سنڌين جي حاڪميت
ڊاڪٽر سمٿ لکي ٿو ته: ”ان وقت جي سنڌ جي ٻڌ راجا جي گادي جو هنڌ الور هو ۽ اهو يقينن ديوائج جو پٽ سهرس هو.“ ۽ ان کي شودر تسليم ڪيو آهي. جيئن ته هوڻ لوڪن جي وقت ۾ هندو مت زور ورتو ۽ ٻڌ مذهب جو زوال هو.
اسان تاريخ جي مطالعي مان نتيجو اخذ ڪري سگھون ٿا ته جڏهن ڪشان شهنشاهت سنڌ ۾ پنهنجي عروج تي هئي ته پاٽلا پتر طرف گپت خاندان زور ورتو جنهن جو ذڪر ٿي آيو آهي. گپت خاندان جي پائي وجھندڙ سمنڊ گپت جنهن کي سڪندر گپت به سڏيو آهي. جنهن جي شان و شوڪت ڪري سنڌ جي ڪشان بادشاهه بقول سمٿ گرمباس جي طرفان مسٽر چوڌري جي بيان ڪيل سفيرن ۾ سنڌ طرفان ديو پترا ”لڳ ڀڳ 375 ع ۾ ويو هو.“
وقت جي اسرندڙ طاقت ڏانهن ويندڙ سفير معمولي نوعيت جو ماڻهو نه هوندو، تنهن ڪري اهو لازمي آهي ته ڪنهن علائقي جو حڪم يا گورنر هوندو جيڪو بادشاهه جي شايان شان هوندو.
رشيد اختر ندوي انهيءَ سفير جي سمنڊ گپت وٽ وڃڻ بابت لکي ٿو ته شهنشاهه گرمباس ۽ سمنڊ گپت جي وچ ۾ دوستي جو ناٿو هو، جنهن ڪري ان سوکڙيون وغيره ان ڏنهن اماڻيون.
اسان کي تاريخ معرفت معلوم ٿيو آهي ته ان سمي راءِ گھراڻي جي هڪ حاڪم جو نالو ”راءِ ديوائج“ هو. اسان کي پڪ آهي ته ديو پترا ۽ ديوائج هڪ شخص جا نالا آهن، جيڪو ڪشان دؤر ۾ سنڌ جو حاڪم هو. هو دي واله پڻ اهو شڪ ڄاڻايو آهي. مون پنهنجي لکيل تاريخ سنڌ ۾ ان کي راجا راٻاري جي نالي سان لکيو آهي.
388ع ۾ چندر گپت ثاني سنڌ جي فرمان روا ”وسواسينا“ کي قتل ڪري سنڌين کي شڪست ڏني. محترم رشيد اختر ندوي پنهنجو خيال ڏيکاريو آهي ته: ”چندر گپت ثاني سنڌ ۾ اچڻ (سدائين لاءِ) جي تڪليف گوارا نه ڪئي ۽ چشتني سربراهه کي شڪست ڏئي ان کي پڪڙي پاڻ سان ساڻ وٺي وڃڻ کي ڪافي سمجھو ۽ ان رڻ پٽ کان گھٻرائجي ويو، جيڪو هيٺين سنڌ ۽ ڪاٺياواڙ جي درميان هو. چندر گپت ثاني ان جي وارث ڪمار گپت ۽ سمنڊ گپت کي هيٺين سنڌ جو 480ع تائين حاڪم اعلى چئي سگھجي ٿو. منهنجي خيال موجب هو گپت خاندان جي حڪمرانن کي ان جي عيوض ڏن ڀري ڏيندا هوندا.
اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته ديوائج (راءِ ٻاري) انهيءَ سنڌي ساڪا مخلوط نسل مان هو جيڪو ساڪائن جي سنڌين سان مٽي مائٽي ڪرڻ ڪري وجود ۾ آيو هو. سنڌي ساڪا سڏجي ٿو جيڪو پوءِ ان نسل جا ماڻهو هن ڌرتي جي اولاد ٿي ويا جن کي پتنجلي مهاڀاشا ۾ پاڪ شدرا سڏيو آهي. منو شاستر ۾ انهن کي کتري ڪوٺيو ويو آهي ۽ انهن کي عام کتري کان گھٽ حيثيت ڏني ويئي آهي. ان کان سواءِ انهن جو ذڪر رامائڻ ۽ مهاڀارت ۾ ڪيو ويو آهي. سنڌ جي تاريخ نويسن انهن کي سمه گھراڻي ۾ شمار ڪيو آهي.
منهنجي راءِ موجب سنڌي سما خاندان جي حڪومت وسواسينا جي قتل يعني 388ع کان اڳ اتر سنڌ کان شروع ٿي جن پنهنجي سلطنت جي گادي پهريان رور ۽ پوءِ الور ( اروڙ ) کي بڻايو. تحفة الڪرام جي ان راءِ سان به متفق نه آهيون ته راءِ سمي خاندان 137ع سال حڪومت ڪئي، پر حقيقت ۾ انهن 370ع ۾ سمه راءِ خاندان جي حڪومت جو بنياد وڌو جيڪا 660ع تائين چچ جي اقتدار سنڀالڻ تائين هلي. يعني اٽڪل 290 سالن تائين قائم هئي.
اسان کي تاريخ اهو به ٻڌائي ٿي ته ايران جي بادشاهه شاهپور ثاني 399ع ۾ فوت ٿي ويو. ان جي حڪومت بابت پرسي پلس جي هڪ ڪتبي ۾ لکيل آهي ته ”ساڪان شاهه دبيران هند ساڪستان ۽ تخارستان“ ڊاڪٽر مڪرجي هڪ گپتا دستاوير جي حوالي سان ٻڌايو آهي ته ”ڪشان بادشاهه کي ديوپتر شاهه شاهان جي نالي سان ياد ڪيو ويو آهي.“ پر منهنجي تحقيق موجب اهو راٻاري هو.
اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته 388ع ۾ چندر گپت وسواسينا کي شڪست ڏني. ندوي صاحب جي خيال موجب ته انهن کي وڏي آڙ ڪڇ جو رڻ هو. پر اسان هت اهو سمجھڻ تي مجبور آهيون ته گپت خاندان هيٺئين سنڌ کي پنهنجي سلطنت جو حصو بڻايو هو. ڇاڪاڻ ته درياءَ سنڌ ۾ به هڪ وڏي قلعي جي حيثيت رکندڙ هو ۽ ان کي پار ڪرڻ هڪ وڏو مسئلو هوندو هو، جنهن ڪري اتر سنڌ ٻين جي ماتحت هو ۽ اهي يقيني راءِ گھراڻي جا حاڪم هوندا.
تاريخ ۾ آيو آهي ته چشتنه خاندان به سنڌ جو آزاد حڪمران هو پر ڏن طور ڪشان خاندان جي حڪمرانن جن جي حڪومتن جي گادي جي هنڌ ٽئڪسيلا ۽ پشاور هو. جڏهن چشتنه خاندان زور ورتو ۽ پنا تائين پنهنجو راڄ قائم ڪيو ته هنن پنهنجي حڪومت جي گادي جو هنڌ تبديل ڪيو جيئن بيان ٿيو آهي ته رود رادمن 131ع ۾ پنهنجي حڪومت جي گادي جو هنڌ ”اجين “ ڏانهن منتقل ڪيو .
چشتنه خاندان جي هار کان پوءِ سنڌ ٻن حصن ۾ ورهائجي ويئي. مولائي شيدائي جنت السنڌ ۾ لکي ٿو ته سنڌ ۾ راءِ گھراڻي جي حڪومت 450ع ۾ قئم ٿي ۽ جيڪڏهن تحفة الڪرام جي روايت موجب ته انهن 137 سال حڪومت ڪئي ته پوءِ انهن جي حڪومت جي شروعات 492ع ۾ ٿئي ٿي پر حقيقت ۾ منهنجي تحقيق موجب انهن جي حڪومت 370ع کان شروع ٿي.
راءِ چڱو عرف شنگل سمه حڪمران جي حڪومت جون حدون ملتان صوبي حد تائين هئي ۽ ٻئي طرف ديبل بندر تائين هئي. اسان کي سنڌ جي انهيءَ معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ ايران طرف واجھائڻو پوي ٿو. ايران جي تاريخ مان خبر پوي ٿي ته 420ع کان 438ع جي درميان ايران ۾ ”بهرام گور“ بادشاهه رهيو. طبقات ناصري ۾ لکيل آهي ته هو واپاريءَ جي ويس ۾ سنڌ ويو. هن اتي بهادري جا وڏا ڪارمانا انجام ڏنا. هاٿين کي سونڊ مان وٺي زمين تي ڪيرائيندو هو. حاڪم سنڌ سندس بهادري جي ڪارنامه مان متاثر ٿي کيس پنهنجي ڌيءَ ڏني. آخر بهرام گور پنهنجي حقيقت بادشاهه سنڌ تي ظاهر ڪئي. تاريخ فرشته واري اها روايت واسو ديو جي دؤر حڪومت سان منسوب ڪئي آهي. واسو ديو جي حڪومت جو زمانو بقول سمٿ ته هو 140 ع ۾ تخت نشين ٿيو ۽ 173ع ۾ وفات ڪئي. تاريخ طور بهرام گور 420ع کان 438ع تائين ايران تي حڪومت ڪئي. فرشته جي روايت غير يقيني ۽ حقيقت تي مبني ناهي. تاريخ نويس چون ٿا ته بهرام گور جي متعلق جو ڪجھه بيان ٿيل آهي، اهو افسانوي طرز تي مبني آهي.
منهاج سراج طبقات ناصري ۾ لکي ٿو ته بهرام گور راءِ کان ڳائڻ وڄائڻ وارا طلب ڪيا. راءِ هڪ هزار مرد ۽ عوتون بهرام ڏانهن ڏياري موڪليون اهي سڀ ڳائڻ جا ماهر هئا. تاريخ ايران مقبول بيگ بدخشاني لکي ٿو ته : ”چيو وڃي ٿو ته بهرام گور سنڌ (هند) تي فوج ڪشي ڪئي هئي. راجا شڪنلت (راءِ شنگل عرف راءِ چڱو) انهيءَ ڪري بهرام جو شڪر گذار هو جو هن ٻنهي ڌرين گڏيل دشمن هوڻ (تاتاري) لوڪن کي ايران مان ته واپس ڪري ڇڏيو جنهن سان سنڌ به محفوظ رهجي ويئي. انهيءَ احسان مندي جي خيال کان شڪلنت ايراني لشڪر جو خير مقدم ڪيو ۽ ايران مڪران سان ملندڙ سرحدي علائقه ايران کي ڏنا. ثعالبي ايتري قدر لکي ٿو ته شڪلنت پنهنجي ڌيءَ بهرام گور کي پرڻائي ڏني هئي. بهرام گور بابت اسان وٽ ڪيترو لوڪ ڪهاڻيون آهن.
سائيڪلس لکي ٿو ته بهرام گور جي سنڌ تي فوج ڪشي ڪرڻ جي ڪابه تاريخ شهادت نه ٿي ملي. پر ثعالبي جي ان ڳالهه سان متفق آهي ته بهرام جي خواهش تي شڪنلت چار هزار (سايئڪلس موجب ٻارهن هزار) قابل موسيقار ايران موڪليا هئا.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ سنڌي موسيقي جي مختصر تاريخ ۾ لکيو آهي ته: ”تاريخ روايتن موجب بهرام گور بادشاهه برصغير سنڌ ۾ پنهنجي سياسي اثر وڌايو. پر اهو ڄاڻايل ڪونهي ته هند جي ڪهڙي ڀاڱي سان سندس سياسي ناتا هئا. مختلف تاريخي حوالن سان ڇنڊ ڇاڻ مان انهيءَ نتيجي تي پهچي ٿو ته بهرام گور بادشاهه جا خاص طرح سنڌ ۽ سنڌي حڪمران سان گھاٽا ناتا قائم ٿيا. بهرام گور سنڌ ۾ آيو ۽ سنڌي جي سمه راءِ ۽ سندس وچ ۾ صلح ۽ دوستي وارو معاهدي ٿيو.“
بهرام گور جنهن راءِ کان سنڌ مان راڳيندڙ گھرايا هئا، تنهن نالي جي خبر ۽ تصديق شاهنامه فردوسي مان پوي ٿي. بقول فردوسي:
”به نزديک شنگل فرستان کس
جنين گفت کاءِ شاهه فرياد رس
از آن لوليان برگزين رهه هزار
نرومار برزحم برطب سوار
که استاد بر زخم دستان جور
وزآواز اورامش جان بود
چونامه به نزديک شنگل رسيد
سراز فخر برچرخ گردون کشيد
هم آنگاهه ”شنگل“ گزين کردزور
زلولي، کجا شاهه فردمود بود“
ڊاڪٽر نبي بخش لکي ٿو ته شنگل مان مراد چنگل يعني چڱل آهي. اصل سنڌي چڱو آهي، جنهن کي پيار خاطر تصغير بڻائي چڱل چيو ويندو آهي. ڊاڪٽر صاحب لکي ٿو ته معتبر تاريخن جي متعدد حوالن ۾ ڄاڻايل آهي ته جو برصغير هند ۾ بهرام گور بادشاهه، جنهن حڪمران سان صلح ۽ دوستي جو معاهدو ڪيو، تنهن جي ڌيءَ سان شآدي ڪيئي ۽ ان شهزادي کي ديبل ۽ مڪران جا پرڳڻا ڏاج ۾ مليا.
مسلمان تاريخ نويس لکن ٿا ته هو هڪ وڏو لشڪر ساڻ ڪري هندستان جي سرحدن وٽ ويو ۽ اتان جي بادشاهه (سنڌ جي راءِ حڪمران) کي ڌمڪي ڏني ۽ هڪ اهڙو ٺاهه ڪيو، جنهن موجب ديبل ۽ مڪران جا صوبا ان جي حوالي ڪيا ويا، جن کي ان ڪرمان جي صوبي سان ملائي ڇڏيو. انهيءَ مان صاف ظاهر آهي ته اهو سنڌ جو راجا چڱو هو.