سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2151
  • 742
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه

10 رمضان 93 هجري 712ع تي راوڙ جي ميدان ۾ عرب سپه سالار محمد بن قاسم ۽ سنڌ جي بادشاهه مهاراجا ڏاهر درميان فيصله ڪن جنگ لڳي، جنهن ۾ مها راجا ڏاهر تاريخ ۾ امر ٿي ويو ۽ سنڌ عربن جي ماتحت ٿي ويئي.
محمد بن قاسم جي سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ دين اسلام، جنهن کان سنڌي اڳ ۾ ئي واقف هئا، ۽ کين چڱي طرح ڄاڻ هئي، تن اسلام قبول ڪيو. اهڙي طرح سنڌ ننڍي کنڊ لاءِ باب الاسلام بڻجي ويو. عالم دين، بزرگ، پير، فقير ۽ اولياءِ اڪرام لڳاتار سنڌ ۾ ايندا رهيا، جن جي تبليغ ۽ سندن ڪردار ڪري هتان جا باشندا اسلام قبول ڪندا رهيا ۽ پڪا مسلمان ٿي ويا ۽ سنڌ وارن جو اڳيون مذهب يعني، ٻڌ مذهب ۽ هندو مذهب وڃي نالي ماتر رهيو. هاڻي ته جيڪي هندو وڃي باقي بچيا آهن، تن سنڌ ۾ ٿيندڙ بدامني، اغوا، ڦرلٽ ۽ عقوبتن کان تنگ ٿي، پنهنجا اباڻا ڪک ڇڏي ڏيساور وڃي آباد ٿي رهيا آهن.
حجاج بن يوسف جنهن سنڌ کي حاصل ڪرڻ لاءِ وليد بن عبدالمالڪ کان اجازت ورتي هئي، تنهن جي وفات کان پوءِ سندس ڀاءُ سليمان بن عبدالمالڪ خلافت تي ويٺو، جيڪو حجاج بن يوسف تي ڪاوڙيل هو. جنهن ڪري هن ان جي مائٽن کي ذليل ڪيو ۽ کين انتقام جو نشانو بڻايو. جنهن جي نفرت جي باهه ۾ محمد بن قاسم به سڙي ويو.
سليمان بن عبدالمالڪ، يزيد بن مهلب کي اوڀر ملڪن جو گورنر مقرر ڪيو، جنهن جي خارجي ۽ سندس خاندان سان پڻ دشمني هئي. هن صالح بن عبدالرحمان خارجي کي وزير مقرر ڪيو، حجاج پنهنجي زماني ۾ هزارين خارجي مارائي ڇڏيا هئا ۽ کين ذليل و خور ڪيو هو تن ۾ خارجي جو ڀاءُ به هو، جنهن ڪري انهيءَ جو به حجاج ڏي پلاند رهيل هو.
مطلب ته حجاج بن يوسف جي ظلمن کان پنهنجا توڙي پراوا آجا نه هئا. مشهور مسلمان تاريخ نويس المسعودي پنهنجي تصنيف ”التنبه والاشراف“ ۾ لکيو آهي ته ”حجاج جي حملن ۽ لڙائين ۾ جيڪي ماڻهو قتل ٿيا، اهي لڳ پر جن کي حجاج پڪڙي قتل ڪيو، فقط انهن جو تعداد هڪ لک ويهه هزار هو. هن جي مرڻ وقت سندس قيد خخاني ۾ پنجاهه هزار مرد ۽ ٽيهه هزار عورتون قيد هيون. ان جو انهن سان رويو اهڙو ظالمانه هو جو کين سردي ۽ گرمي جو لباس به نه ڏنو ويندو هو ۽ کين پيئڻ واري پاڻيءَ ۾ مٽي ملائي پياريو ويندو هو.
محمد بن قاسم جي سنڌ مان واپسي کان پوءِ هڪ خال پيدا ٿي پيو ۽ خود محمد بن قاسم سان ٿيل زيادتين کي ڏسي سنڌي سمجھي ويا ته هاڻي اقتدار جي رسه ڪشي هلي رهي آهي تنهن ڪري انهن مها راجا ڏاهر جي پٽ جيسينه جي قيادت ۾ سنڌ کي آزاد ڪرائڻ لاءِ پهرين بغاوت جو جھنڊو بلند ڪيو ۽ برهمڻ آباد کي آزاد ڪرائي ورتو. اهڙي طرح عرب حاڪميت جي نائب عامر بن عبدالله جي وفا ت کان پوءِ سنڌ جي مقامي حڪمرانن خود مختياري جو اعلان ڪري ڇڏيو جنهن کي مسلمان تاريخ نويس بغاوت سڏين ٿا. تاريخ هميشه حڪمران ۽ حاڪم کي ساراهيو آهي ۽ انهن جي طرفدار رهي آهي، سندن ڪرتوتن کي ڪارنامه لکي حقيقت کان مُنهن موڙيو آهي، اهڙي طرح سان تاريخ به سنڌ ۽ سنڌين سان منصفانه طور نه نڀايو آهي انهيءَ عمل ڪري اهڙيون حقيقتون سامهون آيو آهن جيڪي اسان جون بهادري، غيرت، همٿ ۽ وطن پرستي جون لازوال داستانون آهن، سنڌ جي اها تاريخ ۽ ماضي رهيو آهي ته انهن شروعات ۾ ڌارين سان سٺو ورتاءُ اختيار ڪيو پر جڏهن هو ليڪو لتاڙي ڳچيءَ ۾ پئجي ويا ته هو خاموش ۽ بزدل ٿي ويهي نه رهيا.
ان اڀار کي ڪچلڻ لاءِ حبيب بن مهلب کي هڪ لشڪر ساڻ ڏيئي کين زير ڪرڻ لاءِ سنڌ روانو ڪيو ويو، جنهن اروڙ ۽ موجوده لاڙڪاڻي جي آس پاس وارن مزاحمتي تحريڪن کي ته ڪچليو پر باقي سنڌ ۾ مزاحمت جاري رهي.
انهيءَ دوران 20 صفر 99 هجري مطابق 718 – 717 ع تي اموي خليفو سليمان بن عبدالمالڪ فوت ٿي ويو ۽ عمر بن عبدالعزيز خلات جي مسند تي ويٺو. هن کي معلوم هو ته سنڌين آزادي جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي ۽ هو ڪڏهن به تلوار ۽ ڏاڍ جي زور تي عربن جي آڻ نه مڃيندا. هن سنڌ وارن جي جذبات کي ٺارڻ لاءِ پهريان حبيب بن مهلب کي سنڌي مسلمانن سان ڏاڍ ۽ ظلم ڪرڻ جي الزام هيٺ لاهي قيد ڪيو.
هن سمجھيو پئي ته جيڪڏهن ڪنهن نموني سنڌ وارا راضي ٿي ويا ته هو سڪون ۽ آرام سان حڪومت ڪندو. جيڪڏهن انهن جون مزاحمتي تحريڪون جاري رهيون ته هڪ ڏينهن اموي خلافت اچي پٽ تي پوندي، تنهن ڪري هن سنڌين سان مسلمان ڀائپي وارو هٿ وڌايو ۽ سنڌي حاڪمن ڏانهن لکي اماڻيو ته: ”جيڪڏهن اوهان اسلام قبول ڪري مسلمان ٿيندا ته اوهان جون رياستون بدستور قائم رهنديون، توهان سان ڪا به اسان جي طرفان مداخلت نه ڪئي ويندي، توهان جا اهي حقوق هوندا جيڪي مسلمان جا آهن ۽ اهي فرض هوندا جيڪي مسلمانن تي عائد هوندا.“
هي خط کڻي عمرو بن مسلم بابلي سنڌين وٽ پهتو. سڀ کان پهريائين مهاراجا ڏاهر جو پٽ جنهن سنڌ ۾ پهريان بغاوت بلند ڪئي هئي، تنهن دين اسلام کي قبول ڪري مسلمان ٿيو، ان بعد سنڌ جي ٻيا حاڪم ۽ سنڌي عوام دين اسلام ۾ شامل ٿي ويو. اهڙي طرح عرب حاڪمن جو جيڪو ڪم تلوار نه ڪري سگھي هئي، تنهن ڪاغذ جي ٽڪري ڪري ڏيکاريو. هون به سنڌي محبت جا ماريل آهن، انهن هميشه غاصب سان مهاڏو اٽڪايو آهي، مهمان جو آڌر ڀاءُ ڪرڻ سندن نصب العين رهيو آهي.
عمر بن عبدالعزيز جي وفات کان پوءِ 101 هجري مطابق 20 – 719ع ۾ يزيد بن عبدالمالڪ خليفو ٿيو، تنهن کان پوءِ هشام بن عبدالمالڪ 105 هجري مطابق 24 – 723ع ۾ خلافت تي ويٺو، جنهن جنيد بن عبدالرحمان کي سنڌ جو نائب مقرر ڪيو.
هن سنڌ وارن سان عمر بن عبدالعزيز جي ڪيل واعدي جي خلاف ورزي ڪئي ۽ جيسينه جي حڪومت کي ختم ڪرڻ چاهيو ۽ ختلف بهانا ڪرڻ لڳو، جيسينه سندس ارادن کي تاڙي ويو ۽ کيس غلط قدم کڻڻ کان روڪيو ۽ کيس معاهدي تي عمل ڪرڻ لاءِ چيو. سنڌ جي مسلمانن ۽ عرب مسلمانن جي وچ ۾ جيڪو يگانت ۽ ڀائپي جو بنياد عمر بن عبدالعزيز وڌو هو، تنهن ۾ ڏار وجھڻ لاءِ سندس وطني ماڻهو اڳڀرائي ڪئي ۽ سنڌ جيڪا اٽڪل ڇهن سالن کان امن ۽ ڀائيچاري سان رهندي پئي آئي، تنهن قتل و غارت ۽ بربادي ڏانهن ڌڪيليندي جنيد جيسينه تي حملو ڪيو ۽ کيس گرفتار ڪري قتل ڪري ڇڏيو.
سنڌي مسلمان سان عرب مسلمان جي ناجائزي ۽ سنڌ جي امن کي برباد ڪرڻ جي دانهن ڏيڻ لاءِ سندس ڀاءُ چچ پٽ ڏاهر جيڪو پڻ مسلمان ٿي چڪو هو، فريادي بڻجي دمشق روانو ٿيو.
جنيد کي جڏهن اها خبر پئي ته هن چالبازي کان ڪم وٺندي جيسينه جي قتل جي معافي ورتي ۽ نوان واعدا ۽ اقرار ڪيا، سنڌي جيڪو بنيادي طور ڏاڍو سادو ۽ جھٽ پٽ، ٻين جي ڳالهين تي اعتبار ڪرڻ وارو آهي، تنهن ان جي چال کي نه سمجھيو ۽ جنيد جي شڪنجي ۾ جڪڙجي ويو ۽ اهو به وساري ويٺو ته ڪيئن هن اڳين واعدن کي ٽوڙي سندس ڀاءُ کي مارائي ڇڏيو هو. هنن واقعن بابت بلاذري فتوح البلدان ۾ لکيو آهي ته: ”زيادتي جي شروعات جنيد ڪئي.“ علامه سيد سليمان ندويءَ پنهنجي تاريخ سنڌ ۾ ان جي تصدي ڪندي لکيو آهي ته: ”ڪجهه تاريخدانن لکيو آهي ته جيسينه مرتد ٿي ويو هو. مون کي ان جو ڪو به ثبوت نه مليو آهي. ان جي ابتر زباني اقرار سان سندس اسلام هر طرح سان ٿابت ٿئي ٿو. غالباً رڳو جنيد جي حمل کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ سندس ارتداد جو اظهار ڪيو ويو آهي ته جيئن جنيد تي ڪو به الزام نه اچي. منهنجي خيال ۾ ان واقعي جو اسلام سان ڪو به تعلق ناهي، بلڪه هي هڪ سياسي مسئلو هو.“
جنيد نه رڳو عمر بن عبدالعزيز جي ڪيل معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪئي پر هن (جسنيد) سنڌ تي ڪيئن حڪومت ڪئي؟ تنهن جو جواب مسلمان مورخ پنهنجن تاريخن ۾ هيٺئين ريت بيان ڪيو. روم جي لڙائيءَ کان پوِءِ هشام بن عبدالمالڪ جنيد کي اتان جي فتح جي خبر ڏيندي لکيو، احمد بن ابي يعقوب بن جعفر بن وهب ابن واصغ جي تاريخ يعقوبي جي مطابق: ” مسلمانن ڪيترن ماڻهن کي قيدي بڻايو ۽ گڏهه ۽ ڳئون مال غنيمت طور هٿ آيا.“
جنيد هشام بن عبدالمالڪ کي ان جي جواب ۾ خط لکي کيس ٻڌايو ته تاريخ يعقوبي موجب: ”مان پنهنجي سرڪاري ڪاغذن جي جانچ پرتال کان پوءِ اوهان کي اهو ٻڌائي سگهان ٿوته جڏهن کان سنڌ جي عملداري سنڀالي آهي ان کان اڄ تائين الله تعاليٰ جيڪو مال غنيمت ڏنو آهي اهو ڇهه لک پنجاهه هزار (000،50،6) قيدي آهن ۽ مان اسي ڪروڙ (000،00،00،80) درهم کنيا آهن ۽ مان ڪيترا دفعا ايتري رقم پنهنجي سپاهين ۾ ورهائي آهي.“
سنڌ مان هٿ ايندڙ مال غنيمت بابت احمد بن يحيٰ البلاذري پنهنجي تاريخ فتوح البلدان ۾ لکي ٿو ته: ”جنيد وٽ جيڪو آيو خالي هٿ نه ويو آهي، ان کان پوءِ چار ڪروڙ درهم هن وٽ باقي هئا، هن ايتروئي مال مرڪز کي به موڪليو.

[b]سنڌين جي مزاحمت
[/b]جيئن ته سنڌي محمد بن قاسم کان پوءِ اسلام جي دين تي ايمان آڻي مسلمان ٿي چڪا هئا پر مسلمان حاڪم ۽ سنڌي مسلمانن جي وچ ۾ پوءِ به فرق هو جيتوڻيڪ اسلام ڀائيچاي جو سبق ڏنو آهي. مسلمان حاڪمن ان تي عمل نه ڪيو ۽ پنهنجو من مانيون ڪيون.
سنڌين ٻڌ مذهب، هندو مذهب ترڪ ڪري اسلام مذهب کي اختيار ڪيو هو، پر انهن ٻنهي يعني عرب ۽ سنڌي ذهنن ۾ اڃا تائين عرب حاڪم ۽ سنڌي مفتوح ئي رهيو محمد بن قاسم جي وڃڻ کان پوءِ پنهنجي آزاد وطن لاءِ جدوجهد ڪندا رهيا.
محمد بن قاسم جي وڃڻ کان پوءِ يزيد ابي ڪبشته اميه حڪومت پاران نائب ٿي آيو، هي ارڙهن ڏينهن کان پوءِ وفات ڪري ويو، هن کان پوءِ راجا ڏاهر جي پٽ جيسينه بغاوت جو جهنڊو بُلند ڪري برهمڻ آباد تي قبضو ڪيو، هيءَ سنڌين جي عرب حاڪمن خلاف پهرين بغاوت هئي.
عامر بن عبدالله نائب جي وفات کان پوءِ سنڌي حڪمرانن عرب حاڪميت خلاف خودمختياريءَ جو اعلان ڪري آزاد ٿي ويهي رهيا، انهيءَ حالت ۾ حبيب بن مهلب سنڌين کي زير ڪرڻ لاءِ سنڌ پهتو جنهن سان هڪ لشڪر ساڻ هو جيئن هو سنڌين جي بغاوت کي ڪُچلي سگهي. هو ۽ لاڙڪاڻي پرڳڻي وارن کي پنهنجي اطاعت ۾ آڻي سگهيو پر باقي سنڌ سندس تسلط مڃڻ کان انڪاري ڪري ڇڏيو.
هن سنڌ کي ٻنهي هٿن سان ڦريو لٽيو ۽ گهڻي دولت حاصل ڪئي. هن هٿان اڻ ڳڻيا سنڌي قتل ٿيا، هن کي اهڙي نموني هٿ ڪيل دولت عيوض کيس ترقي ڏئي خراسان جو گورنر مقرر ڪيو ويو. سندس جاءِ تي تميم بن زيد عتبي گورنر سنڌ ٿي آيو.
هي عياش ماڻهو سنڌين جي دولت کي لٽائڻ لڳو جنهن ڪري عرب مؤرخن کيس سخي سڏيو آهي، هن عرب عملدارن کي مالا مال ڪيو، تاريخ سنڌ ۾ اعجاز الحق قدوسي لکي ٿو: ” هن ۽ هِن جي فوجي سپهه سالارن جنهن ۾ مقامي (سنڌي) حاڪم ۽ سردار شامل نه هئا، خوب عيش ڪيو.“ فتوح البلدان ۾ بلاذري لکي ٿو ته: ”جڏهن هن سنڌ جي گورنري سنڀالي ته کيس خزاني ۾ هڪ ڪروڙ اسي لک طاهري (خالص چاندي) درهم موجود مليا، هن جلد انهن کي ختم ڪري ڇڏيو.“
سنڌي هن جي ناجائز حرڪتن ڪري تنگ ٿي پيا ۽ هن خلاف عَلمِ بغاوت بُلند ڪيو ۽ آخر کيس ايترو مجبور ڪيو جو هو جان بچائي عرب واپس ويو، ته واٽ تي ڪراچي (ديبل) وٽ بيمار ٿي پيو ۽ وفات ڪيائين.
عربن جي عدم استحڪام جي ڪري سنڌ جا ماڻهو ظلم و ستم سهندا رهيا پر جڏهن انهن جي صبر جو پيمانو لبريز ٿي ويو ته کين سيکت ڏيڻ جو عزم ڪيو ۽ آخري دم تائين پنهنجي عزت نفس ۽ ڌرتي جي لڄ رکندا آيا. بلاذري سنڌين جي همٿ ۽ استقلال جي عزم کي مڃيندي لکي ٿو: ” تميم جي زماني ۾ سنڌ جا اڪثر علائقا مسلمانن (عربن) هٿان نڪري ويا ۽ انهن کي کي پنهنجا مرڪز ڇڏڻا پيا جيڪي اڄ تائين ٻيهر فتح نه ٿيا آهن.“
مولوي نور محمد نظاماڻي هن بابت لکيو آهي: ” تميم جي زماني ۾ فقط هيترو نه ٿيو جو هو پاڻ ناڪاميءَ سبب سنڌ کي ڇڏي اٿي ڀڳو پر اتان جي بغاوتن ڪري ٻيا عرب به سنڌ ڇڏي هليا ويا انهيءَ زماني کان پوءِ عرب هميشه مفتوح علائقن کي قبضي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا پر اڳوڻي ڪاميابي حاصل ڪري نه سگهيا البته ايترو ٿيو جو حڪومت جو سلسلو هلندو پئي آيو.
تميم جي موت کان پوءِ حڪم بن اعوانه ڪلبي حاڪمِ سنڌ ٿي آيو. هن پاڻ سان گڏ محمد بن قاسم جو پٽ عمرو بن زبر هباري به گڏ آندو. هي جڏهن سنڌ ۾ پهتو ته ڏٺائين ته سنڌين عربن کي ذليل و خوار ڪري ڇڏيو آهي بقول بلاذري ته ڪڇ کان سواءِ ٻيا سڀ آزاديءَ جا متوالا بڻجي چڪا هئا.“ جيڪي عربن جي نگاهن ۾ باغي ۽ مرتد هئا.
هن محسوس ڪيو ته سنڌ جو ڪو به شهر عربن لاءِ محفوظ ڪونهي، جتي پناهه وٺي سگهن پر جڏهن ساهه ڀرا ٿيا ته انهن غيرن کي ڌڪاري ٻاهر ڪڍيو. اهرو حشر عربن سان به ٿيو. جيڪي عرب ڪن مجبورين ڪري رهيا پيا هئا تن کي حڪم ڪنهن طريقي سان گڏ ڪري انهن ۽ آيل لشڪر جي رهائش لاءِ هڪ شهر ٻڌرايو جنهن کي سنڌين جي شورش يا آزاديءَ جي متوالن کان محفوظ سمجهندي ”محفوظه“ نالو رکيو.
هي سنڌين سان لڙندي 21 هجري 138ع ۾ مارجي ويو، حڪم بن اعوانه جي موت کان پوءِ عمرو بن محمد بن قاسم سنڌ جو نائب مقرر ٿيو. هن پنهنجي وقت ۾ منصوره شهر ٻڌرايو. هن کي سنڌين ايترو تنگ ۽ پريشان ڪيو جو جيڪڏهن عراق جي گورنر يوسف ثقفي جي بروقت چئن هزار سپاهين جي مدد نه پهچي ها ته سنڌي کيس ماري ڇڏين ها!
6 ربيع الثاني 125هجري 743ع ۾ هشام بن عبدالمالڪ وفات ڪئي، جنهن جي جاءِ تي وليد ثاني بن يزيد خليفو ٿيو. هن عمرو بن محمد کي هٽائي يزيد بن عرار کي سنڌ جو حاڪم مقرر ڪيو. هن پهچندي ئي سنڌين جو قتل ڪيو ۽ بغاوتن کي منهن ڏنو. قدوسيءَ موجب: ”هن ارڙهن حملا ڪيا.“ جنهن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌي جوان حسبِ دستور مسلسل ڌارين سان لڙندا آيا ۽ بيروني تسلط خلاف آزاديءَ جو نعرو بلند ڪندا رهيا.
انهيءَ دؤر ۾ اميه حڪومت جو باغي منصور بن جمهور ڪلبي پناهه وٺڻ لاءِ سنڌ ۾ آيو، جيئن ته سنڌي سام ۽ مهمان مٿان قربان ٿيڻ جا ڪوڏيا آهن، تن کيس جيءَ ۾ جاءِ ڏني.
هن سنڌين کي پنهنجو حال ٻڌائي پنهنجي طرف ڪيو. جڏهن يزيد بن عرار کي هن جي اچڻ جي خبر پئي ته کيس سنڌ مان نڪري وڃڻ لاءِ چيو پر جيئن ته سنڌي جوانن هن کي پناهه ڏيئي پنهنجي سرتي بار کنيو هو، تنهن ڪري هن ان ڏانهن ڌيان نه ڏنو ۽ منصوره تي ڪاهه ڪئي ۽ يزيد بن عرار کي شڪست ڏئي قتل ڪري ڇڏيو. انهيءَ دؤر ۾ اميه خلافت جو به خاتمو ٿيو ۽ عباسي اقتدار جا مالڪ بڻيا.
بني اميه حڪومت کان پوءِ عباسي سفاح خليفو ٿيو. ان زماني ۾ ابو مسلم خراساني مفلس عبدي سجستاني کي فوج ڏيئي سنڌ جي آزاد رياستن کي غلام بڻائڻ لاءِ روانو ڪيو.
جيئن ته منصور ڪلبي سنڌين وٽ سام بڻجي آيو ۽ انهن سان واعدا اقرار ڪري پنهنجي طرف ڪيو ۽ يزيد بن عرار کي ماري آزاد سنڌ جو اعلان ڪري ڇڏيو.
ابو مسلم خراساني چاهيو ٿي ته عباسي خليفن جي حڪومت ايتري وسيع هجي، جيتري اميه وارن جي هئي، تنهن ڪري هن سنڌ جهڙي سوني سرزمين کي حاصل ڪرڻ گهريو ۽ مفلس عبدي کي روانو ڪيو. هن جو مقابلو منصور جي ڀاءُ منظور سنڌين جي مدد سان ديبل وٽ ڪيو، جنهن ۾ شڪست کاڌي.
مفلس سنڌين کي غلام بڻائي منصوره تي ڪاهي ويو، سنڌين کي خبر پئي ته انهن منصور کي دلداري ڏياري ۽ هو عباسي لشڪر جي سامهون ٿيو. سنڌين بهادريءَ سان هن جو مقابلو ڪيو، منصور سنڌين جي جوان مرديءَ کي ڏسي پاڻ به ميدانِ جنگ ۾ ڪاهي پيو ۽ فتح حاصل ڪري ورتي. هن جنگ ۾ مفلس عبدي گرفتار تي قتل ٿي ويو ۽ ڪيترائي سپاهي به مارجي ويا.
سنڌين سمجهيو ته غيرن جا پير ڌرتيءَ تي کپي ويا ته انهن مان جان ڇڏائڻ سولو ڪم ناهي، تنهن ڪري انهن منصور ڪلبي جي واعدن ۽ اقرارن تي يقين ڪيو ۽ پهه ڪيو ته هو ڌارين سان وڙهندا رهندا. هن سنڌين سان گهرا رشتا قائم ڪيا، ڇاڪاڻ ته منصور لاءِ پوئتي به مقتل گاهه هو.
سنڌين جي عارضي آزادي عربن کي نه وڻي تنهن ڪري اتان موسيٰ بن ڪعب تميمي جي ڪمان هيٺ ويهه هزار فوجن تي مشتمل لشڪر سنڌ ڏانهن روانو ٿيو، موسيٰ قندابيل کي هٿ ڪري، سنڌ ۾ رهيل عربن ڏانهن خط ۽ نياپا موڪليا ته هو ساڻس ساٿ ڏين جيڪو انهن لاءِ بهتر آهي، جيڪڏهن انهن ائين نه ڪيو ته هڪ ڏينهن سنڌي سڀني کي ڪڍي ٻاهر ڪندا. ان ڪري منصور جي عرب ساٿين ۽ سنڌ جي شهرن ۾ رهندڙ عربن سنڌين ۽ منصور خلاف هڪ سازشي ڄار وڇايو.
جڏهن موسيٰ کي يقين ٿي ويو ته هن جو پاسو ڳرو آهي ته هو منصوره تي ڪاهي ويو. منصور ڪلبي پنهنجي عرب ساٿين جي غداري ڏسي ڪڇ ڏانهن ڀڄي ويو. بلاذري لکي ٿو ته: ” هو اڃ ۽ بُک وگهي مري ويو.“ يعقوبي جي چوڻ مطابق: ” هو گرفتار ٿي موسيٰ هٿان قتل ٿي ويو.“ سنڌين ساڻس سان مائٽي ۽ دوستي جو حق نڀائيندي سندس پونئرن کي گجرات اماڻي ڇڏيو.
سنڌ عرب خلافت جي مخالفن لاءِ هڪ پناهه گاهه هو، ڇاڪاڻ ته سنڌي مذهب اسلام قبول ڪري مسلمان ٿيا هئا پر هو ڪنهن جا غلام ٿي رهڻ نه پيا چاهين، جنهن ڪري هُنن انهن جي مدد ڪئي جن عرب حڪمرانن سان بغاوت پئي ڪئي، جيئن علوي خاندان جيڪي امام حسن جي اولاد چورائن ٿا تن جا جڏهن عباسين سان اختلاف وڌي ويا ته انهن مان محمد جنهن کي نفس زڪيه چون ٿا تنهن جي پت عبدالله رلااشتر سنڌ ۾ پناهه ورتي. سنڌي مسلمانن ۽ غير مسلمن ان جو ساٿ ڏنو ۽ انهيءَ ڪري خلافت جي نائبن سان اختلاف به ٿيندا رهيا.
عباسي خليفي منصور 158 هجري 76-775ع ۾ وفات ڪئي. ان جي جاءِ تي محمد جيڪو مهدي جي نالي سان مشهور ٿيو مسندِ خلافت تي ويٺو. هن روح بن حاتم کي سنڌ جو نائب مقرر ڪري روانو ڪيو. هن جي وقت ۾ سنڌ جي اولهه ۾ رهندڙ سنڌين عربن جي زيادتين خلاف بغاوت جو جهنڊو بُلند ڪيو ۽ اهي اهڙا سرفروش ٿي ويا جو، هو آزاديءَ جي لهر کي دٻائي نه سگهيو، جنهن ڪري بسطام تخلبي کي اهو ڪم سونپيو ويو پر هو به لاچار ٿي پيو. روح بن حاتم کي وري ذميواري سونپي وئي ته سنڌين کي سڌو ڪري پرهو انهن آڏو بيهي به نه سگهيو.
مهدي سنڌي بغاوتن مان ايترو تنگ ٿي پيو جو هن جا حوصلا خطا ٿي ويا ۽ هُن ڪنهن کي به ان جي لائق نه پئي سمجهيو ته هو بعاوتن سان منهن ڏئي سگهندو، تنهن ڪري روح بن حاتم کي هٽائي نصر بن محمد فراعي کي سنڌ جو نائب مقرر ڪيو، هڪ سال کان پوءِ محمد بن سليمان هاشمي سنڌ جو نائب مقرر ٿيو. هن کي سنڌ جي حالتن جي خبر پئي تنهن ڪري گهٻرائجي ويو ۽ پنهنجي طرفان عبدالمالڪ بن شهاب کي مقرر ڪيو.
جڏهن خليفي مهدي کي ان جي بزدلي جي خبر پئي ته هن ٻيهر نصر بن محمد کي سنڌ جو نائب بڻايو پر ان کي نااهل سمجهي واٽ تان واپس گهرايو ۽ ان جي جاءِ تي زبير بن عباس حاڪمِ سنڌ مقرر ٿيو. هي به سنڌي جوڌن سان منهن ڏيڻ جي طاقت ساري نه سگهيو ۽ بغداد مان ٻاهر ئي نه نڪتو، جنهن ڪري مصبع بن عمرو تغلبي کي سنڌ ڏانهن روانو ڪيو ويو. هن زماني ۾ سنڌين جو شورشون به برپا هيون پر هت آيل عرب به پاڻ ۾ وڙهي پيا جنهن ڪري هنن کي وڏيون ڏکيائيون پيش آيون ۽ ٽيون دفعو نصر بن محمد کي حاڪمِ سنڌ مقرر ڪيو ويو پر سنڌ جون حالتون ڏينهون ڏينهن بگڙجنديون ويون ۽ سنڌي جوانن ڌارين جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيا.
هو نصر بن محمد مان مايوس ٿي پنهنجي غلام ليث بن ظريف کي 164 هجري 81-780ع ۾ سنڌ جو گورنر ڪري موڪليو. هن جي آئي کي هڪ مهينو به نه گذريو هو ته سنڌي جوانن حسبِ دستور ٻاهرين مداخلت خلاف احتجاج بُلند ڪيو ۽ عرب حڪمرانن جي حڪمن جي خلاف ورزي شروع ڪئي. يعقوبي سنڌين کي بدنصيب ۽ شامت زده قوم سڏيندي (جيڪو هر فاتح قوم جي تاريخ نويس مفتوح قوم کي سڏيندو آهي ۽ کيس مختلف لقب ڏيندا آهن) لکيو آهي: ”هر طرف کان فتني ٽولي جو زور ٿي ويو، حڪومت جي طرفان ڪوشش ڪئي وئي پر هي بدنصيب، شامت زده قوم ڪنهن به طرح سان فسادن کان باز نه آئي. جڏهن ڪو به علاج ڪارگر نه ٿيو تڏهن ليث ڪاوڙ ۾ اچي ويو ۽ تلوار کڙي ڪئي جنهن ٿورن ڏينهن اندر انهن جو نالو نشان ميٽي ڇڏيو. گهڻا ته تلوار جو لقمو ٿي ويا ۽ جيڪي باقي بچيا تن ڀڄي وڃي ٻين پاسن ڏانهن پناهه ورتي.“
ليث جي اهڙي ڪرتوت ۽ قتل عام کان پوءِ سنڌي سرفروشن آڻ نه مڃي ۽ ليث کي اهڙو مجبور ڪيو جو هن پنهنجي بچاءَ ۽ مدد لاءِ خليفي کي درخواست ڪئي.
بصري کان هڪ وڏو لشڪر سنڌ پهتو ۽ آزادي جي تحريڪ کي ڪُچلڻ لاءِ مارشلا نافظ ڪيو. ان کان پوءِ سنڌين کي ذليل و خوار ڪري عربن پنهنجا پير کوڙيا.
هارون رشيد 170 هجري 788-787ع ۾ عباسي سلطنت تي ويٺو. هن جي دؤر ۾ حجازن ۽ يمنين جون سنڌ ۾ گهرو لڙايون شروع ٿي ويون ۽ پوري سنڌ ۾ غير ملڪين جي پاڻ ۾ ويڙهاند شروع ٿي وئي. جنهن جو اثر سنڌ مان وڌي اسپين تائين پهتو.
مظلوم سنڌين ڌارين جي پنهنجو پاڻ ۾ ويڙهان جو ڏٺي ته پاڻ غير جانبدار ٿي، تماسو ڏسندا رهيا ۽ حڪومت جي حڪمن کي مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. هارون رشيد سنڌ جي حالتن کي قابو ۾ ڪرڻ لاءِ پنهنجي سؤٽ عيسيٰ بن جعفر تي اها ذموياري رکي، جنهن محمد بع عدي کي سنڌ ڏانهن روانو ڪيو.
هي سنڌ ۾ حجازن ۽ يمنين جي باهه کي وسائي نه سگهيو پر سنڌي جوانن سان منهن ڏيڻ لاءِ ملتان تائين ڪاهي ويو. يعقوبي لکيو آهي ته: ” محمد بن عدي جڏهن ملتان تي ڪاهه ڪئي ته هن ڏٺو ته هو وڏي جوش وخروش سان سندسن مقابلو ڪرڻ لاءِ تيار آهن. هي انهن مٿان ڪاهي ويو ۽ هو ڏاڍي مردانگيءَ سان وڙهيو پر کيس شڪست ملي.“ هو وڌيڪ لکي ٿو ته: ”اها سندس خوش نصيبي هئي جو پنهنجي جان بچائي پڄي نڪتو.“ ملتان وارن سنڌين کان ڦريل مال کيس کان کسي ورتو.
هارون رشيد سنڌ جي حالتن کي قابوءَ ۾ ڪرڻ لاءِ عبدالرحمٰن کي موڪليو پر هي به هت ڪجهه نه ڪري سگهيو. تنهن کان پوءِ ايوب بن جعفر تي اها ذميواري سونپي وئي، هو به ناڪام ٿيو، جنهن ڪري دائود بن يزيد مهلبي تي ان مهم جي ڪامياب ڪرڻ جي ذميواي رکي وئي، جنهن پهريان پنهنجي ڀاءُ مغيره کي سنڌ ڏانهن روانو ڪيو.
حجازي جن کي سنڌين جي مڪمل حمايت حاصل هئي ڇاڪاڻ ته اهي گهڻي عرصي کان وٺي سنڌ ۾ رهيل هئا ۽ انهن جون سنڌين سان مٽيون مائٽيون ٿيل هيون. تن پنهنجو پاڻ فيصلو ڪيو ته خلافت سان انهن مان ڪنهن جو به واسطو ڪو نهي ۽ سنڌ ۾ آزاديءَ جو اعلان ڪري، ان کي چئن حصن ۾ ورهائي ڇڏيو.
مغيره لشڪر سان منصوره پهتو، حجازن کيس اندر داخل ٿيڻ نه ڏنو جنهن ڪري ٻنهي ڌرين وچ ۾ سخت جنگ لڳي ۽ هو شڪست کائي سنڌ جي ٻي ڪنڊ وسائي. دائود کي جڏهن اهڙو احوال مليو ته هڪ وڏو لشڪر ساڻ ڪري منصوره تي ڪاهي آيو ۽ ويهن ڏينهن تائين سخت جنگ هلي پر حجازن جن کي سنڌين جي پٺڀرائي حاصل هئي، تن آڻ نه مڃي، آخر دائود منصوره کي فتح ڪري حجازن جي گهرن ۽ محلن کي ساڙائي ڇڏيو. حجازن ۽ سنڌين جو قتل عام ڪري پنهنجي دل کي ٺاريو.
يعقوبي جي لکڻ مان معلوم ٿئي ٿو ته هن اتي انتظام پورو ڪري اندورن سنڌ ۾ تباهه ڪاري مچائي، ڪيترائي ڳوٺ ۽ شهر ويران ڪري ڇڏيا. سڄي سنڌ باهه جي شعلن ۾ جلڻ لڳي تنهن کان پوءِ وڃي ڪجهه نه ڪجهه عربن سُڪون ورتو.
مامون رشيد پنهنجي ڀاءُ امين کي ماري 198 هجري 813ع ۾ تخت تي ويٺو. هن جي زماني جي گورنر موسيٰ بن يحيٰ برمڪي سنڌي راجا ”بالا“ کي گرفتار ڪري ماري ڇڏيو. ڇاڪاڻ تهن بيروني مداخلت خلاف مجاهدن جو ساٿ ڏنو هو، هن سنڌين تي ڏاڍيون سختيون ڪيون، هن جي وقت ۾ شاهي خرچن کان پوءِ به ڏهه لک درهم جي رقم بچت هئي.
موسيٰ بن يحيٰ برمڪي مرڻ کان اڳ پنهنجي پٽ عمران برمڪي کي سنڌ جو نائب بڻائي ڇڏيو هو، تنهن جي زماني ۾ قلات جي سنڌي جَتن بغاوت جو جهنڊو بُلند ڪيو، جنهن کي ڪُچليو ويو. گنداوا ۾ پڻ بغاوت منهن ڪڍيو جنهن کي اتان جي مسلمان حاڪم خليل بن محمد مُنهن ڏنو ۽ سنڌين کي گرفتاري ڪري قضدارد ڏانهن موڪلي ڏنو. انهن ڏينهن ۾ سنڌ جي سمن، چنن، ملاحن، ابڙن ۽ ماڇين اعلانِ آزادي ڪيو، جن سان مقابلو ڪيو ۽ ٽي هزار سنڌي عربن هٿان مارجي ويا. هن سنڌي باغين جي ڄاڻ لاءِ هنن جي هٿن تي مهرون (نشان) لڳرايون. پر پوءِ به سنڌي جوڌا هن سان جنگ جوٽيندا رهيا. سنڌين جي زور تي حجازن به هن کي تنگ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ نيٺ عمر بن عبدالعزيز هباري هٿان مارجي ويو.
هن کان پوءِ به خلافت کان سنڌ ڏي نائب ايندا رهيا پر اهي غير مؤثر رهيا ڇاڪاڻ ته سنڌين عربن سان ملي آزاد حڪومتن جو بنياد وجهي ڇڏيو هو ۽ سنڌ ۾ اهڙيون اٺ حڪومتون قائم ٿي ويون. خلافت جو آخري گورنر هارون بن ابي خالد هو جنهن کي سنڌي سرڪشن 240 هجري 55-854ع ۾ قتل ڪري ڇڏيو.
سنڌ تي اٽڪل ڏيڍ صدي تائين عرب خلاف جي حڪمراني رهي، انهيءَ عرصي ۾ سنڌي وڙهندا رهيا ۽ ڌارين جي غلبي مان آزاد ٿيڻ لاءِ مزاحمتون ڪندا رهيا. مٿين بيان ڪيل واقعن مان اها خبر پوي ٿي ته سنڌي محمد بن قاسم کان وٺي هارون بن ابي خلد تائين ڏيڍ سؤ سال بغاوت جو جهنڊو بُلند رکيون آيا. سنڌ جي ڪن حصن تي عربن جون حڪومتون قائم هيون پر اهي خلافت جا باج گذار نه هئا ۽ اهي سنڌي معاشري جو حصو ٿي ويا هئا. تنهن ڪري سنڌين انهن کي پنهنجو جز سمجهي قبول ڪيو.
سنڌي جيڪي عربن هٿان قيد ٿي عراق ۽ عرب ويا اهي محڪوم جي حيثيت هوندي به فاتح قوم جي فردن وانگر رهيا ۽ اتان جي رهواسين کي علم و ادب کان روشناس ڪرايو. سنڌي اسلام مذهب جي رنگ ۾ ائين رڱجي ويا جو اسلام جي خدمت ۾ مثالي ڪارنامه سرانجام ڏنا ۽ سنڌي جيڪي سنڌ ۾ رهيا تن مذهب اسلام کي اهڙو ته قبول ڪيو جو اڄ تائين اسلامي رنگ ۾ رڱيل آهن ۽ اسلامي خدمتن ڪري سنڌ ڌرتيءَ کي ”بابُ السلام“ سڏيو وڃي ٿو.