سنڌي ۽ ايراني
سنڌي به پنهنجا گھٽ جهلي ويهي رهيا ۽ تيرهن هزار ايراني ڌاڙيل ماري ڇڏيا ۽ انهن کي سوڙهو ڪيو تانجو پيران ديسه جي جان بچائڻ لاءِ افراسياب پاڻ هڪ لک خونخوار ترڪ سپاهي سان وٺي اچي نڪتو.
سنڌين سمجھيو ته ايراني ڀڄي ويا، تن عارضي فتح کي دائمي فتح سمجھي هڪ ٻئي کان جدا ٿي ويا. انهيءَ صورتحال مان فائدو وٺندي ايرانين سنڌ ۾ داخل ٿي قتل و غارت شروع ڪيو جنهن ۾ ڪيترائي سنڌي مٽيءَ ماءُ مٿان مري امر ٿي ويا. انهيءَ حالت ۾ ڪيترا ڳوٺ ويران ٿي ويا.
رگ ويد ۾ ايرانين لاءِ بيان ٿيل آهي ته: ”پارسي مون کي پهاڄ عورت وانگر ستائين ٿا. سنڌوءَ جي دولت ۽ آسوده حالي ته هڪ طرف پرٿو ۽ ٻئي طرف پارسو (ايراني) لالچي نظرن سان ڏسي رهيا آهن. اهي لوڪو تيار رهيو ۽ اڳتي قدم وڌايو.“
سنڌ جو سک ۽ ستاب سدائين سنڌين جي زوال ۽ انهن تي ڪاهه جو سبب بڻيو آهي. انهيءَ خوشحالي ۽ شاهوڪار جي هاڪ ڪري ايران جي هخامنشي خاندان جو باني سائرس جنهن متعلق مولانا ابوالڪلام آزاد پنهنجي تفسير ترجمان القرآن ۾ لکيو آهي ته اهو ئي ذوالقرنين آهي، سنڌ تي ڪاهي آيو. سنڌي ايراني شهنشاهت جي باني جنهن مصر ۽ وچ اوڀر کي غلام بڻائي ڇڏيو هو، تنهن سان مقابلو ڪيو ۽ ايراني لشڪر کي مڙسي سان منهن ڏنو. ڪيٽس جو بيان آهي ته سائرس ۽ سنڌين جي لڙائي دوارن هڪ سنڌي سپاهي سائرس کي اهڙ و ڌڪ هنيو جو هو جانبر نه ٿي سگھيو ۽ مري ويو. هيرڊ ليم پنهنجي مشهور تصنيف سائرس اعظم ۾ لکيو آهي ته هو جڏهن سنڌ مان ناڪام ٿي موٽيو ۽ جبلن کي پار ڪري رهيو هو ته سنڌي سپاهي جي تير لڳڻ ڪري فوت ٿي ويو.
سياح ايڪس اينوفن جي بيان مان خبر پوي ٿي ته سائرس سنڌين کي ظلم جي زنجير ۾ جڪڙي ڇڏيو هو پر هو مردانگي سان هن جي ڏاڍ ۽ ظلم جو مقابلو ڪندا آيا. جيئن ايرين نيرڪس جي حوالي سان لکي ٿو ته سائرس کي سنڌ جي فتح جي سلسلي ۾ گدڙوشيا يعني موجوده بلوچستان جي جبلن ۽ سنڌ جي صحرائن پريشان ڪري ڇڏيو ۽ هن جي فوج سنڌ تائين پهچندي پهچندي ختم ٿي ويئي.“
ايرين جي هن حوالي مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ وارن پنهنجي سرحد کان وٺي سائرس جو مقابلو ڪيو ۽ اهڙو مجبور ڪيو جو هو پوئتي به وري نه سگھيو ۽ اڳتي وڌندو آيو. ڇاڪاڻ ته سنڌين ايراني فوج کي گھيري ۾ آڻي ڇڏيو هو. ممڪن آهي ته ڊربيڪس جيڪو يوناني تلفظ آهي اهو اصل ۾ مقامي بادشاهه هجي جيڪي اصل سنڌي هئا جن آرين ۽ انهن جي ڪاهن ڪري جبلن ۾ پناهه ورتي هجي ڇاڪاڻ ته ايج آف امپيريل يونيٽي جي مصنف ڪيٽس بيان تي تبصرو ڪندي لکيو آهي ته ڊربيڪس سرحدي قبيلن مان هئا. منهنجي تحقيق موجب اهي جت ۽ سنڌي نسل بروهي هئا، جن آريا جي حملن دوران کيرٿر جي جبلن ۾ پناهه ورتي هئي.
سائرس جي موت ۽ ان جي پٽ ڪيبيس جي قتل کانپوءِ به ايراني سنڌ کي ڇڏڻ لاءِ تيار نه هئا. دارا اول سنڌين کي مات ڏيڻ لاءِ پهريان يوناني امير البحر سڪائي ليڪس کي سنڌين تي حملي ڪرڻ جي رٿا تيار ڪرڻ لاءِ موڪليو. جنهن اٽڪ کان وٺي سنڌي سمنڊ تائين درياءِ سنڌ ۽ ان جي علائقن جي سروي ڪئي. هيروڊٽس لکي ٿو ته ”سڪائي ليڪس جي سروي مهم تان واپسي کان پوءِ سنڌين سان وڙهڻ جي شروعات ٿي.“
معلوم ٿئي ٿو ته دارا سنڌين کي زير ڪرڻ لاءِ زميني لشڪر جي مدد لاءِ آرماڙ کي لاهڻ گھريو ڇاڪاڻ ته هي مصر ۽ بابل وارن کان وڌيڪ ڏنگا ۽ ويڙهاڪا هئا ۽ هو ڪنهن ٻئي جي غلامي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا.
راپسن جو خيال آهي ته: ”دارا 516 قبل مسيح ۾ سنڌين کي غلام بنائڻ لاءِ انهن جي سر زمين کي پنهنجي سلطنت جو حصو بڻايو ان کان اڳ سڪائي ليڪس جي مهم سنڌ تي حملي جي پهرين ابتدائي مرحلو هو.“
بحرحال سنڌي ايرانين (فارسن) سان ٽڪر ۾ ايندا رهيا، دارا سنڌ کي ايران جو ويهو صوبو بڻائي ڇڏيو پر تنهن هوندي به سنڌي نيم خودمختيار حاڪم هئا ۽ پنهنجي آزادي جو عيوض ايرانين کي ڏن بقول وي. بال. ڏهه لک پائونڊ، مولائي شيدائي موجب ته سنڌي ايراني حڪومت کي پنهنجي خون پسيني جي ڪمائي مان 1078272 پائونڊ ساليانو هيروڊٽس لکي ٿو ته سنڌين وٽان ملندڙ رقم ڪل آمدني جو ٽيون حصو هو.
سنڌي ڌارين هٿان ملڪيت ته لٽائيندا رهيا پر ڌارين جي پاران به وڙهيا. سنڌين ايرانين جي لڄن کي به بچايو. سنڌ ريجمينٽ ايراني فوج ۾ قائم ٿي، جنهن دارا جي وارث خسرو جي وقت ۾ جڏهن ان يونان تي چڙهائي ڪئي ته بقول هيروڊٽس ”سنڌين جي پيادا فوج فرناز اٿريس“ جي ڪمان هيٺ ميدان جنگ ۾ هئي. هي سوٽي ڪپڙاپهريل هٿن ۾ تير ڪمان جو هٿيار جيڪو ڪاني ۽ بيد مان ٺهيل هو. ان تير جو منهن نوڪدار لوهه مان هو. هورٿن ۾ سوار هئا، جن کي گھوڙا ۽ خچر ڇڪي رهيا هئا. ان کان سواءِ سنڌين جي آرماڙ به موجود هئي، جن ايرانين جي مدد ۾ يونانين کي ٽوٽا چٻرائي ڇڏيا.
ايران جي تاريخ جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته ايرانين سنڌين جي بهادري ، مڙسي ۽ غيرت کي ڏسي کين پگھار تي پنهنجي لشڪر ۾ ڀرتي ڪيو هو. سنڌي ايرانين پاران سڪندر مقدوني سان اربيلا واري لڙائي ۾ جان فشاني سان وڙهيا. دارا ٽيون بزدل ٿي ميدان ڇڏي ڀڄي ويو پر سنڌي يوناين جا ڏند کٽا ڪندا رهيا. ۽ پنهنجي آن ۽ شان مطابق وڙهندا رهيا ۽ سڪندر کي معلوم پيدا ٿيو ته دارا ٽيون جو غرور سنڌين جي بدولت هو.
سنڌي ايرانين جي غلامي کان بغاوت ڪندا رهيا ۽ پنهنجي خودمختياري لاءِ ڏن ڀري ڏيندا هئا پر ڪنهن وقت کانپوءِ خودمختيار ٿي ويا. ان وقت صرف موجوده سنڌي جي حدن ۾ اهڙيون اٺ رياستون قائم هيون.