻ ۾ رهي پيو.
جيئن ئي ملڪ رتن جي قتل ۽ سنڌ وارن جي بغاوت جي خبر ملتان ۾ پهتي ته محمد شاهه تغلق جي نائب سنڌ عماد الملڪ سر تيز سنڌين کي مطيع و غلام ڪرڻ لاءِ ڏهن ڏينهن اندر سيوهڻ پهچي امير قيصر رومي کي سوڙهو ڪيو ۽ آخر چاليهن ڏينهن جي گھيري کان پوءِ امير قيصر رومي عماد الملڪ کي ٺاهه جي پيش ڪش ڪئي ۽ ٻنهي ڌرين هڪ ٻئي سان واعدا ۽ اقرار ڪيا، ان کان پوءِ سيوهڻ جي قلعي جا دروازا کوليا ويا.
عماد الملڪ محمد شاهه تغلق جي تقليد ڪندي واعدي تان ڦري ويو ۽ امير قيصر رومي کي مارائي ڇڏيو. سمجھجي ٿو ته امير قيصر رومي چاليهن ڏينهن تائين ان کي روڪيو ۽ کيس اميد هئي ته ڄام انڙ پنهنجو لشڪر وٺي ضرور هن جي مدد لاءِ ايندو. انهيءَ زماني ۾ ڄام انڙ سيوهڻ مان ٺٽي طرف ويو. سومرن جي حاڪم همير ۽ سمن سردارن جي وچ ۾ چڪريون هلندڙ هيو. خيال آهي ته ڄام انڙ جي اتي پهچڻ کان پوءِ اها ڪشيدگي وڌي ويئي ۽ هو امير قيصر و رومي جي ڪابه مدد ڪري نه سگھيو.
عماد الملڪ سنڌين کي ڊيڄارڻ لاءِ روزانون انهن مان چونڊ ماڻهن کي قتل ڪرائي ڇڏيندو هو ۽ انهن جون کلون لهرائي بهه سان ڀرائي قلعي جي ديوارن تي لٽڪرائي ڇڏيندو هو، جيئن سنڌي ان جي ظلم جي خوف کان ڊڄي وڃن ۽ سندن آزادي جي تڙپ ختم ٿي وڃي. ابن بطوطه سنڌي جو ڌن سان اهڙو ٿيندڙ ظلم پنهنجن اکين سان ڏٺو. هو پنهنجي سفرنامي ۾ لکي ٿو:
”قلعي جي اڪثر حصن تي کلون لڙڪنديون هيون جن کي ڏسندڙ دهلجي ويندا هئا.“ هو پنهنجي متعلق ٻڌائي ٿو ته : ”مان مدرسي جي ڇت مٿان سمهندو هيس ۽ جڏهن رات جو سجاڳي ٿيندي هئي ته انهن کلن کي ڏسي ڊڄي ويندو هوس جنهن ڪري مان اتي رهڻ ڇڏي ڏنو.“ هو سنڌين سان ٿيندڙ ظلم ۽ انسانيت سوز حرڪتن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته: ”شهيد ٿيل سنڌين جون منڊيون ڌڙ کان ڌار ڪرائي، وچ شهر ۾ هڪ هنڌ گڏ ڪرايون جيڪي هڪ ٽڪري وانگي ٿي لڳيون“ ابن بطوطه جي ننڍڙي ذڪري مان صاف ظاهر آهي ته هزارين سنڌي جو ڌن کي آزادي جي گھر ۽ ڌارين جي ڏاڍ ۽ ظلم جي خلاف آواز اٿارڻ جي الزام ۾ مارائي ڇڏيو. انهن ظلمن ڪري ته سيوهڻ ظلم جي نگري سان مشهور ٿيو.
انهيءَ دؤر ۾ سنڌين جو ن ٻه قوتون يعني سومرا ۽ سمه پنهنجي اڻ بڻت ڪري هڪ ٻئي سان وڙهي رهيا هئا. هو پنهنجي عداوتن هوندي به سنڌ ۾ ڌاري جي ڏاڍ ۽ انهن جي حڪومت کي نفرت ۽ حقارت سان ڏسندا هئا.
ڄام انڙ سيوهڻ واري بغاوت کان پوءِ همير سومري کي حڪومت تان بي دخل ڪري ڇڏيو. انهيءَ دؤر يعني 1351ع مطابق 751 هجري ۾ محمد شاهه جو غلام نالي طفي ان جي ظلم ڏاڍ ۽ انسانيت سوز ظلمن خلاف بغاوت بلند ڪئي.
محمد شاهه تغلق کيس مارڻ لاءِ ان جو پيڇو ڪندو سمن جي حڪومت جي حدن کي اورانگھي، ٺٽي تائين اچي نڪتو. برني ٻڌائي ٿو ته: ”هي ڪول وانگر لشڪر، جنهن ۾ آرماڙ کانسواءِ هاٿي به هئا ٺٽي طرف پيش قدمي ڪئي.
محمد شاهه تغلق سونڊا ۾ ترسي پيو ۽ سومري حڪمران ڄام کي چورائي موڪيلو ته هو طخي جي ٻانهه سندس حوالي ڪن. ڄام انڙ سنڌ ۾ صدين کان قائم ضمير ۽ غيرت واري اصول جي لڄ رکندي، پڪو پهه ڪيو ته هو ڪنهن به صورت ۾ در آيل سام کي دهلي جي دلي حوالي نه ڪندو ۽ سنڌي سچو سورمو ثابت ٿيندي کيس جواب ڏياري موڪليو ته جنهن کان پوءِ ٻنهي ڌرين لڙائي جون تياريون شروع ڪيو ويون. انهيءَ دوران محمد شاهه تغلق جي ظلمن جي ستايلن مان ڪنهن دل جي باهه مارڻ خاطر کيس پلي ۾ زهر وجھي ڏنو، جنهن ڪري هو سخت بيمار ٿي پيو ۽ مرڻينگ حالت تي وڃي پهتو ۽ جڏهن ان جي بچڻ جي ڪا به اميد نه رهي ته بقول برني: ”سلطان جي بيماري ڪري لشڪر وارا سخت پريشان هئا ۽ پاڻ سس پس پيا ڪن. ڇاڪاڻ ته انهن جون عورتون ۽ ٻار دهلي کان هزار ڪوهه پري هئا ۽ دشمن (سنڌي) جي ويجھو پهچي چڪا هئا. هو صحرا ۽ بيابان ۾ رهيل هئا، ان ڪري پريشان ۽ فڪر مند هئا. انهن کي ڀڄي وڃڻ ۽ وطن واپس ورڻ جي رستي جي ڪا به خبر ڪونه هئي. جنهن ڪري انهن پنهنجي جان تان هٿ کڻي ڇڏيو هو ۽ سلطان محمد جي وفات کان پوءِ پنهنجو انجام واضح طور ڏسي رهيا هئا.
21 محرم 752 هجري مطابق 1352 ع ۾ دهلي جي دلن بادشاهن مان محمد شاهه تغلق، پنهنجي ظلم بربريت، سفاڪ ۽ چيڙاڪ طبيعت سميت سونڊا ۾ فوت ٿي ويو.
سنڌي جن تي ڪاهي محمد شاهه تغلق، دهلي کان ٺٽي آيو هو، اهي پڻ دشمن سان منهن ڏيڻ لاءِ تيار هئا جن کي خبر هئي ته ان جي فوجي قوت ٻه لک سپاهين تي مشتمل آهي. تن کي اها خوشخبري ملي ته دهلي جي دشمن لشڪر جو سپهه سالار ۽ هندستان جو طاقتور بادشاهه پنهنجن جي هٿان مري ويو آهي ته کين کي اهڙي سيکت ڏيڻ جو پهه ڪيو جيڪو دهلي وارن کي صدين تائين ياد آيو ۽ درٻاري مؤرخن هميشهه وانگر بادشاهي شان و شوڪت بيان ڪرڻ سان سنڌين جي جرئت، مردانگي ۽ وطن پرستي جو ذڪر ڪيو آهي. تاريخ فيروز شاهي جو مصنف ضياءُ الدين برني لکي ٿو:
”جنهن ڏينهن سلطان محمد شاهه تغلق مري ويو. ان ڏينهن سڄي لشڪر ۾ شور مچي ويو ۽ نوبت انهيءَ حد تائين وڃي پهتي جو لشڪر جا ماڻهو هڪ ٻئي سان دست و گريبان ٿي وڃن ها ۽ قريبي ڳوٺڻ ۾ رهڻ وارا سنڌي پنهنجن گھرن مان نڪري انهن کي ڦرن، لٽن ها ! ۽ عورتن ۽ (ٻانهين) کي کڻي وڃن ها ! تنهن ڪري لشڪر کي ٻه ڏينهن اتي ترسڻو پيو.“ ان جو سبب بيان ڪندي لکي ٿو ته: ”لشڪر ۾ مال و اسباب ۽ ٻارن ٻچن جي ڦرلٽ جو ذڪر ٿيندو رهندو هو ۽ ان وقت جا منتظر هوندا هئا ته ڪهڙي وقت شور ۽ غل ٿئي ٿو، جنهن کان لشڪر وارا پريشان هوندا هئا. انهيءَ گوڙ ۽ آوازن ڪري، انهن هاٿين مان جيڪي دريا جي ٻئي ڪناري کان آندا پي ويا، تن مان ٻه ٽي پاڻي ۾ ڪري ٻڏي مري ويا.
سنڌين جي جوان مردي ۽ همت جو خوف دهلي لشڪر تي ائين ڇانئجي ويو، بقول برني جي ته: ”عورتن ۽ ٻارن جي ڦرلٽ ڪري، ٻه ٽي ڏينهن انهن کان ماني کائڻ وسري ويئي ۽ خوف جي ڪري پاڻي، نڙي کان هيٺ نه ٿي لٿو.
سنڌين تغلق لشڪر کي ايترو ته پريشان ڪري ڇڏيو جو انهن جي ننڊ حرام ٿي ويئي ۽ دهلي لشڪر انهيءَ ڪشمڪش مان جان ڇڏائڻ لاءِ مدد واسطي گھرايل مغل لشڪر کي اجازت ڏني ته هو واپس هليو وڃي پر مغل لشڪر هنن جي حالت ڏسي کين ڦرڻ ۽ لٽڻ شروع ڪري ڏنو، انهيءَ صورت حال ۾ دهلي جي ڪن اميرن پنهنجي جان بچائڻ لاءِ مغلن جو ساٿ ڏنو. دهلي وارن هي مغل لشڪر پنهنجي مدد واسطي سنڌين خلاف گھرايو هو ته جيئن سنڌين جو قتل عام ڪري نسل ڪشي ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏجي پر سنڌي به مڙس مٿير ٿي بيٺا ۽ دشمن جي سڀني ارادن کي خاڪ ۾ ملائي ڇڏيو ۽ کين اهڙي سيکت ڏني جيڪا تاريخ ۾ سندن بدنامي جو داغ آهي. وقت اهڙن حالتن ۾ پنهنجو پاڻ کي ورجائيندو اهي. سهپ ۽ برداشت ڪرڻ واريون قومون، جڏهن پنهنجي مٿان ٿيندڙ ظلم کي حد کان ٽپندي ڏسنديون آهن، تڏهن سهپ، قوت ۾ تبديل ٿي ويندي آهي ۽ هڪ انقلاب اچي ويندو آهي.
برني اهيءَ صورتحال کي ڏسي سنڌين کي گھٽ وڌ ڳالهائيندي لکيو آهي ته: ”سڀئي پنهنجي جال و مال عورتون ۽ ٻچا وڃائي چڪا هئا. انهن کي خوف ۽ حراس ڪري سڄي رات ننڊ نه آئي. پريشاني ۽ حيرت مان سندن ٻئي اکيون آسمان ڏانهن هيون. ٻئي ڏينهن به پهرين ڏينهن جيئن مغل سامهون حملو پيا ڪن ۽ ٺٽي جا فسادي (سنڌي) پويان.“ دهلي لشڪر وڏي مصيبت ۾ ڦاسجي ويو. هڪ طرف مغل سندن عورتن ۽ ٻارن کي ٿي ڦريو ته ٻئي طرف سنڌين سندن فوجي طاقت کي ٿي ٽوڙيو. برني پنهنجي لشڪر جو حال ڏسي لکي ٿو ته ٽئين ڏينهن هن لشڪر سيوهڻ ڏانهن ڪوچ ڪرڻ شروع ڪيو. لشڪر وارا اهڙي حال ۾ هئا جو هڪ ٻئي جي ڪا به خبر ڪونه هين. هڪ ڳالهائي پيو ته ان کي ٻڌي اڻ ٻڌو ڪري ٿي ڇڏيو، هو سوداگرن جي قافلي وانگر غافل ٿي چڪا هئا.
دهلي لشڪر جي ذليل حالت ڏسي اميرن فيروز شاهه تي زور ڀريو ته هو محمد شاهه تغلق جي گادي تي ويهي. ائين نه ڪرڻ سان ٻه لک ماڻهو ذليل و خوار ٿي ويندا. هن سنڌين جي قوت جوان مردي ۽ وطن پرستي ڏٺي کيس اها پڪ به ڪونه هئي ته اهڙي صورتحال کان ٻاهر نڪري زندهه به بچي سگھنداسين، تنهن ڪري حج تي وڃڻ جو بهانو ڪري انڪار ڪري ڇڏيو. آخر تاتار خان کيس زوري بادشاهي تاج پهرايو. ان کان پوءِ هي شڪست خورده لشڪر بزدلي جي ملامت سان اڳتي روانو ٿيو.
[b]فيروز شاهه تغلق سان مهاڏو
[/b]سنڌ جي سمه حڪمرانن محمد شاهه تغلق جي موت ۽ دهلي لشڪر جي ڀاڄ مان پورو فائدو ورتو ۽ سنڌين جي مضبوط حڪومت جو بنياد رکيو ۽ اهو پهه ڪيو ته ڪنهن به ڌاري قوت کي سنڌ مٿان حڪومت ڪرڻ نه ڏيندا. ڇاڪاڻ ته اهو سنڌ وارن جي غيرت ۽ شان وٽان نه هو. تنهن ڪري انهن سنڌ ۾ هڪ فوجي قوت جو بنياد وڌو ۽ سنڌ هڪ دفعو وري آزادي ماڻي.
سمه خاندان جي باني حڪمران ڄام انڙ جي فوت ٿيڻ کان پوءِ سندس پٽ ڄام بابينو صدر الدين 752 هجري مطابق 1352ع ۾ ٺٽي جي گادي تي ويٺو ۽ سندس چاچو علاؤالدين عرف ڄام جوڻو سندس وزير اعظم ٿيو. هن کي تاريخ فرشته جي مصنف ڄام ماني جي نالي سان لکيو آهي.
هنن جي ڏينهن ۾ ٺٽي جي مستحڪم حڪومت جو بنياد پئجي چڪو هو. هن هندستان جي بادشاهه فيرزو شاهه سان مهاڏو اٽڪايو. فيروز شاهه تغلق، محمد شاهه تغلق جي بي عزتي جو پلاند وٺڻ لاءِ 766 هجري مطابق 1366ع ۾ ٺٽي تي ڪاهي آيو. فيروز شاهه جي حملي جي روئداد شمس سراج عفيف تاريخ فيروز شاهه ۾ تفصيل سان بيان ڪئي آهي. هو لکي ٿو ته جڏهن به بادشاهه جي محفل ۾ ٺٽي جو ذڪر ايندو هو ته ڏاڙهي تي هٿ ڦيرائي چوندو هو ته افسوس ته بادشاهه محمد شاهه ٺٽي کي فتح ڪرڻ جي آرزو دل ۾ کڻي هميشه لاءِ هليوويو. فيروز شاهه جي گفتگو مان درٻارين کي شڪ پوندو هو ته سلطان جو ٺٽي تي ڪاهه ڪرڻ جو ارادو آهي. هڪ ڏينهن پنهنجي وزير اعظم خان جهان کي گھرايو ۽ پڇيو ته: ”ٺٽي جا ماڻهو ڪيئن آهن ۽ انهن جي وڙهڻ جو طريقو ڪهڙو آهي جو انهن محمد شاهه سان مقابلو ڪيو ۽ طخي کي پاڻ وٽ پناهه ڏني. محمد شاهه تغلق چوندو هو ته افسوس ته ٺٽي وارن کي مطيع ڪري نه سگھيس. جيڪڏهن رب حياتي ڏني ته انهن سان ٻه پاڻي ڪبا. پر افسوس ته سلطان جي اها تمنا پوري نه ٿي سگھي. پر جيئن ته مان ان جو وارث آهيان، تنهن ڪري مون کي حيف آهي ته ان جي تمنا پوري نه ڪيان ۽ ٺٽي وارن کان ان جو بدلو نه وٺان. !“
هندستان جو بادشاهه فيروز شاهه تغلق جيڪو غياث تغلق جي ڀاءُ رجب جو پٽ هو، تنهن پنهنجي سوٽ محمد شاهه تغلق جي بي عزتي ۽ شڪست جو بدلو وٺڻ لاءِ سنڌ جي سمه حڪمرانن تي ڪاهه ڪرڻ جو حڪم ڏنو. ان واسطي پنهنجي وزير خان جهان کي بقول سراج عفيف جي ته: ”ٺٽي تي حملي ڪرڻ لاءِ شڪار جو بندوبست ڪيو وڃي.“ وزيرن سفر جي تياري شروع ڪري ڏني. غائب ۽ حاضر هر قسم جي لشڪر جو جائزو ورتو ويو ۽ سپاهين کي راضي ڪرڻ لاءِ انعام ۽ اڪرام ڏيڻ شروع ڪيا ته جيئن هڪ وڏو لشڪر تيارڪري سگهجي. انهي ڪوشش سان هندستان جي ڪنڊ ڪڙڇ مان چونڊ لشڪر تيار ٿي ويو، جنهن ۾ نوي هزار (90000) فوجي، چوراسي هزار (84000) پيادا فوجي ۽ چار سو اسي (480) هاٿي هئا.
هن سنڌين کان پلاند وٺڻ خاطر، روانگي کان اڳ ۾ الله تعالى جي نالي تي خيرات ڪئي، ته جيئن غريب غربا فتح ۽ ڪامراني لاءِ دعاگو رهن ۽ هندستان جي مشهور ولي الله جي مزارن تي روئي روئي دعا گھري ته هو سنڌين کي ناس ڪرڻ ۾ غيبي امداد ڏيارين.
خيراتن ڏيڻ ۽ دعائن کان پوءِ دهلي جو لشڪر بقول سراج عفيف ”سلطان فيروز شاهه هڪ وڏو لشڪر جنهن ۾ تجربي ڪار سپاهي هندستان جا ناميارا ۽ بهادر سوار ۽ جبل جيڏا هاٿي هئا، تن کي ساڻ ڪري، ٺٽي ڏانهن روانو ٿيو.“
هن بکر ۽ سيوهڻ جي نائبن کي حڪم ڏياري موڪليو ته جيترا جنگي جهاز ۽ ٻيڙا ٿي سگھن، انهن جو بندوبست ڪيو وڃي، اهڙي طرح پنج هزار ٻيڙا ضروري سامان سان گڏ دهلي جي لشڪر جي حوالي ڪيا ويا، جيڪي سنڌوءَ رستي ٺٽي ڏانهن اماڻيا ويا ۽ لشڪر دريا جي ڪناري ٺٽي پهتو.
جڏهن سنڌين کي پنهنجي دشمن جي نيت جي خبر پئي ته انهن به کيس عبرت ناڪ سبق ڏيڻ جو پهه ڪري ڇڏيو. جيئن فيروز شاهه کي محمد شاهه تغلق وارا ڏينهن وسري وڃن. انهن ڏينهن ۾ ٺٽو ٻن حصن ۾ ورهايل هو. بقول سراج عفيف جي ته: ”ٺٽي جو هڪ حصو سنڌو جي ساحل تي هو ۽ ٻيو حصو درياءَ جي ٻي ڪناري هو.“ جتي مضبوط قلعا موجود هئا. “
شمس سراج عفيف درباري مؤرخ هوندي به تعجب ۽ نفرت جو اظهار ڪندي ڄاڻ ڏني آهي ته ان وقت ٺٽو هڪ شاندار شهر هو ۽ سندس باشندا بهادر، نڊر ۽ بي باڪ هئا ۽ ڪنهن به صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ هر وقت تيار رهندا هئا. بقول فيروز شاهي سڀ مرد جنگجو هئا. انهن جي بهادري ۽ دليري جي سڄي دنيا کي خبر پئي، انهن جون عادتون ۽ طريقو روز روشن جيئن ظاهر هو.“
سمو حڪمران ڄام بابينو جنهن جي حڪومت هڪ طرف ڪڇ کان وٺي مڪران جي سرحد تائين هئي ۽ ٻئي طرف ڀڳي ٺوڙهي جي جبلن کان وٺي سنڌ جي سمنڊ تائين هئي، هي اهي علائقه هئا جتي هميشه ڌارين ڌرتي ڌڻي کي پئي ليٽيو ۽ ڦريو آهي اتان جا سنڌي مزاحمتن ڪري ويڙهو ۽ نڊر ٿي ويا هئا، انهيءَ ڪري ته انهن ظالمن جي ڏينهن ۾ سنڌ جو اهو ڏاکڻيو حصو آزاد ٿي ويو هو ۽ پوري سنڌ کي آزاد ڪرائڻ لاءِ جتن ڪري رهيا هئا.
ڄامن دهلي لشڪر کي مات ڏيڻ جو پورو بندوبست ڪري ڇڏيو هو پهريان ته هنن ٻهراڙين ۾ رکيل اناج پاڻ وٽ زخيرو ڪيو ۽ ان کان پوءِ افرادي قوت کي منظم طريقي سان ورهايو. جنهن ڪري دهلي جو لشڪر وڏي مصيبت ۾ مبتلا ٿي ويو.
فيروز شاهه جي لشڪر ۾ کاڌ خوراڪ جي گھٽتائي ڪري قحط اچي نازل ٿيو ۽ ان وقت ان جي قيمت ٻه، يا ٽي تنگ (ان جي سڪي جو نالو) ٿي ويو. ساڳئي وقت برسات پوڻ ڪري لشڪر ۾ بيماري پکڙجي ويئي ۽ انهن جا جانور مرڻ لڳا، انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ فيروز شاهه پنهنجي لشڪر جي سپاهين کي دلداري ڏيندو رهيو ۽ سنڌ وارن تي حملي لاءِ اتساهه پيدا ڪندو رهيو.
سلطان ڄام بابينو سنڌي لشڪر جيڪو ويهه هزار بهادر سوار ۽ چار لک پيادن سپاهين تي مشتمل هو، تنهن کي تيار ڪري دهلي وارن کي منهن ڏيڻ لاءِ سامهون ٿيو.
دهلي وارا سنڌين جو شان و شوڪت، غيرت انتظام ۽ وطن پرستي ڏسي بزدل ٿي ويا ۽ جنگ جي ميدان مان ڀڄڻ شروع ڪيو، جنهن ڪري فيروز شاهه پنهنجي لشڪر جي سپاهين کي لالچون ڏيڻ، انعامن ۽ اڪرامن جا واعدا ۽ اقرار ڪيا جيئن هو لالچ ۽ لوڀ ۾ اچي پوئتي پير نه ڏين، تنهن کان پوءِ فوج جنگ جي ميدان تي لڙڻ لاءِ تيار ٿي.
سنڌ جي سورمن ۽ دهلي جي فوج جي وچ ۾ ڇتي ويڙهه لڳي جنهن ۾ فيروز شاهه جي لالچن، انعامن ۽ اڪرامن جي واعدي تي وڙهندڙ فوج، سنڌين جي طاقت آڏو ڊهه جھلي نه سگھي ۽ ميدان جنگ ۾ شڪست کائي پنهنجي ڪئمپن ڏانهن ڀڄي ويئي ۽ سنڌي پنهنجي جوان مردي، همٿ، اتحاد ۽ قومي غيرت ڪري سرفراز ٿي ٺٽي واپس موٽي آيا.
فيروز شاهه، پنهنجي لشڪر جي بزدلي ڏسي دلي طور شڪست قبول ڪئي ۽ اميرن آڏو واپس ورڻ جو ارادو ظاهر ڪيو، جيڪي پڻ انهيءَ خيال جا هئا ته هتان ڪنهن به نموني جان بچائي نڪري وڃجي، تن بادشاهه جي ڳالهه جي تائيد ڪئي. جڏهن لشڪر وارن کي اهڙن فيصلي جي خبر پئي ته اهي تمام گھڻو خوش ٿيا ۽ واپسي جي تياري شروع ڪري ڏني.
فيروز شاهه پنهنجي لشڪر جي بچاءَ لاءِ خان اعظم ظفر خان، جنهن جي هٿ هيٺ بي شمار بنگالي لشڪر هو، تنهن کي ٺٽي جا آس پاس رهڻ جو حڪم ڏنو، جيئن سنڌين جي حملن کي روڪي سگهي.
جڏهن سنڌ وارن کي دهلي جي لشڪر جي ڀڄي وڃڻ جي خبر پئي ته انهن سندن جي پيڇي ڪرڻ لاءِ جٿا روانا ڪيا، جنهن ڪري دهلي وارا پنهنجي سر کان سواءِ ٻيو ڪجھه بچائي نه سگھيا ۽ لشڪر سست رفتاري سان واپسي جو ڪوچ شروع ڪيو، انهن جٿن ۽ بنگالي لشڪر وچ ۾ ڪيتريون ئي چڪريون لڳيون جنهن ۾ ڪيترا دشمن جا سپاهي مارجي ويا ۽ ڪيترا سنڌي سورما سنڌ لاءِ شهيد ٿي ويا. جن جا سر ڌڙ کان ڌار ڪري فيروز شاهه جي دلداري لاءِ ظفر خان اوڏانهن اماڻيا.
دهلي جو لشڪر سنڌين هٿان شڪست کائي گجرات ڏانهن روانو ٿيو، فيروز شاهه رستي جي سونهي لاءِ چند سنڌين کي گرفتار ڪري ساڻ کنيو، تن به پنهنجي غيرت ۽ قوم پرستي جو ثبوت ڏيئي پنهنجي نمڪ حلالي ملهائي واپسي مهل اناج جي قيمت اڃا به وڌي ويئي. هڪ يا ٻن تنگن تي هڪ سير اناج ملندو هو، جنهن ڪري سپاهي بکون ڪڍڻ لاءِ ۽ سندن لاءِ سفر ڪرڻ مشڪل ٿي ويو.
انهن دهلي لشڪر کي ڪڇ جي رڻ جنهن کي سراج عفيف ”ڪونجي رڻ“ جي نالي سان لکيو آهي، اتي وڃي ڪڍيو، جنهن ڪري لشڪر مٿان هڪ آفت ويئي ٿي ته ٻئي آفت آئي ٿي. شمس سراج عفيف اهڙي ڪيفيت بيان ڪندي لکي ٿو ته:
”ماڻهن مئل ڍرن جو گوشت کائڻ شروع ڪيو ۽ لشڪر جي ماڻهن مردار ڍورن کي بک وگھي ڪهي ٿي کاڌو، ڪي ماڻهو ته چمڙو کائن پيا ۽ ڪن ماڻهن تي چرٻي کي پاڻي ۾ گرم ڪري بک پئي مٽائي. اهڙو قحط اچي ڪڙڪيو، جو ماڻهو پنهنجي زندگي کان بيزار ٿي پيا ۽ لشڪر جا گھوڙا ختم ٿي ويا. جنهن ڪري سپاهين کي پنڌ سفر ڪرڻو پيو.
فيروز شاهه لشڪر جو هي برو حال ڏسي، سمجھي ويو ته سنڌين پنهنجو پلاند ورتو آهي، تنهن ڪري سونهن کي گرفتار ڪرايو، جن مان ڪن کي قتل ڪرائي ڇڏيو ۽ جيڪي زنده بچيا، تن کان پڇيو ته توهان ايئن ڇو ڪيو، جن کيس جواب ڏنو ته: ”اسان بدلي وٺڻ خاطر ايئن ڪيو آهي ۽ اوهان کي اهڙي هنڌ آڻي ڪڍيو آهي، جتان اوهان هوا وانگر اڏري وڃو يا ڀڄو تڏهن به هن رڻ مان نڪري نه ٿا سگھو.“
ان علائقي جو پاڻي ايترو ته کارو هو جو زبان تي رکڻ سان زبان به ٻه ٽڪر ٿي پئي وڃي ۽ هڪ قطري جي مٺي پاڻي پوڻ سان سڄو مٺو پاڻي به کارو ٿي پيو وڃي.
لشڪر وارا پنهنجو هي حال ڏسي زندگي کان نا اميد ٿي ويا ۽ جڏهن رڻ پٽ جي مصيبت مان ٻاهر نڪتا ته هڪ وڏي جھنگ سندن استقبال ڪيو جنهن ۾ گاهه هو نه سائي ٽاري. اتي نه ڪنهن پکي جو گذر هو نه ڪنهن جانور جو بسيرو. اهڙي حالت ۾ بقول عفيف ”پوڙهو پنهنجي پٽ کان موڪلائي اها دعا ڏيئي رهيو هو ته خدا شال توکي هن آفت مان صحيح سلامت پهچائي ۽ پاڻ اتي ئي دم ٿي ڏنائين. هڪ ڀاءُ ٻئي ڀاءُ کي پنهنجي ٻچن جي پارت ڪري، روئي ٿي موڪلايو.“ فوجي سپاهين ٺٽي جي ميدان مان جيڪو سامان بچائي پاڻ سان ساڻ کنيون هو، تنهن کي پاڻ تي بار سمجھي جھنگ ۾ اڇلايو.
تاريخ فيروز شاهي ۾ آهي ته : ”فيروز شاهه پنهنجو ۽ لشڪر جو اهڙو حال ڏسي روئندو هو ۽ الله سائين کي ٻاڏائيندو هو ته هو سندس حال تي رحم ڪري. “ ٺٽي مان روانگي کان پوءِ فيروز شاهه جو دهلي وارن سان ڪو به رابطو نه رهيو، جنهن ڪري اهو مشهور ٿي ويو ته فيروز شاهه لشڪر سميت سنڌين هٿان ختم ٿي ويو آهي.
نيٺ هي نيت ۾ ٻڏل لشڪر ڇهن مهينن جي مصيبت ڪاٽڻ کان پوءِ گجرات پهتو ۽ پنهنجي ڪاوڙ جو ڇوهه گجرات جي حاڪم نظام الملڪ تي ڇنڊيو، جنهن کي برطرف ڪري سندس جاگير ضبط ڪئي.
جيئن ته فيروز شاهه نٽر بادشاهه هو ۽ سنڌين جا سور به ياد هيس، تنهن ڪري دهلي وڃڻ بدران گجرات ۾ رهي هڪ مضبوط لشڪر تيار ڪري 767 هجري مطابق 1367ع ۾ ٻيهر سنڌين کي ڪچلڻ لاءِ ٺٽي تي ڪاهه ڪئي. هن پنهنجي وزير اعظم خان جهان کي لکيو ته جيتري فوج ۽ فوجي سامان ٿي سگھي، ان کي جلدي ٺٽي روانو ڪيو وڃي، فيروز شاهه جو لشڪر سنڌ تي ڪاهه جي نتيجي ۾ پنهنجو حشر ڏسي چڪو هو، جنهن ڪري ڪيترن سپاهين هلڻ کان انڪار ڪيو يا ڀڄي ويا. سراج عفيف انهيءَ حالت ي روشني وجھندي لکيو آهي ته: ”ڪيترا شاهي سپاهي واٽ تي ڀڄي ويا، جنهن ڪري فيروز شاهه لشڪر جي ٻنهي پاسي خاص جٿا مقرر ڪيا.“ جنهن کي اڄوڪي دؤر ۾ ملٽري پوليس چئبو آهي.
ڄام بابيني فيروز شاهه جي ٻيهر اچڻ جي خبر ٻڌي، سنڌوءَ جي سڀني پلن کي ڊهرائي ڇڏيو، جيئن ان رستي هندستان جو لشڪر ٺٽي پهچي نه سگھي ۽ جيترو جلد ٿي سگھيو، ٻهراڙين ۾ بچتو اناج کي شهر ۾ منتقل ڪيو، جيئن ڊگھي جنگ جي صورت ۾ ڪابه مشڪلات نه اچي.
فيروز شاهه پنهنجي بدلي جي باهه ۾ مينهن واچ ڪندو ٺٽي جي ٻاهران اچي پهتو ۽ واٽ تي جيڪي سنڌي مليس ٿي تن کي قيد ڪري، لشڪر جي حوالي ڪيو ۽ جيڪو اناج فيروز شاهه نه کڻي سگھيو هو تنهن کي پاڻ وٽ ذخيرو ڪري ٿي ڇڏيو. هن ڪوشش ڪئي ته درياءَ ٽپي ڄامن سان سامهون ٿيان پر سنڌين جا مضبوط جٿا، جيڪي سنڌوءَ جي هڪ سئو چاليهن ميلن جي مفاصلي تائين نگراني ڪري رهيا هئا، تن کيس درياءَ پار ڪرڻ نه ڏنو ۽ مجبور ڪيو ته هو پوئتي هٽي وڃي. فيروز شاهه سنڌين جي انهيءَ حڪمت عملي کي منهن ڏيڻ لاءِ عماد الملڪ ۽ ظفر خان کي حڪم ڪيو ته هو بکر وٽان سنڌو کي پار ڪري سنڌين جي طاقت کي ورهائن. هنن ائين ڪيو ۽ جڏهن ڌاريو لشڪر سنڌ وارن جي سامهون ٿيو ته ميدان ريٽي رت سان ڳاڙهو ٿي ويو ۽ لاشن جا ڍير لڳي ويا ۽ دشمن کي پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. تاريخ ۾ فيروز شاهه جي ان لڙائي جو ذڪر تفصيل سان بيان ڪونهي، پر دشمن مؤرخن کي ائين لکڻو پيو ته: ”ان جنگ جي بيان کان قلم قاصر آهي.“
فيروز شاهه دهلي جي لشڪر جي شڪست ڏسي عماد الملڪ کي هندستان روانو ڪيو ته هو هڪ ٻيو لشڪر مدد لاءِ وٺي اچي.
سنڌي جن وٽ اناج جي کوٽ شروع ٿي ويئي هئي، ڇاڪاڻ ته ان وقت نئون فصل تيار هو ۽ رکيل اناج ٻج طور ڪتب آڻي ڇڏيو هو ۽ جنگ لڳڻ ڪري ٻاهرين رسد به بند ٿي وئي هئي، تڏهن به اهڙي جذبي ۽ قومي غيرت سان وڙهيا جو تاريخ ۾ اهو هڪ مثال بڻجي ويو آهي. انهيءَ ويڙهه راجا ڏاهر کان پوءِ سنڌ کي نئون جياپو ڏنو.
ڄام بابيني ۽ فيرو ز شاهه جي ٽڪر کان پوءِ هند ۽ سنڌ ۾ پيدا ٿيندڙ معاشي بد حالي جي صورتحال کي سمجھندي ٺٽي ۽ دهلي کي تباهي کان بچائڻ لاءِ اچ جو بزرگ سيد جلال الدين بخاري وچ ۾ پيو ۽ ٻنهي ڌرين کي صلح ڪرڻ لاءِ راضي ڪري ورتو، جنهن کان پوءِ ٻنهي ڌرين ۾ ٺاهه ٿيو. اهو به چيو وڃي ٿو ته اهو ٺاهه فيروز شاهه جي چوڻ تي ٿيو هو.
ان ٺاهه موجب ٺٽي جي حڪومت ڄامن حوالي رهي پر ڄام بابينو ۽ ڄام جوڻو فيروز شاهه سان دهلي ويندا ۽ سندن پويان رڪن الدين عرف ڄام تماچي ۽ خير الدين ٺٽي جي گادي تي ويهندا. 790 هجري مطابق 1390ع ۾ فيروز شاهه وفات کانپوءِ غياث الدين تغلق گادي تي ويٺو. انهيءَ دؤر ۾ ڄام بابينو سنڌ ڏانهن واپس وريو ۽ واٽ تي فوت ٿي ويو.
ڄام بابيني ۽ ڄام جوڻو جو دهلي وٺي وڃڻ جو وڏو سبب اهو هو ته سنڌين جي وڌندڙ طاقت کان دهلي وارا خوفزده هئا. جنهن ڪري انهن اهو ضروري سمجھيو ته انهيءَ ٺاهه رستي سنڌ جي وڌندڙ قوت کي روڪي سگھجي ٿو ۽ دهلي به محفوظ رهي سگھندي ۽ باقي هندستان جي باغن ۽ سرڪشن کي اهو بانور ڪرائجي ته هو تغلق حڪومت آڏو ڪجهه به نه آهن.
فيروز شاهه جي ان خيال ڪجھه وقت لاءِ باقي سنڌ جي آزادي کي ته روڪي ڇڏيو پر سنڌين جي من ۾ جيڪا آزادي جي تڙپ هئي تنهن کي ختم ڪري نه سگھيو ۽ آخر هڪ ڏينهن سنڌين جي انهيءَ قومي غيرت ۽ جذبي سڄي سنڌي کي ڌارين کان آزاد ڪرائي، هڪ ڪري ڇڏيو. انهيءَ ڪري سنڌ هميشه دهلي وارن ۽ ٻين ڌارين کي کٽڪندي رهي. هي قوم غلام ٿيڻ لاءِ پيدا ئي ڪونه ٿي آهي. غلاميءَ جا زنجير هميشه عارضي ثابت ٿيا آهن ۽ وقت ثابت ڪيو آهي ته هو هميشه آزاد رهيا آهن. آزادي لاءِ صدين تائين ويڙهه کي جاري رکيو آهي.