سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2243
  • 758
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڪدر مقدوني ءَ سان سنڌين جي ويڙهاند

سڪندر مقدوني پنهنجي ماٽيلي ماءُ ۽ ڀائرن جي قتل کانپوءِ مقدونيه کان نڪري ايران جي سلطنت دارا ٽيون جي بزدلي ڪري هٿ ڪئي ۽ ان جي ڌيءَ ”استاترا“ سان شادي ڪري، ايراني مال و غنيمت، شاهي خاندان جي عورتن سميت پنهنجي لشڪر ۾ ورهائي ڇڏيو. ان کان پوءِ سيستان پهتو ۽ رالنسن جي چوڻ موجب قنڌار شهر ٻڌرايو. 327 قبل مسيح ۽ بلخ ۽ بخارا ڏانهن توجه ڏنو.
سڪندر کي سنڌين جا سور سدائين سُجھندا هئا ڇاڪاڻ ته انهن سندس فوج کي دارا جي پاران اربيلا جي هنڌ سخت نقصان پهچايو هو ۽ جنگ فتح ڪري پيا سگھن پر ايراني فوج جي بزدلي ۽ دارا جي ڀڄي وڃڻ ڪري سنڌي اڪيلي سر يونانين جو مقابلو ڪندا رهيا تنهن ڪري يونانين تي سنڌين جي هيبت ويٺل هئي. جڏهن ته سڪندر موجوده افغانستان جي اندر پهتو. بلخ ۽ بخارا کي فتح ڪيو پر اها سگھه ۽ همت نه ساري سگھيو ته هو ڪيئن اٻهرائي ڪري سنڌ تي ڪاهي وڃي ڇاڪاڻ ته ماضي ۾ سنڌين سان ٿيل ويڙهاند ياد هئي جنهن ڪري هن سمجھيو پئي ته جيڪڏهن لشڪر وٺي سنڌ تي ڪاهي ويندس ته اتان بچڻ ناممڪن آهي ۽ اتي انهن جو هڪ وڏو لشڪر موجود هوندو ۽ سڀئي سنڌي هڪ هنڌ گڏ ٿي ويندا. پر جڏهن هو بقول پروفيسر رائٽ ”باختر ۾ سخت سردي جو لطف وٺي رهيو هو ته سنڌ جي هڪ غدار راجا ”سسي گپتا“ ساڻس اچي مليو. جنهن کيس سنڌ جي حالتن کان واقف ڪيو ۽ ٻڌايو ته سنڌ وارا ننڍن ننڍن حڪومتن ۾ ورهايل آهن ۽ انهن جو هڪ ٻئي سان دشمنيون آهن هو سدائين پاڻ ۾ وڙهندا رهن ٿا انهن اختلافن ڪري ڪڏهن به هو متحده ٿي نه ٿا سگھن، ۽ اڄ به موجوده وقت ۾ سنڌين جي اهڙي ئي ڪيفيت ۽ حالت آهي، جنهن ڪري سنڌ سندن هٿن مان نڪرندي نظر اچي ٿي ۽ هو متحد ۽ گڏ ٿيڻ بدران ٽولن ۽ گروهن ۾ انفرادي طور ورهايل آهن.
سڪندر جي دماغ تي جيڪو سنڌين جو رعب ۽ دٻدٻو سوار هو اهو دفع ٿي ويو. پروفيسر رائٽ چوي ٿو ته سنڌ جي هڪ ٻئي شهزادي ”اڀي“ جيڪو ٽئڪسيلا جو ولي عهد هو تنهن سڪندر کي دعوت ڏني ته هو سنڌ تي حملو ڪري، هو ساڻس ان معاملي ۾ پوري طرح سان ساڻس سهڪار ۽ مدد ڪندو.
سڪندر سنڌين جي پاڻ ۾ ويڙهاند ۽ گھريلو غداري مان سمجھي ويو ته سنڌين کي هٿ ڪرڻ سولو آهي، تنهن ڪري هن سنڌين تي ڪاهه ڪرڻ جو پڪو ارادو ڪيو ۽ پنهنجي فوج کي سنڌ ڏانهن هلڻ جو حڪم ڏنو. ڇاڪاڻ ته سنڌين جي نفاق ۽ پنهنجو پاڻ ۾ دشمني جو ن ڳالهيون ظاهر ٿي چڪيون هيون. بهرحال هو رالنسن جي لکڻ موجب مئي 327 قبل مسيح جي ڪا تاريخ هئي ۽ ايرين ۽ پروفيسر رائٽ موجب 327 قبل مسيح جي موسم بهار ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي.
پلوٽارڪ جي چوڻ موجب هن سان گڏ ويهه هزار پيادا ۽ءٌ پندرنهن هزار سوار هئا. محترم محمد بخش انصاري به لکيو آهي ته يوناني فوج جو سنڌ تي ڪاهه وقت تعداد هڪ لک ويهه هزار پيادا فوج ۽ پندرهن هزار سوار فوج هئي.
پروفيسر رائٽ جي چوڻ موجب ته سڪندر ڪابل مان ئي نڪتو ته سنڌ جو غدار امڀي اچي مليس. هو چند ڏينهن اڳ پيءُ جي مرڻ کانپوءِ تئڪسيلا جو حڪمران ٿيو هو. هن جيئن ته سڪندر سان واعدو ڪيو هو ته سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ وقت سندس هر طرح جي مدد ڪندو تنهن غداري جو مظاهرو ڪندي سڪندر جي راهه نما جو ڪردار ادا ڪيو. سنڌ وارن ڏٺو ته انهن جو حڪمران بزدل ٿيڻ سان گڏ غدار به ثابت ٿيو آهي ته انهن پنهنجي قومي غيرت جو مظاهرو ڪندي يوناني لشڪر جي راهه ورڪي، جنهن ۾ هزارين سنڌي ڌارين جي راهه ۾ رڪاوٽ بڻجي قتل ٿي ويا.
سڪندر پنهنجي فوج کي ٻن حصن ۾ ورهايو. هڪ حصو سنڌ جي غدار امڀي کي ساڻ ڪري ڏنو، جنهن جي ڪمان هيفسٽون ۽ پرڊيڪاس جي هٿ هيٺ هئي ۽ ٻئي حصي جي فوج جو ڪمانڊر هو پاڻ هو. هن سنڌ ۾ داخل ٿيندي ڪيئي هزار سپاهين کي ماري ڇڏيو ۽ چاليهه هزار ماڻهو گرفتار ڪيا ۽ ٻه لک ٽيهه هزار ڏاند انهن کان کسيا ويا. جيئن هو آبادي ڪري نه سگهن ۽ بک ۽ بدحاليءَ ۾ گذارن.
سڪندر سان آسو ڪانوس، اسٽريبوجي چوڻ موجب ماسوگا قوم سندس مقابلو ڪيو جنهن جي ڪمان نوجوان بيوهه راڻي ”ڪليوفس“ ڪري رهي هئي. هن قوم سان گڏ ست هزار سنڌي سپاهي به شامل هئا جن پنهنجي مضبوط قلعي کان ٻاهر نڪري سڪندر جي فوج سان ويڙهاند ڪئي. سڪندر جي فوج هار کائي ويئي جنهن ڪري آسو ڪانس جي ماڻهن ۽ سنڌي سپاهين سمجھيو ته هو شڪست کائي ڀڄي ويا آهن پر سڪندر جنگي چال کيڏندي پنهنجي شڪست کي فتح ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. هن قلعي کي گھيرو ڪري سنڌي جوڌن کي ماري ڇڏيو. سنڌي مڙسن به پاڻ ملهايو ۽ لڙندي لڙندي وڃي سڪندر تائين پهتا جنهن ۾ کيس زخمي ڪري وڌائون. هن پنهنجي زخم جي بدلي ۾ شهرين تي منجنيقن سان پٿربازي ڪرائي ۽ قلعي ۾ سوراخ ڪرائي ڇڏيا.
ارين هن جنگ بابت لکي ٿو ته جڏهن يوناني فوج انهن سوراخن مان اندر وڃڻ جي ڪوشش ڪئي ته انهن سخت مزاحمت ڪئي ۽ کين پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو ۽ ٽن ڏينهن تائين انهن جون ڪوششون ناڪام ٿي ويون. چوٿين ڏينهن يوناني ڏاڪڻن ذريعي قلعي جي فصيلن تائين چڙهي ويا. پوءِ جوڌن کين مات ڏيئي ڇڏي. سڪندر پنهنجي فوج جي شڪست ڏسي سڄي فوج کي قلعي تي حملي ڪرڻ جو حڪم ڏنو جن جنگي مقصد لاءِ تيار ٿيل ڏاڪڻن جي مدد سان قلعي تي پهتا. سنڌي جوانن به مقابلو جاري رکندي تيرن، گرم پاڻي ۽ ٻرندڙ باهه سان انهن جو مقابلو ڪيو. آخر سڪندر به وڙهندي وڙهندي ٿڪجي پيو ۽ ڌرتي ڌڻي به پنهنجي اڳواڻ جي مرڻ کان پوءِ بي يار و مددگار ٿي ويا. تنهن ڪري ٻنهي ڌرين پاڻ ۾ ٺاهه ڪيو پر سڪندر واعدي خلافي ڪندي سندن مٿا الزام مڙهيو ته اهي رات جي اونداهي جو فائدو وٺي ڀڄي وڃن ها، تنهن ڪري انهن جي قتل جو حڪم جاري ڪيو.
حقيقت ۾ سڪندر بزدلي جو مظاهرو ڪيو ۽ کيس خوف هو ته ڪٿي سنڌي سپاهي سندس جو خاتمو نه آڻي ڇڏين، تنهن ڪري هن معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪري هٿين خالي سنڌي سپاهين کي ماري پنهنجي جان جو خير گھريو. سمٿ ارلي هسٽري آف انڊيا م لکي ٿو ته: ” هو وڙهندا قتل ٿيندا رهيا پر سڪندر آڏو هٿيار ڦٽا نه ڪيائون. يعني آڻ نه مڃيائون.
سڪندر درياءَ سنڌ جي ڪناري آرنوس جي قلعي کي فتح ڪري باشندن جو قتل عام ڪيو. هن قلعي جي هٿ ڪرڻ ۾ هن جا ڪيترا سپاهي مارجي ويا. ان کانپوءِ هو اوهنديا اٽڪ وٽ پهتو جتي سنڌين جي غدار امڀي، سنڌ جي دولت ۽ قيمتي تحفه پيش ڪيا. ايرين جي مطابق هي تحفه ست سؤ سوارن، ٽيهه هاٿين، ڪرٽيوس جي چوڻ موجب ڇاونجاهه هاٿي، ٽي هزار ڏاندن، ڏهه هزار رڍن ۽ ٻه سؤ ٽيلنٽ چاندي تي مشتمل هو ۽ پنهنجي غلامي جو لکت ۾ اقرار به ڪيو.
مقدوني فوج امڀي جي رهنمائي ۾ سنڌي طرف وڌڙ شروع ڪيو جڏهن هي لشڪر ٽئڪسيلا کان پنج ميل پري هو ته امڀي جي فوج سندس استقبال ڪرڻ لاءِ آئي. امڀي سڪندر جي ٽئڪسيلا ۾ وڏي خوشامند ڪئي ۽ سنڌ جي دولت سندس اميرن تان نڇاور ڪئي. سڪندر امڀي کي غداري جي صلي ۾ بقول ايرين ”سڪندر امڀي کي فتح ٿيندڙ علائقن جو حڪم مقرر ڪري ڇڏيو.“
امڀي وانگر جهلم ۽ چناب جي گذر گاهن جي رياست جي حاڪم ”اڀي سار“ به اطاعت قبول ڪئي. هو مقامي غدارن کي ساڻ ڪري راجا پورس تي حملو ڪيو. راجا پورس پنجاهه هزار جنگي جوانن سان جهلم جي ٻئي پاسي موجود هو. سڪندر چالاڪي سان درياءَ پار ڪري پاڻ پورس جي سامهون ٿيو ان کان اڳ پورس جو پٽ مقدونن جي راهه روڪي ۽ ٻارهن هزار يوناني فوج جيڪا ڪم ٽيوس موجب ٽي هزار سوارن، ٽولمي ۽ ايرين مطابق ٻه هزار سوار ۽ هڪ سوؤ ويهه رٿن سان سڪندر کي زخمي ڪري وڌو ۽ چار سؤ سپاهي مارجي ويا.
پورس ايرين جي مطابق چار هزارن سوارن، ٽي هزار جنگي رٿن ۽ ٻه سؤ هاٿين جي لشڪر سان سڪندر جي سامهون ٿيو.
اوڏانهن غدار امڀي ڪريٽروس جي قيادت ۾ دريا ٽپي هزارين قديم سنڌين کي ماري وڌو. هن جنگ ۾ پورس گرفتار ٿي سڪندر جي سامهون آيو. جنهن کي سڪندر ڀلائي ۾ استعمال ڪرڻ ۽ خير خواهي واسطي جهلم ۽ ان جي آس پاس واري حڪومت تي برقرار رکيو ۽ اها اميد رکي ته هو غداري برقرار رکندو.
هن جنگ ۾ قديم سنڌي جوڌن سڪندر جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيا. هن کي ڪيترو وقت درياءَ پار ڪرڻ نه ڏنو. هن لڙائي ۾ ان ڏينهن بقول ايرين ويهه هزار سنڌي سپاهي ۽ ٽي هزار سوار مارجي ويا ۽ سڀئي جنگي رٿون يونانين ٽڪر ٽڪرا ڪري ڇڏيون.
سڪندر سنڌين جي بهادري ۽ وطن پرستيءَ جو عزم ڏسي چڪو هو، تنهن ڪري هو مقامي سردارن ۽ حاڪمن کي لالچون ڏيئي پنهنجون دوست بڻائيندو ويو جيئن هن سان ٻيلي ٿي بيهن. اهڙي طرح سڪندر سنڌين جي قديم قوم ڪاٺيا جي علائقي تي چڙهائي ڪئي. هي قوم وطن جي آزادي جي متوالي هئي ۽ جنگ جا پڻ ڪوڏيا هئا. تن ڌارئي سڪندر کي پنهنجي علائقي مان گذرڻ نه ڏنو ۽ پهه ڪيو ته هو مرڻ گھڙي تائين پنهنجي سرزمين جو دفاع ڪندا رهندا.
ڪاٺيا قوم جي ماڻهن پنهنجي جنگي رٿن سان سڪندر ۽ غدارن جي گڏيل فوج جي حملي کي روڪيو ۽ کين پٺتي هٽي وڃڻ تي مجبور ڪيو. سڪندر پيادي فوج جي ڪمان سنڀالي جنهن ۾ ديسي ۽ وديشي سپاهه شامل هئا. جيئن لوهه لوهه کي ڪٽيندو آهي، تيئن سنڌ جي غدارن جي فوج پنهنجي حرفت ۽ چالاڪي سان وفادار فوجن کي ٽوڙي وڌو ۽ ڪيترن کي قتل ڪري ڇڏيو. هن لڙائي ۾ سڪندر جا هڪ سئو سپاهي مارجي ويا ۽ ٻارنهن سئو زخمي ٿي پيا. ڪاٺيا فوج ميدان جنگ ڇڏي قلعي بند ٿي ويهي رهي.
پر امن شهرين سڪندر جي ڏاڍ ۽ بربريت کان بچڻ لاءِ رات جو قلعي مان نڪرڻ گھريو، پر سڪندر جيئن ته سڀني سنڌين جي قتل ڪرڻ جو پهه ڪري ڇڏيو هو، تنهن قلعي کي گھيري ۾ آڻي ڇڏيو. جڏهن به ڪو پر امن شهري قلعي مان نڪتو ٿي ته يونانين ان کي ماري ٿي ڇڏيو. اهڙي طرح سنڌين جو قتل ٿيندو رهيو. صرف ٽالمي اهڙن پنج سئو سنڌين کي بي گناهه ماري ڇڏيو.
سنڌي قوم جا ڪاٺيا مرد مجاهد ٿي ويهي رهيا ۽ يوناني فوج جا حوصله پست ڪري ڇڏيا، پر وڪامل پورس جا پنج هزار ديسي سپاهي، قلعه شڪن هٿيارن سان پهچي ويا، جن يونانين کي همت ڏياري ۽ قلعي جي ديوارن کي ٽوڙي ڇڏيو ۽ يونا ني لشڪر، شهرن جو قتل عام ڪرڻ لاءِ گھڙي پيو. سنڌي به ٽَڪُ ٽَڪُ سان وڙهيا، پر بي يارو مددگار هئڻ جي شڪست کائي ويا. هن لڙائي واري ڏينهن ۾ بقول ايرين ۽ ڪرٽيوس ”ستر هزار جوان مارجي ويا ۽ ايترا ئي قيد ٿيا. يونانين فتح جي خوشي ۾ سڄي شهر کي باهه ڏئي برباد ڪري ڇڏيو.“
يوناني فوج ان کان پوءِ پاڙي وارن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ اکيون وڌيون ۽ چاهيو ته اهي پر امن نموني غلامي قبول ڪن پر جڏهن سڪندر جي حڪم سان نائب سالار ”ايومنز“ اتي پهتو، تنهن ڳوٺ ۽ شهر خالي ڏٺا ۽ سمجھيو ته هو ڪنهن به وقت سڪندر لاءِ مصيبت جو باعث بڻجي سگھن ٿا تنهن ڪري ساڙ ۽ ڪاوڙ مان انهن جي بيمار مائٽن ۽ پوڙهن کي جيڪي وڃي نه سگھيا هئا تن کي بي گناهه قتل ڪري ڇڏيو. ايرين اهڙن جو تعداد پنج سئو ٻڌايو آهي ۽ مولوي نور محمد نظاماڻي تاريخ سنڌ ۾ پنج هزار لکي ٿو.
جڏهن به ڪو ڌاريو ڌڻن تي ڪاهي ايندو آهي ته ان جي نگاهه صرف علائقي، ايراضي ۽ دولت ته نه هوندي آهي پر ان کان معصوم ٻار بيمار ۽ پوڙها به بچي ڪونه سگھندا آهن ۽ اهي هميشه پنهنجي دل کي سڪون ڏيارڻ خاطر بي گناهن جو قتل عام ڪندا آهن جيئن پنهنجي آقا وٽ سرخرو ٿين. اڳ زماني ۾سڀ کان وڏي جلاد جي عزت ڪئي ويندي هئي. ۽ کيس بهادر يا جيالي جي نالي سان سڏيو ويندو هو. هڪ قوم جو قاتل پنهنجن لاءِ هيرو ثابت ٿيندو آهي. جيئن سڪندر سنڌين جي قتل ۽ غارت گيري تي خوش ٿيندو هو ۽ سندس چمچا تاريخ نويس کيس اعظم جي لقب سان سڏيندا هئا ۽ دنيا جو وڏو فاح ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا.
ڪاٺيا قوم جي قتل عام کان پوءِ سڪندر جا سپاهي بزدل ٿي پيا ۽ اڳتي وڌڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ڇاڪاڻ سنڌي جوڌن کين اهڙي سيکت ڏني هئي جو ان کي ياد ڪري خوفزده ٿي ويندا هئا. کين اها به پڪ هئي ته سندن جي سوڀ مقامي غدار حڪمرانن ۽ ديسي سپاهين جي ڪري ٿئي ٿي، جن تي انهن جو ڀروسو گھٽ هو. انهيءَ خيال کان يوناني لشڪر سڪندر کي جواب ڏيئي ڇڏيو ته هو پيشقدمي ڪري نه سگهندا ۽ نه وري کين وڙهڻ جي سگھه باقي آهي. ظاهري طور يوناني فاتح هئا پر اندروني طرح هو خوفزده، شڪست خورده ۽ غير يقيني حالت ۾ هئا ۽ اها به پڪ نه هين ته هو پنهنجي ملڪ زنده واپس وڃي به سگھندا؟
سنڌين جي سخت ويڙهه انهن جا حوصله پست ڪري ڇڏيا هئا. ڪوئنوس فوج جي ترجماني ڪندي پنهنجي تقرير ۾ چيو هو ته: ”جڏهن بادشاهه هن مهم تي روانو ٿيو هو ته ان سان وڏو لشڪر ساڻ هو پر هاڻي اهو وڄي تمام گھٽ تعداد ۾ بچيو آهي. جنهن مان اها خبر پوي ٿي ته هن جا اهي سپاهي سنڌ تي حملي دوران مارجي ويا، يوناني تاريخ نويس ان جو زڪر ڄاڻي واڻي ناهي ڪيو جن سڪندر مٿان شڪست خورده هجڻ جون ٿابتيون پڌريون ٿي سگهن.
سڪندر پنهنجي فوج جي بزدلي ڏسي ڏاڍو پريشان ٿيو ۽ انهن کي همٿايو پر هنن پيش قدمي ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ روئي ڏنو. سڪندر اها حالت ڏسي ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون پنهنجي خيمي کان ٻاهر نه نڪتو ۽ چوٿين ڏينهن اعلان ڪيو ته هو واپس پنهنجي وطن هلڻ لاءِ تيار ٿين.
واپسي جي صورت ۾ سڪندر پنهنجي ظلم ۽ بربريت کي قائم رکيو. اگل سوئي قبيلي هن جي ڏاڍ ۽ ظلم آڏو ڪند نه جھڪايو، جنهن ڪري کين سخت کان سخت سزائون ڏيئي مارائي ڇڏيو. اهڙي طرح راوي جي سفر دوران ميربحر ۽ ماڇي ذات وارن جي هزارن هٿين خالي مڙسن کي قتل ڪرائي ڇڏيو. ان بابت ايرين لکي ٿوته: ”ڪيترا ويچارا زمينن ۾ ڪم ڪري رهيا هئا، تن کي ماريو ويو ۽ باقي جيڪي اها حالت ڏسي شهرن جي پناهه وٺڻ لاءِ ڀڳا تن کي پڪڙي يوناني فوج مکين ۽ مڇرن وانگر حقير سمجھي قتل ڪري ڇڏيو.“
ايرين انهن کي ماهي قوم سڏيندي سندن هڪ ٻئي شهر جو به ذڪر ڪري ٿو، جن جان جي امان گھري پر بي رحم يونانين پنهنجي ظالم ذهن کي تسڪين ڏيارڻ لاءِ انهن سڀني کي ڪهرائي ڇڏيو. جيئن هن جي ظلم جي داستان ٻين تائين نه پهچي ۽ ديسي ماڻهو هوشيار ٿي نه وڃن ! ! ايرين لکي ٿو ته: ”انهيءَ ماهي قوم جي شهر جي تباهي کان پوءِ سڪندر صبح جو درياءَ راوي واپس موٽندي ماهي قوم جي ڪيترن باشندن کي قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو، جيڪي درياءَ پار ڪري رهيا هئا ۽ جي پار پهتا هئا ! !
سڪندر ميدان جنگ م سنڌين جو قتل عام ته ڪيو ٿي پر بي گناهه سنڌ جي ڳوٺاڻن کي صرف ظلم جو نشانو ان ڪري ٿي بڻايو ته متان اهي پاڻ ۾ گڏجي ان جي لاءِ ڪا مصيبت پيدا ڪن.
سڪندر ملتان تي حملي کان اڳ ماهي قبيلي جي هڪ ڳوٺ تي گھيرو ڪيو، سنڌي ويچارا پنجن هزارن جي تعداد ۾ هوندي به مقابلي کان نه گھٻرايو. کين يقين هو ته هر حال ۾ مرڻ انهن جو نصيب آهي. تنهن ڪري انهن فيصلو ڪيو ته مرنداسين پر ائين نه مرنداسين پر ماري پوءِ مرنداسين. انهيءَ يقين سان يوناني ۽ غدار فوج جو مقابلو جاري رکيو ۽ کين سخت نقصان رسايو آخر مرد مجاهد وطن تان قربان ٿيندا ويا پر سڪندر جي آڻ نه مڃي ۽ باقي وڃي جيڪي بچيا تن غيرت جو مظاهرو ڪيو. پنهنجي آل اولاد، ننڍا وڏا، مرد، عورتون گڏ ٿي يونانين جي وحشت کان بچڻ لاءِ، عزت ۽ لڄ جي نيڪ نامي رکڻ لاءِ پنهنجن گھرن کي باهيون ڏيئي ڇڏيون ۽ پاڻ به ان ۾ سڙي مري ويا.
سڪندر سنڌين جي اهڙي جوان مردي ۽ غيرت کي ڏسي شرمسار ته ٿيو هوندو ۽ سوچيو هوندو ته ڪهڙي عظيم قوم جي جوڌن سان پالو پيو آهي جيڪي غلامي جي زندگي کان موت کي بهتر سمجھن ٿا. پنهنجي ننگن جي لڄ لٽجڻ بدارن پنهنجي هٿ سان مارڻ عزت سمجھن ٿا. اهڙي قوم کي سلام هجي ۽ هر بار لکين، سلام هجن سنڌي قوم جي قديم جوڌن جوانن کي جن تاريخ ۾ بي مثال مقام حاصل ڪري ورتو ۽ لازوال بڻجي ويا.
سڪندر ماڇي قوم جي تخت گاهه ملتان کي گھيري ۾ آندو، شهري قلعي بند ٿي سندس مقابلي لاءِ تيار ٿي ويا ۽ ڪنهن به يوناني فوج جي سپاهي کي اها جرئت نه ٿي ته هو قلعي جي فصيل تائين پهچي سگھي. آخر سڪندر يونانين جي بزدلي کي ڏٺو ۽ سمجھيو ته اهي مايوس ٿي ويا آهن ته پنهنجو پاڻ ميدان جنگ ۾ ڪاهي پيو ۽ هڪ معمولي سپاهي جو ڪردار ادا ڪندي قلعي تي چڙهي ويو. ساڻس ساٿ ۾ ابريس، پيو ڪسٽاس ۽ ليوناٽوس هئا. جيڪڏهن اهي به پوئتي رهجي وڃن ها ته سندس موت يقيني هو. انهن سڪندر سان ويڙهه ۾ ساٿ ڏنو. ابريس سنڌين جي تير جو نشانو ٿي ويو ۽ باقي ٻن ڄڻن سڪندر جي زخمي ٿيڻ کان پوءِ سندس بچاءَ طور ڍال جو ڪم ڏنو. بدقسمتيءَ سان سنڌين جو سڄو ڌيان سڪندر ڏانهن هو. يوناني فوج سڪندر کي موت جي مهن ۾ ڏسي هڪ زوردار حملو ڪيو ۽ هو سنڌين جي بي ڌيانيءَ ۽ لاپرواهيءَ ڪري قلعي تي قابض ٿي ويا ۽ ان جا دروازا کولي ڇڏيا.
يوناني لشڪر سڪندر جي زخمي ٿيڻ جو بدلو اهڙو ورتو جيڪو تاريخ جو هڪ هولناڪ باب بڻجي ويو. يونانين دل جي ڀڙاس ڪڍڻ لاءِ پوڙهن مردن توڙي عورتن ۽ معصوم ٻارن کي به نه بخشيو، انهي خون وغارت ۾ سڄو ملتان شهر رت جي ريٽاڻ سان ڀرجي ويو. ماڇي قوم سڪندر جي آڻ مڃي ۽ غلامي جو طوق پاتو. سڪندر جا تاريخ نويس انهن جي بهادريءَ کان انڪار ڪري نه سگهيا.
سڪندر ملتان کي برباد و ناس ڪري، پنجند ۽ اچ کان ٿي ملوها يعني اڄ جي لاڙڪاڻي جي حاڪم ميوسي ڪانس جي حدن ۾ پهتو، جنهن لاءِ ايرين لکيو آهي ته: ”هو وڏو مالدار ۽ شاهوڪار هو.“ ميوسي ڪانس حملي جي وقت سڪندر جي آڏو پيش پيو، ڇاڪاڻ ته هن کي گھرو بغاوتن پريشان ڪري ڇڏيو هو ۽ ٻئي پاسي کان ظالم سڪندر اچي منهن ڪڍيو هو. تنهن ڪري مزاحمتي رويي کي مفاهمت ۾ تبديل ڪيو. سڪندر پنهنجي طرفان ”ڪريٽيرس“ کي اتان جو نائب مقرر ڪيو.
سڪندر اڃا سندس حدن مان ٻاهر پير ئي نه پاتو هو ته هن سنڌي جوڌي ميوسيڪانس آزادي جو جھنڊو بلند ڪيو ۽ ڌارين کي مارائي ناس ڪيو. جڏهن هن جي بهادري جي خبر شعلو بڻجي سڪندر تائين پهتي ته هن اڳ ۾ ئي سنڌ تي مقرر ٿيل نائب ”پيٿان اگينو“ کي حڪم ڏنو ته هو ان تي ڪاهي وڃي. بهادر ميوسيڪانس کي آزادي جي سزا ڏئي.
هن ميوسيڪانس تي ڪاهه ڪيئي جنهن گھريلو بغاوتن ۽ غداري ڪري هار کاڌي ۽ گرفتار ٿي ويو. يونان سنڌي جوڌن کي مارائي انهن جا لاش چو واٽن تي ٽنگرائي ڇڏيا، جيئن ٻيا سنڌي به آزادي جي طلب نه ڪري سگھن.
سنڌ سورمي ميوسيڪانس ماهوٽو کي سنڌ جي آزادي ۽ مقدوني غلامي مان بغاوت جي الزام هيٺ صليب تي چاڙهيو ويو. هي سنڌ ڌرتي جي آزادي لاءِ جان ڏيئي امر ٿي ويو. سنڌ جي سُورمن ۾ اڄ تائين ياد ڪيو وڃي ٿو. سنڌ جي مظلومن جي تاريخ ميوسيڪانس جهڙن وفادار حاڪمن ۽ ڌرتي ڌڻين سان ڀري پئي آهي. ايرين موجب سڪندر ميوسيڪانس کي گرفتار ڪري پاڻ وٽ گھرايو ۽ کيس مارڻ جو حڪم ڏنو. ان مان معلوم ٿئي ٿو ته سڪندر ميوسيڪانس سان ٺاهه جون ڳالهيون ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هوندي ۽ چيو هوندو ته هو معافي طلب ڪري ۽ سندس جو ٻانهن ٻيلي ٿئي، پر ميوسيڪانس هڪ جوڌي وانگر سنڌي قوم پرستي جو مظاهرو ڪري غداري ۽ غلامي جو طوق پائڻ کان انڪار ڪري موت کي قبول ڪيو هوندو ۽ ان جي دولابن ۾ نه آيو.
سڪندر ميوسيڪانس جي ڀاءُ ۽ ڪاڇي جي راجا آڪسيڪانس ماهوٽا تي چڙهائي ڪئي. هن جو شهر نهايت عظيم هو ۽ سندس ديوارون آسمان سان ڳالهيون ڪنديون هيون.
ايرين آڪسيڪانس بابت لکي ٿو ته : ”سڪندر هن جي رياست تي چڙهائي ڪئي ڇاڪاڻ ته هو ان وٽ پيش اچي نه پيو هو ۽ نه وري ڪوبه سفير وغيره هن ڏانهن آيو ۽ نه وري سوکڙيون هن وٽ پهتيون هيون.
سڪندر ان جي شهرن ۽ ڳوٺن کي ويران ڪندو بقول ايرين: ”اها لٽ مار ايتري خوفناڪ هئي جو سڄي علائقي ۾ دهشت ڦهلجي ويئي.“ تقدير هن جو ساٿ ڏيئي رهي هئي. پنهنجا پراوا ٿي رهيا هئا. ان حالت ۾ ڪاڇي جي راجا پنهنجو پاڻ ملهايو ۽ سڪندر سان جنگ جوٽي بيهي رهيو ۽ مرڻ گھڙي تائين ان جي آڻ نه مڃي. سڪندر سندس بهادري ۽ غيرت مند هئڻ جي سزا طور سندس فوجن کي مارايو ۽ شهرين کي غلام بنايو. سنڌي عورتن کي بي عزت ڪيو ۽ سنڌي ڪنوارن نينگرين کي مال غنيمت طور حوس جي پورائي لاءِ فوجن ۾ ورهايو.
سڪندر ڪاڇي وارن علائقن جي لٽ مار کان پوءِ اتان جي راجا کي مارائي، ان جو علائقو پنهنجي هٿ ڪري سيوهڻ طرف پيش قدمي ڪئي ۽ راجا سمون تي حملي جون تياريون ڪيون. هو به ان لاءِ اڳواٽ تيار هو پر جڏهن آڪسيڪانس جي قتل ۽ اتان جي سنڌين جي بربادي جي خبر پئي ته هي همت هاري ويٺو . پر سنڌي جوڌن پنهنجي راجا کي مايوس ڏسي همت نه هاري ۽ پنهنجي سر وڙهڻ جو رستو اختيار ڪيو. سنڌي دنيا جي پهرين ڇاپا مار ويڙهه سڪندر جي خلاف سنڌ جي سر زمين تي وڙهيا. جنهن ڪري هو سنڌين مان خوفزده هو ۽ هن جي لشڪر جو هڪ وڏو تعداد انهن سنڌي ڇاپا مارن هٿان مارجي ويو هو. هي جنگ جا ڪوڏيا ۽ ماهر هاٿين کان ته ڪم وٺندا هئا پر جنگ ۾ ڪتي کي ڪتب آڻي يونان جا حوصله پست ڪري ڇڏيا هئا. هو جنگ مهل دهل ۽ شرنايون وڄائي دشمن تي حمله آور ٿيندا هئا. دشمن سندن دليري ۽ بهادري ۽ جرئت کان خوفزده ٿي ڀڄي ويندا هئا. پر هتي سڪندر جي فوج جو وڏو انگ مري ويو هو، جنهن ڪري هو خوفزده ضرور هو پر هن همت نه هاري ۽ شڪست قبول نه ڪئي جنهن جو وڏو سبب اهو هو ته هن جا ساٿي ساڳي قوم جا ڀائر هئا. جن اقتدار جي لالچ ۽ مقدوني رعب ۾ اچي ۽ کين فاتح بڻايو جو ساٿ ڏيئي سنڌسان غدار ڪئي.
سنڌي ڇاپا مار بغير ڪنهن راجا جي مدد سان سڪندر جي فوج کي ماريندا رهيا جنهن ڪري يوناني فوج طيش ۾ اچي سوين شهر ۽ ڳوٺ برباد ڪر ي ڇڏيا ۽ زمين ۾ بيٺل فصل ناس ڪري ڇڏيا ۽ هزارين بي گناهه سنڌين کي وطن جي حفاظت ڪرڻ جي ڏوهه ۾ قتل ڪري ڇڏيو. ڪرٽيوس جو بيان آهي، ته: ”سڪندر جڏهن هن رياست تي حملو ڪيو، ان جي اسي هزار ماڻهن کي قتل ڪيو ويو.“
سڪندر جڏهن سنڌين جو قتل عام ڪندو سيوهڻ پهتو ته اتان جو راجا سمون بقول ايرين جي: ”عجز و نياز جو پيڪر بڻجي ان جي دربار ۾ اچي حاضر ٿيو ۽ معافي گھري، سڪندر کيس معاف ڪري ڇڏيو.“ ايرين لکي ٿو ته سڪندر سيوهڻ وارن کي معافي ڏيڻ کان پوءِ برهمڻن جي هڪ شهر تي حملو ڪيو ۽ اتان وارن کي شڪست ڏني ڇاڪاڻ ته انهن بيروني مداخلت کي ننديو ۽ ديس واسين کي آماده ڪيو ته هو ڌارئي لشڪر سان مقابلو جاري رکندا اچن جيئن هو هميشه لاءِ سنڌ ۾ رهي نه سگھن. برهمڻ سڪندر جي فوج لاءِ وباءِ جان بڻيل هئا. بقول پلو ٽارچ برهمڻن هٿان مقدونن کي بيشمار تڪليفون به سهڻيون پيون.
سنڌي راجا اطاعت کان پوءِ پنهنجي آزادي لاءِ تڙپندا رهيا. سيوهڻ وارن معرڪن ۾ سڪندر جو سپهه سالار ”پتولومي“ زخمي ٿي پيو. سڪندر هن جي زخمن جي عيوض بي گناهه سنڌين جون سسيون لاهي ڍير ڪيون، جيئن آئينده سنڌي ڪنهن يونانيءَ سان مقابلو ڪرڻ جي جرئت ڪري نه سگهن.
هي ڪافي عرصي تائين سيوهڻ ۾ رهيو ۽ اتي شپ يارڊ قائم ڪري نوان ٻيڙا تيار ڪرايا ۽ ٻين جي مرمت ڪرائي ڇاڪاڻ ته سنڌين سندن جهازن ۽ ٻيڙين کي تباهه ڪري ڇڏيو هو ۽ اهي ان حالت ۾ نه هئا جو سفر کي اڳتي جاري رکي سگھجي.
سڪندر جڏهن سيوهڻ مان روانو ٿيو ته هن سونهين طور سنڌين کي پاڻ سان شامل ڪيو جن مقدوني ظالم کي سبق سيکارڻ ۽ پلاند وٺڻ جو عزم ڪري ڇڏيو هو تن جهازن ۽ ٻيڙن کي اهڙن هنڌن تي نيون جتي ان جا جهاز ڪُن ۾ ڦاسي پيا ۽ درياءَ جي تيز لهرن ڪري هڪ ٻئي سان ٽڪرائجي پرزا پرزا ٿي ويا ۽ مقدونن مٿان اچي آفت ڪڙڪي ۽ ٻئي طرف کان سنڌي ڇاپا مارن مقدوني آرماڙ تي ڀڳي ٺوڙهي جي جبلن مان تير اندازي شروع ڪئي ۽ يوناني فوج ۾ ٽاڪوڙا وجهي ڇڏيا ۽ هو بي وس بڻجي ويا، انهيءَ حالت ۾ ڪيترا سپاهي مارجي ويا ۽ ڪيترا ٻيڙا تباهه ٿي ويا جنهن ڪري ڪيترائي يوناني درياءَ جي پاڻي ۾ لڙهي مري ويا ۽ سڪندر جي فاتح لشڪر جي حالت شڪست خورد لشڪر کان به خراب هئي ۽ هر طرف آه و پڪار هئي.
راجا سمون سڪندر جي سيوهڻ مان پيرن ڊاهڻ سان بغاوت جو جهنڊو بلند ڪيو ۽ آزادي جو نعرو هنيو. يونانين جواب ۾ سيوهڻ تي ڀرپور حملو ڪري راجا سمون کي ماري ڇڏيو.
حيدرآباد (پٽياله) جي راجا موئيرس سڪندر جي ذليل ڪاررواين کان بچڻ لاءِ پاڻ لنگھي آيو، جنهن کي حڪم ڏنائين ته هو واپس پنهنجي رياست ڏنهن موٽي وڃي ۽ اتي مقدوني فوج جو انتظار ڪري، جيڪا اتي پهچڻ واري هئي.
موئرس سمجھيو ته ظالم سڪندر ڪنهن به سنڌي کي نه ڇڏيندو ۽ ويندي ويندي وير وٺندو تنهن ڪري هن شهر ۽ ڳوٺ خالي ڪرڻ جو حڪم ڏيئي ڇڏيو.
جڏهن سڪندر کي انهيءَ حڪم جي خبر پئي ته ڏاڍي ڪاوڙ لڳس ۽ فوجي دستن کي حڪم ڏنو ته هو سنڌين جي ڳولها ڪري کين قتل ڪري ڇڏن جڏهن انهيءَ حڪم جي باوجود ڪو به کڙ تيل نه نڪتو ته هن شهر کي آباد ڪرڻ لاءِ زوري ماڻهن کي آندو. ايرين لکي ٿو ته: ”سڪندي جڏهن پهتو ته کيس خبر ملي ته راجا ۽ گھڻا شهري پنهنجا گھر هن جي خوف کان ڇڏي جهنگلن ۾ ڀڄي ويا آهن. ته هن انهن پويان سوار موڪليا ۽ يقين ڏياريو ته انهن تي ڪنهن به قسم جي سختي نه ڪئي ويندي. ايرين ٻڌائي ٿو ته انهيءَ قدم سبب شهر وري آباد ٿي ويا.
سڪندر کي سنڌ مان نڪرڻون هو، تنهن ڪري اتي ڇانوڻي قائم ڪئي ۽ فوجن کي آرام ڪرڻ جي هدايت ڪئي ۽ پاڻ آس پاس جائزو وٺندو رهيو. هن فوج کي ٽن حصن ۾ ورهايو. هڪ حصو جيڪو آرماڙ تي مشتمل هو تنهن کي نير چوس جي قيادت ۾ خليج فارس کان ٿي دجله جي رستي سوس پهچڻو هو. ٻيو هن بري فوج کي ٻن حصن ۾ ورهايو بري فوج جو پهريون حصو ڪريٽرس جي حوالي ڪيو جنهن ۾ سڀ هاٿي، ٻيو ساز و سامان، بيمارن ۽ اپاهج سپاهي شامل هئا جن کي حڪم هو ته اهي مولالڪ (جوهي) کان واپس وڃن. بري فوج جو ٻيو حصو ۽ لشڪر جون ٽيون حصو جيڪو سوارن تي مشتمل هو. سڪندر جي ڪمان هيٺ سنڌي سمنڊ جي ساحل سان سوس وڃڻو هو.
هن حيدرآباد مان نڪري ڪراچي جو رخ رکيو. واٽ تي سنڌي سورمن جن کي يونانين آرابيتي جو نالو ڏنو آهي تن ٻين سنڌين جي پيروي ڪندي مقابلو ڪيو. جنهن ۾ سڪندر مرندي مرندي بچيو ۽ بيهوشيءَ واري حالت ۾ پنهنجي سپاهين کي مليو. ان ڇاپامار ويڙهه ۾ ڪيترائي يوناني مارجي ويا، جن جو بدلو هڪ وڏي قتل ۽ غارت جي صورت ۾ ورتو ويو.
سڪندر اتان لس ٻيلي پهتو، جتي سنڌي جوان راهه روڪي بيٺا هئا ۽ مقدوني لشڪر جي سامهون ٿيا، جنهن ۾ اٺ هزار سنڌي جوانن مان ڇهه هزار جو ڌا وطن تان قربان ٿي ويا ۽ سڪندر کي اهو سبق سيکاريو ته اهي ڪڏهن به ڌارئي کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناهن. هن اتي پنهنجو نائب ”ائپولو فينس“ کي مقرر ڪيو، جنهن کي سنڌين سڪندر جي وڃڻ کان پوءِ ساٿين سميت قتل ڪري ڇڏيو ۽ يوناني تسلط کان آزادي ورتي. اها قوم جيڪا سڌائين آزاد رهي آهي. اها ڪيئن غلامي قبول ڪندي، عارضي طور زيادتيون ۽ مصيبتون برداشت ته ٿينديون آهن، پر پوءِ انهن جي پاڙ پٽي اڇلائبو آهي. جيئن هو ٻيهر ان طرف جو رخ نه ڪن.
هن جي فوج کي سنڌي سمنڊ جي ڪناري جي رهندڙ مهاڻن ايترو پريشان ڪري ڇڏيو جو سڪندر جو موت يقيني هو، جيڪڏهن بر وقت ”نيار چوس“ نه پهچي ها.
تاريخ دان لکن ٿا ته سڪندر جو ارادو عربستان کي فتح ڪرڻ جو هو، پر جيئن ته سندس لشڪر جو هڪ وڏو حصو سنڌين هٿان مارجي ويو هو، تنهن ڪري اهو ارادو ملتوي ڪري ڇڏيو هو.
حقيقت ۾ سنڌ سڪندر لاءِ ڳوري ثابت ٿي. سنڌين سندس سڪون برباد ڪري ڇڏيو. سندس صبر ۽ تحمل واري طبيعت بخيل ۽ چيڙاڪ ٿي پئي. پلوٽارچ سنڌي عالمن لاءِ لکي ٿو ته: ”هن سڪندر سان ڪنهن به قسم جو ٺاهه نه ڪيو پر آڻ مڃيندڙ راجائن تي لعنت ملامت ڪندا رهيا.“ سڪندر کين مارائي ڇڏيو ۽ سندن لاشن کي رستن ۽ وڻن ۾ ٽنگرايو ته جيئن سنڌي عالم دندا مس کان متاثر ٿيو ۽ پاڻ سان هلڻ لاءِ چيو، جنهن کيس ورندي ڏني ته: ”مون کي توهان کان ڪجھه به نه گھرجي ڇاڪاڻ ته مون کي ڪابه خواهش نه آهي پر آءٌ توهان کان ايترو پڇان ٿو ته تون لشڪر ساڻ ڪري هت ڇو آيو آهين. هت توکي ۽ تنهنجي لشڪر کي ٺوڪرن کائڻ کان سواءِ ڇا ملي رهيو آهي. باقي سوال آهي منهنجي هلڻ جو ته تو ۾ ايتري طاقت ناهي جو پاڻ سان گڏ وٺي هلڻ لاءِ تيار ڪري سگھين.؟
سڪندر سمجھيو ته جيڪڏهن هن سنڌ جي عالم کي ڇڏيندس ته حالتون خراب ٿي وينديون تنهن ڪري هن نام نهاد علم دوست هوندي به سنڌ جي عالم کي ڦاهي تي لٽڪرائي ڇڏيو. پوءِ به تاريخدان کيس عظيم انسان ۽ علم پرور چون ٿا حقيقت ۾ سڪندر هڪ وڏو ظالم انسان، انسانيت دشمن، دنيا جي ظالم ۽ سفاڪ حڪمرانن مان هڪ هو. جنهن پنهنجي حڪمرانيءَ لاءِ لکين انسانن کي مارائي ڇڏيو.
سڪندر واپس ويندي سنڌوءَ کي ٽن حصن ۾ ورهايو. پهريون اتر صوبو، جيڪو خيبر تائين هيو. فلپس جي حوالي ڪيو، جنهن جي گادي جو هنڌ ٽئڪسيلا هو. ٻيو جهلم ۽ بياس وارو علائقو پورس کي ڏنو ۽ ٽيون بياس کان وٺي سنڌي سمنڊ تائين وارو علائقو ”پيٿان اگيون“ جي حوالي ڪيو.
رالنسن سڪندر جي واپسي تي روشني وجھندي لکيو آهي ته: ”سڪندر سنڌ کي فتح ڪرڻ جا وڏا جتن ڪيا هئا پر هو جڏهن بابل پهچي مري ويو ته سنڌ وارن يوناني تسلط مان نجات ورتي ۽ 321 قبل مسيح ۾ يونانين کي ايئن وسار ڇڏيو ڄڻ انهن ڪڏهن به سنڌ کي فتح نه ڪيو هو.“
سڪندر جي مرڻ کان پوءِ مقدوني سلطنت ٽن جرنيلن ۾ ورهائجي ويئي. شام، ايران ۽ سنڌ. سيليوڪس نڪٽر مصر بطليموس ۽ مقدونيه ڪسنڊر کي ملي.