سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2292
  • 772
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

ڪشان گھراڻو

ڪشان يوچي قوم جي اولاد آهن جيڪي 200 قبل مسيح ۾ چيني ترڪستان ۾ آباد هئا. ۽ ڪسنو ۽ ديوار چين جي وچ واري ايراضي جا مالڪ هئا. انهن تي سندن پاڙيسري قوم هوڻ رالنسن جي چوڻ موجب 174 قبل مسيح ۽ ڊاڪٽر مڪر جي جي مطابق 165 قبل مسيح ۾ ڪاهه ڪري تباهي مچائي ڇڏي ۽ انهن جي سردار کي ماري ڇڏيو ۽ کين چيني ترڪسان مان لوڌي ڪڍيو.
سردار جي مرڻ کانپوءِ يوچي قبيلي جي قيادت سندس زال سنڀالي جنهن دريا جيحون ۽ سيحون کي پار ڪري صحرائي گوبي ۾ ووسن قبيلي کي شڪست ڏيئي ڍنڍ ايسڪ ڪل يا تسنگ“ تائين پهتا. سمٿ جي چوڻ موجب جڏهن هي قوم شڪست کائي رواني ٿي ته انهن جو تعداد پنجاهه لک کان هڪ ڪروڙ جي درميان هو ۽ انهن ۾ هڪ لک کان ٻن لکن تائين بهترين تير انداز شامل هئا.
يوچي قبيلو تسنگ ڍنڍ کان پوءِ ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو، تنهن مان هڪ حصو تبت ڏانهن روانو ٿيو ۽ ٻيو دريا شير جي علائقي ۾ پهتو، جتي ساڪا قبيلو آباد هو تن کان علائقو کسي ورتو.
140 قبل مسيح ۾ جڏهن يوچي درياءَ سيحون جي علائقي ۾ رهيا ته هڪ روايت موجب چوويهه ۽ ٻي روايت مطابق پندرنهن سالن کانپوءِ ووسن قوم جنهن کي يوچي قبيلي صحرائي گوبي ۾ شڪست ڏني هئي، تن جي سردار جي نوجوان پٽ هوڻ قوم جي مدد سان يوچي قبيلي تي حملو ڪيو. يوچي گھڻي تعداد ۾ هئڻ جي باوجود هارائي ويا ۽ انهن ساڪائن کان حاصل ڪيل علائقو وڃايو.
يوچي قبيلو پنهنجي پناهه گاهه لاءِ بلغ ۽ بخارا آيو، جتي موجود ساڪا قبيلي کي مجبور ڪيو هو اتان نڪري وڃي. ياد رهي ته هي اها ساڪا قوم هئي، جن کي هنن پهريائين پنهنجي علائقي مان لوڌي ڪڍيو هو. اهڙي طرح باختر جي علائقي تي قابض ٿي ويا.
سمٿ هن لاءِ چوي ٿو ته: ”انهن بخارا ۽ صفدرينه “ کي گادي بڻايو ۽ پوءِ انهن جي خانه بدوشي واري حالت نه رهي ۽ هو زراعت ڪار بڻجي ويا.
رشيد اختر ندوي راءِ چوڌري جي حوالي سان لکيو آهي ته: ”92 قبل مسيح جي چيني مؤرخ ”پن ڪو“ پنهنجو ڪتاب لکيو هو، تنهن ۾ پنج يوچي سلطنتون ڄاڻايون آهن. پهرين واخان، ٻي چونگ مو (چترال) ٽين ڪشان (چترال ۽ پنج شير جي درميان) چوٿين هيون ۽ پنجين ڪوڦو (ڪابل). ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته هن قبيلي جي حڪومت باختر کان وٺي چترال تايئن هئي.
15 عيسوي سن ۾ ڪيو يوچونگ يعني ڪشان قبيلي جي سردار ”ڪيئو سيئو، جنهن کي تاريخ ڪڊفائي سس جي نالي سان لکي ٿي، تنهن زور ورتو ۽ پنهنجي قوم جي ٻين چئن رياستن کي پنهنجي ماتحت ڪري عظيم ڪشان سلطنت جو بنياد وڌو.
ڊاڪٽر مڪرجي چوي ٿو ته سنڌ کي ڪڊفائي سس پهريون جي گادي نشين ڪڊفائي سس ثاني فتح ڪيو، جيڪو 65ع ۾ برسر اقتدار آيو. رالنسن ڪشان حڪومت جي باري ۾ لکي ٿو ته ڪڊفائيسس ثاني درحقيقت سنڌ گجرات ڪاٺياواڙ ۽ وچ هندستان تائين ڪشان حڪومت قائم ڪئي.
اسان کي تاريخ مان خبر پوي ٿي ته سنڌ ساڪا قبيلي جي حڪمران ايزر ثاني کان پارٿي حڪمران گنڊوفرينس هٿ ڪئي، ان جي پوين کان ڪشان خاندان جي حڪمران سنڌ کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪيو.
گنڊوفرنيس جي وقت ۾ عيسائي مذهب جو مبلغ سينٿ ٿامس سنڌ ۾ آيو هو. هن کان متاثر ٿي گنڊوفرينس ۽ سندس ڀاءُ گڊو عيسائيت قبول ڪئي ۽ سنڌ ۾ عيسائي مذهب جي پرچار ڪئي. سينٽ ٿامس کي سنڌ جي رهاڪن غير مقامي مذهب جي پرچار ڪرڻ ڪري قتل ڪري ڇڏيو.
اسان کي ان دؤر جي تفصيلي معلومات ته ڪونه ملي سگھي آهي، پر ان وقت جي حالتن کي مذهبي رنگ ۾ ڏسي سگھون ٿا جيئن ڪڊفائيس پهريون ٻڌ مذهب جو پيروڪار هو.
ڌارئي جو مقامي ماڻهن جي مذهب کي اختيار ڪرڻ به مطلب کان خالي نه هوندو آهي. جيئن ٻڌ ڌرم سنڌين جي حق تلفي ڪري وجود ۾ آيو ۽ ان ۾ ڏاڍ ۽ ظلم کي ننديو ويو. اسان انومان ڪڍي سگهون ٿا ته جيئن ڪڊفائيس پهريون ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو هو، تنهنڪري ان جي خاندان به ان مذهب کي جاري رکيو هوندو.
ڌارين حڪمرانن جو مقامي مذهب اختيار ڪرڻ جو وڏو سبب مقامي ماڻهن جي مزاحمت ۽ لڙايون هيون ۽ جڏهن بي وس ٿي ويا هوندا ۽ سنڌي سورمن کان گھٻرائجي ويا هوندا ته انهن حڪمرانن وانگر چال چلي، سنڌين سان ٺاهه ڪيو هوندو ۽ يقين ڏياريو هوندو ته اهي به سنڌي آهن ۽ هن سر زمين جا ايترا خير خواهه آهن، جيترو هڪ سنڌي، تنهن ڪري انهن سنڌي مذهب ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو. پهريان ته پنهنجي مطلب حاصل ڪرڻ لاءِ ايئن ڪيو هوندو پر پوءِ يا پوئين ان کي دل و جان سان قبول ڪري سنڌي معاشري ۾ شامل ٿي ويا هوندا. ڇاڪاڻ ته انهن وٽ ٻي ڪا وات باقي رهي ئي ڪو نه.
اسان کي اهو يقين ڪيئن اچي ته جيڪا قوم ٻي قوم جي خون جي پياسي هوندي هئي، ان ڪيئن سنڌين سان پيارو محبت وارو رستو اختيار ڪيو هوندو.
سنڌي ته ڌارين سان شروعات کان وٺي آخر تائين وڙهندا رهيا آهن ۽ ڌاريا جڏهن کين مات ڏيئي نه سگھندا هئا ته اهي سندن جي معاشري جو جزو بڻجي ويندا هئا. جڏهن هو وري ظلم ۽ ڏاڍ ڪندا هئا ته سنڌي عوام به سامهون ٿيندو هو. اسان جي آڏو اهڙو مثال ڪنسڪ جو آهي، جيڪو 125ع ۾ تخت تي ويٺو. ڪنشڪ ڪڊفائيس ثاني جو پٽ نه هو پر هڪ شخص وجت شپ مان هو. سمٿ جي چوڻ موجب هو ڪڊفائيس ثاني جو مائٽ هو. تاريخ دان لکن ٿا ته هو ختن جي رهڻ وارو هو ۽ يوچي قبيلي جي ان گروهه جو فرد هو جيڪو هڪ سؤ سال اڳ باختر مان هلي تبت ۾ آباد ٿيو هو ۽ اتي يوچي صغير قبيلي جي نالي سان سڏبو هو پوليٽيڪل هسٽري آف انڊيا جي مطابق هو يوچي قوم جي وڏي قبيلي ڪشان جو فرد هو.
اسان کي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتشڪ جي حڪومت سنڌي سمنڊ تائين هئي ۽ هن ڪشمير کي فتح ڪيو هو ۽ هن جي گادي جو هنڌ پشاور هو.
اسان تاريخ جي مطالعي جي آڌار تي چئي سگون ٿا ته ڪنشڪ ظالم ڌارين وانگر پهريان سنڌ وارن تي ڏاڍ ۽ ظلم جي بازار گرم ڪئي ۽ انهن جي رت سان راند کيڏي هوندي. ان کي وراثت ۾ بادشاهت ڪونه ملي هئي، پر سمجھجي ٿو ته ڪڊفائيس ٻئي جي مرڻ کان پوءِ زوري سنڌ سلطنت تي قبضو ڪيو هوندو. سنڌين اهڙي صورتحال کي ننديو هوندو ۽ مزاحمت وارو رستو اختيار ڪيو هوندو پر جڏهن سنڌي جوڌا ان جي وس کان ٻاهر ٿي ويا ته هو انهن سان صلح واري پاليسي اختيار ڪري ثابتي طور سنڌي مذهب پڻ اختيار ڪيو. سمٿ اسان کي ٻڌائي ٿو ته ڪنشڪ پهريان ٻڌ مذهب تي ٺٺوليون ڪندو هو ۽ ان کي ناقابل عمل سمجھندو هو. رالنسن جو بيان آهي ته: ”ڪنشڪ جي زندگي جو سڀ کان اهم واقعو مذهب جي تبديلي آهي.“
تاريخ مان معلوم ٿئي ٿو ته هن ”اسوا گھوشا نالي ٻڌ مذهب جي هڪ عالم کان متاثر ٿي ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو هو. پر اسان ڄاڻون ٿا ته ان جو ٻڌ مذهب اختيار ڪرڻ به سندس جي مجبوري هئي. هن سنڌين کي راضي رکڻ لاءِ سڄي ملڪ ۾ ٻڌ مذهب جي پرچار ڪرائي ۽ ٻڌ ڪنوينشن منعقد ڪرايو ته جيئن باور ڪرائي سگھي ته هو مقامي ماڻهن سان رلي ملي ويو آهي ۽ هن اهو باور ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ته هو ٻڌ تبليغ ۽ تلقين ۾ اها حيثيت رکي ٿو جيڪا ڪڏهن مهاراجا اشوڪ کي حاصل هئي.
اسان کي تاريخ اهو به ٻڌائي ٿي ته ظالم بادشاهه ڪهڙو به هجي پر ان جي باطني هم آهنگي ڪري قوم ڪڏهن به معاف نه ڪندي آهي. پر جڏهن عوام مٿان ان جي حقيقت عيان ٿي ويندي آهي ته اهي بغاوت ڪرڻ تي آماده ٿي ويندا آهن. رالنسن ٻڌائي ٿو ته عوام هن جي اعمالن ۽ فوج ڪشي مٿان فوج ڪشي ڪري بيزار ٿي پيو هو پر هن جا امير ۽ ساٿي به کائنس تنگ هئا.
ڪنشڪ ۽ سنڌي ماڻهن جي ويڙهاند ٿوري ڪي گھڻي جاري رهندي آئي ۽ سندس امير انهن ڪرتوتن ڪري ايترا تنگ ٿيا جو جڏهن هو بيمار ٿي پيو ته انهن سندس مٿان وزندار لحاف وجھي، ساهه گھٽي ماري ڇڏيو. سمٿ جي چوڻ موجب هڪ ماڻهو ان جي مٿان ويهي رهيو. هن جي حڪومت جو دؤر رالنسن پنجاهه سال سمت پنجيتاليهه سال ۽ لئمبرڪ ٽيويهه سال لکيو آهي.
ڪنشڪ جو موت ثابت ڪري ٿو ته سنڌين ڪڏهن به ظالم ۽ مڪروهه حاڪم کي معاف نه ڪيو آهي، ڀل انهن مقامي ويس بدلايو هجي. پر جڏهن به زيادتي ۽ ظلم واري پاليسي اختيار ڪئي ته ان سان جنگ جوٽيائون ۽ آرام سان نه ويٺا.
ڪشان گھراڻي جي حاڪم واسو ديو پنهنجي پيءُ ڏاڏي جو مذهب ٻڌ ڌرم اختيار نه ڪيو ڇاڪاڻ ته ان وقت سنڌين ۽ ان جي آس پاس رهندڙ قومن مان ٻڌ ڌرم جو اثر گھٽجي رهيو هو، تنهن ڪري هن ٻڌ ڌرم بدران وشنو ديوتا سان عقيدت رکي.
اسان وٽ حڪمرانن جو وقت به وقت مذهب مٽائڻ عوام جي نفسيات ۽ سوچ مطابق هوندو هو ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن بادشاهه هڪ خيال جو هو ۽ عوام ٻئي خيال جو هو ته نتيجي طور عوام ۽ حاڪم درميان اختلاف وڌندا پيا وڃن ۽ بغاوت پئي منهن ڪڍيو. انهيءَ ڪري ڪشان خاندان جي حڪومت ۾ اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته انهن حڪمرانن سنڌين جو لباس ته پاتو هو پر انهن جي مذهب، رنگ ۽ڍنگ سان به ٻڌل هئا. جيڪڏهن اهي ايئن نه ڪن ها ته انهن لاءِ حڪومت ڪرڻ هڪ مسئلو ٿي پوي ها ۽ آزادي جو لهرون اٿن ها ! انهيءَ ڪري مذهبي رنگ ۾ سنڌين کي غلام بڻائيندا آيا. حقيقت ۾ ظاهر طور حڪمران ته اهي هئا، پر اتي سنڌين جو معاشرو عروج تي هو ۽ اهي ڌاريا انهن جي رسم و رواج کي اختيار ڪري سنڌي ٿيندا پيا وڃن. سمٿ جي طابق واسو ديو 25 سال حڪومت ڪئي.
تاريخ دان ان ڳالهه تي متفق آهن ته واسو ديو جي مرڻ کان پوءِ ڪشان سلطنت جو زوال شروع ٿيو.