شاهه شجاع جون شر انگيزيون
ٽالپرن افغانن جي گھريلو حالتن مان فائدو وٺي کين غنڊه ٽڪس ڏيڻ بند ڪري ڇڏي، جنهن ڪري 1803ع ۾ شاهه شجاع اقتدار تي ويهڻ کان پوءِ 1221 هجري مطابق 07 – 1806ع ۾ پشاور کان شڪارپور پهتو. ميرن پنهنجي بچاءَ ۽ اقتدار کي قائم رکڻ لاءِ ويهه لک روپيه ڏنا ۽ حيدر آباد جي امير مير ڪرم علي جو وڏو وزير نواب ولي محمد لغاري ڊيره غازي خان تائين ساڻس گڏ ويو.
هو جڏهن سنڌ مان واپس وريو ته هن جي خلاف سردارن فتنو برپا ڪري ڏنو، جنهن ۾ فتح خان محمود شاهه کي تخت تي ويهاري شجاع الملڪ کي پشاور ۾ شڪست ڏني. ان کان پوءِ هن لاهور ۾ راجا رنجيت سنگھه وٽ پناهه ورتي، جنهن کيس پهريان سٺو آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ پوءِ کيس ڪوهه نور هيرو حاصل ڪرڻ لاءِ مبارڪ حويلي ۾ قيد ڪري ڇڏيو. هي هيرو نادر شاهه مغل حڪمران محمد شاهه رنگيلا کان ڦري ورتو هو، جيڪو ان جي قتل ٿيڻ کان پوءِ احمد شاهه ابدالي کي هٿ لڳو، جنهن ڪري اهو شاهه شجاع وٽ هو.
شجاع الملڪ ڪنهن به نموني رنجيت سنگھه جي قيد مان آزاد ٿي لڌيانه پهچي ويو، جتي انگريزن هن کي هٿئون هٿ کنيو.“
هن پنهنجي ملڪ جي وڃايل حڪومت کي حاصل ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ شروع ڪيا ۽ سنڌ جي حڪمرانن کي پنهنجي ڪرڻ جي ڪوشش ۾ شڪار پور پهتو ۽ ميرن سان ملاقات لاءِ ”دوها“ ويو، جتي خيرپور جي امير ٽالپورن مير سهراب خان، مير رستم ۽ مير مبارڪ سان ملاقات ڪئي. تنهن کان پوءِ حيدرآباد ويو، جتي مير ڪرم علي ۽ مير مراد علي سان مليو ۽ ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ هڪ معاهدو ٿيو، جنهن موجب ٻنهي مان ڪنهن به هڪ جو دشمن ٻنهي جو دشمن سمجھيو ويندو.
ميرن شاهه شجاع جي ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ محال گوسڙجي، قلع ڪرن، ڳڙهي ياسين ۽محال روپاهه جو ٽيون حصو ڏنو ۽ ان کان سواءِ شڪار پور جي واسطيدار ديهن جي ڍل پڻ ڏني.
شاهه شجاع الملڪ سردار محمد عظيم خان ملڪ وٺڻ لاءِ شڪار پور ۾ جنگيون تياريون ڪرڻ لڳو، جنهن ڪري سنڌين جي ننڊ حرام ٿي ويئي ۽ جيڪو مال ۽ دولت انهن وٽ هو، اهو شاهه شجاع کسي وٺندو هو. انهن ڏينهن ۾ شڪار پور جا ماڻهو هڪ عذاب ۽ مصيبت ۾ ڦاسجي ويا.
جيئن ته شاهه شجاع کان پوءِ محمود خان افغانستان جو بادشاهه بڻيو، جنهن اقتدار ڏياريندڙ فتح خان کي مارائي ڇڏيو، جنهن کان پوءِ فتح خان جو ڀاءُ محمد عظيم خان افغانستان جي سفيد و سياهه جو مالڪ ٿيو.
شاهه شجاع جي ظلم جي انتها ٿي ويئ، هي سنڌين کان ته مال و دولت ڦريندو هو، پر هو انهن جي لڄن ۽ ننگن تي بد نظر وجھڻ لڳو. جمع خان فو فلزئي جون عورتون هن جي بي حيائي جي خوف کان ڪنهن پاسي وڃي رهيون هيون ته هن پنهنجي ڪارندي نيڪو خان کي حڪم ڏنو ته انهن کي روڪي ۽ جيڪا خوبصورت ۽ حسين ڇوڪرو هجي ان کي کڻي اچي.
نيڪو خان شجاع جي حڪم سان ننگن ۾ هٿ وڌا ۽ جمع خان جي هڪ نياڻي کي زوري کڻي شڪار پور آيو. هن ڪميني ڏاڍ جي زور تي ان سان شادي ڪئي. جيتوڻيڪ هوءَ اڳ ۾ ئي منڱيل هئي. هن جي هٿان ڪنهن جي به عزت ۽ ننگ و ناموس محفوظ ڪونه هو. جنهن ڪري سنڌين ٽالپرن کي بد دعائون ڏنيون ۽ کين ٻڌايو ته هي اوهان جي ڪرم نوازي آهي جنهن ڪري اسان ظلم جي چڪيءَ ۾ پيسجي رهيا آهيون ۽ ننگ به غير محفوظ آهي. حيف اٿو اهڙي حڪومت ڪرڻ سان.
سنڌي ماڻهن جي آهن ڪري، شاهه شجاع خود ٽالپورن لاءِ مصيبت بڻجي ويو، تنهن کان ڇٽڪارو حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ سفير سيد محمد ڪاظم شاهه کي سردار محمد عظيم ڏانهن موڪليو، جنهن سردار عظيم کي شاهه شجاع جي جنگي سرگرمين کان واقف ڪيو ۽ کيس دعوت ڏني ته هو شڪارپور تي حملو ڪري شجاع کي ڀڄائي ڪڍي. انهيءَ عيوض لشڪر جو خرچ ۽ ڏن اوهان کي ڏنو ويندو.
سردار محمد عظيم خان ڪابل مان چاليهه هزار فوج وٺي ڍاڍر پهتو. جڏهن اها خبر شاهه شجاع کي پئي ته هن جا حوصله پست ٿي ويا ۽ هن سنڌ جي ٽالپرن کي ياد ڏياريو ته هو ساڻس واعدي ۽ معاهدي موجب مدد ڪن.
حيدرآباد ۽ خيرپور جي ٽالپرن پاڻ ۾ فيصلو ڪري ڇڏيو ته هو ڪيئن به ڪري شاهه شجاع مان جان ڇڏائن. انهيءَ ڪري هو پوري جنگي سامان سان لاڙڪاڻه پهتا. چند ڏينهن اتي رهڻ کان پوءِ گھاڙ ڀرتي قبه ميان شاهل محمد ڪلهوڙي وٽ منزل انداز ٿيا.
سردار محمد عظيم ٽالپرن جي چوڻ تي 1236 هجري مطابق 21 – 1220 ع ۾ ڀاڳ پهتو. جتي هن سنڌ جي حڪمرانن کان لشڪر جو خرچ ۽ هر هڪ منزل لاءِ هڪ لک روپيه جي رقم گھري، جيڪا سنڌين لاءِ هڪ وڏي رقم هئي، جڏهن سردار عظيم کي خبر پئي ته سنڌ جا حڪمران اها رقم ڏيڻ لاءِ تيار ناهن ته ان سنڌ وارن سان جنگ ڪرڻ جي تياري شروع ڪري ڏني.
سنڌ جا ٽالپر حڪمران پنهنجي ناعقلي ڪري ٻن باهين ۾ پيا، تنهن ڪري هنن شاهه شجاع کي چورائي موڪليو ته هو شڪارپور مان نڪري ميان شاهل محمد جي قبي وٽ پهچي جيئن اسان گڏجي سردار عظيم خان سان مقابلو ڪيون جڏهن هو ٽالپرن جي چوڻ تي اتان نڪتو ۽ ڳڙهي ياسين پهتو ته ٽالپرن جو هڪ ٻيو پيغام ميلس ته سردار محمد عظيم ساڻس ٺاهه ڪرڻ گھري ٿو.
شاهه شجاع ميرن سان ملڻ ميان شاهل محمد جي قبي وٽ لنگر انداز ٿيو، جتي کين معلوم ٿيو ته سردار عظيم جا ڪي سپهه سالار شاهه شجاع سان ٻڌل آهن ۽ موقعي جي تاڙ اٿن.
سنڌ جا ٽالپر ٻن دشمنن جي گھيري ۾ اچي ويا، جن کان جند ڇڏائڻي هئي، تنهن ڪري انهن ٻني دشمنن کي بليڪ ميل ڪرڻ جو ارادو ڪيو ۽ سردار عظيم کي چورائي موڪليائون ته سندس لشڪر جا سالار ساڻس غداري ڪندا. انهيءَ کان پوءِ هن سنڌي جي اميرن کان خرچ گھرڻ جي پچر ڇڏي ڏني.
مطلب ته ٽالپر ظاهر ۾ شاهه شجاع الملڪ جا همدرد هئا ۽ اندروني طور سردار محمد عظيم سان ٻڌل هئا. جنهن ڪري هن انهن سان نرم رويو اختيار ڪيو.
ٽالپرن سردار عظيم سان ملاقات ڪرڻ گھري، جنهن لاءِ وڏي رڪاوٽ شاهه شجاع هو. جنهن کي ٽالپرن ڪنهن بهاني سان اتان روانو ڪيو ۽ هو لاڙڪاڻه مان درازا هليو ويو، جتان پوءِ لڌيانه طرف روانو ٿي ويو.
سنڌ جي ٽالپرن سردار عظيم کي اعتماد ۾ وٺي شڪارپور ان جي حوالي ڪيو، جنهن پنهنجي پاران نائب شير دل خان کي مقرر ڪيو. جنهن بعد ۾ 1239 هجري مطابق 1826ع ۾ پنهنجي سالي عبدالمنصور خان کي شڪارپور جو نائب مقرر ڪيو.
انهن ڏينهن ۾ راجا رنجيت سنگھه جي طاقت جو زور هو، جنهن ڪري نواب ولي محمد لغاري انهيءَ موقعي کان فائدو وٺندي عبدالمنصور خان کان شڪارپور خالي ڪرائي ورتي.
شڪارپور جي دولت حاصل ڪرڻ لاءِ خير پور ۽ حيدرآباد جي ميرن پنهنجي پنهنجي طرفان نائب مقرر ڪيا، نواءِ معارڪ جو مصنف عطا محمد شڪارپوري ٽالپورن جي انتظام بابت لکي ٿو ته هو اهڙا نااهل هئا جو انهيءَ دور ۾ هي علائقو روز بروز پوئتي پوندو ويو.
1248 هجري مطابق 33 -1832ع ۾ حيدر آباد جي مير مراد علي ٽالپر شاهه شجاع کي دعوت ڏيئي سنڌ ۾ گھرايو، جنهن وري شڪار پور کي پنهنجو ڳڙهه کڻي بڻايو ۽ سنڌ جي ٽالپرن جا عملدار خوف وچان شڪار پور خالي ڪري ڀڄي ويا ۽ ميرن کي شڪار پور خالي ڪرائڻ لاءِ هزارن جانين جو نذرانو ڏيڻو پيو.
1249 هجري مطابق 34 – 1833ع ۾ خير پور جي ٽالپورن ۽ شاهه شجاع جي فوجن درميان سکر جي ڀرسان ”کرڙي“ واري جنگ لڳي جنهن ۾ ٽالپر فوج شڪست کائي سنڌين کي بدنام ڪيو، تاريخ سنڌ ۾ لکيل آهي ته:
”شجاع الملڪ جي لشڪر جا سوار خراساني ۽ پيادا روهيلا هندستاني هئا، جيڪي سڀ هٿيار بند هئا، جنهن ڪري انهن کين شڪست ڏني. انهن ٽالپورن جي لاشن مان سون ۽ چاندي حاصل ڪيو، جنهن کي هو ماريندا هئا. تنهن جو سر بي رحمي سان قلم ڪري لاش کي زمين تي اڇلائي پيا ڇڏين.“
ٽالپرن جي سردارن جي مرڻ کان پوءِ لشڪر ۾ ڀاڄ پئي، جن سر بچاءَ لاءِ درياءَ پار ڪرڻ گھرو تن لاءِ مير مبارڪ ۽ جنگي خان ٻيڙيون فراهم ڪرڻ کان انڪار ڪيو، جيئن هو وڙهن پر اهي فوجي سپاهي ڌارين آڏو بيهي نه سگھيا، جنهن ڪري انهن جي هڪ طرف شاهه شجاع الملڪ جي سالار سمندر خان فوج هئي، جن کيس ماريو ٿي ۽ ٻي طرف سندن رستو بند هو، جنهن ڪري هو درياءَ ۾ ٽپو ڏيئي پنهنجو انت ٿي آندو.
مير مبارڪ جي سمجھه غلط ثابت ٿي ۽ سندس ڪم عقلي ڪري لشڪر جو هڪ وڏو تعداد پنهنجو پاڻ خودڪشي ڪري مري ويو. افغان ڌاڙيلن جي لشڪر ميرن کي شڪست ڏني ۽ سمندر خان خوشي مان ٽهڪ ۽ ٺٺوليون ڪندو ڦرلٽ جو سامان کڻي شاهه شجاع وٽ شڪار پور خوشخبري ٻڌائڻ ويو. ٽالپرن پنهنجي بي عقلي ۽ نفاق جي ڪري شڪست کاڌي ۽ سنڌ جي قومي غيرت کي لڄايو.
ٽالپرن پنهنجي اقتدار جي حرص ۽ لالچ ڪري سنڌ کي ٽڪرن ۾ ورهائي ڇڏيو هو ۽ سنڌ مان ملندڙ دولت کي ذاتي عياشي ۽ عشرت ۾ خرچ ڪيو ۽ هو وڏا فضول خرچ ٿي ويا هئا، هنن سنڌ جي سر سبز ۽ آباد علائقن کي پنهنجي شوق شڪار لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيو، انهن کي صرف ۽ صرف اهو فڪر هو ته اهي سنڌين وٽان حاصل ٿيندڙ دولت کي پنهنجي عياشي تي ڪيئن خرچ ڪن ۽ محفلون ڪيئن سجائن.
هنن پنهنجي دؤر ۾ پڇ ٻڌي مهري ٿيڻ لاءِ بلوچ سڏرايو، جنهن ڪري هنن سنڌي ۽ بلوچ جي وچ ۾ تعصب پيدا ڪري ڇڏيو. جنهن مان اڄ تائين اسان سنڌي جان ڇڏائي نه سگھيا آهيون.
هي پنهنجي هٺ ڌرمي ۽ نام نهاد شان و شوڪت رکڻ لاءِ سنڌي ماڻهن سان مذاق ڪندا هئا ۽ انهن تي ٺٺوليون ڪري پاڻ کي مٿڀرو سمجھندا هئا. جيتوڻيڪ انهن وٽ وڏيون برايون هيون.
هنن ذاتي ۽ شخصي عداوتي ڪري مذهبي ۽ سياسي فرق پيدا ٿيا، جنهن ڪري سنڌين جي اتحاد کي وڏو ڇيهو رسيو، نه ته شاهه شجاع کي ڪهڙي طاقت هئي جو سنڌ ڌرتي تي سنڌ واسين کي شڪست ڏيئي ها ! هن جو سپهه سالار سمندر خان ڏند ڪرٽيندو، واڇون ٽيڙيندو، سنڌين تي انهن جي ئي ڌرتي تي ٺٺوليون ڪري ها !
هنن جي نام نهاد شان و شوڪت ۽ اوچ نيچ ڪري سنڌ ۾ هڪ وبا بلوچ ازم جو بنياد پيو، جنهن ڪري سنڌ ۾ رهندڙ مقامي قبيلن ۾ هڪ ٻئي لاءِ رنجشيون پيدا ٿيون ۽ ڪيترن ٽالپرن جي روش کي ڏسي اصلي سنڌي هئڻ جي باوجود ڪن بلوچ سڏرايو، ڇاڪاڻ ته هنن سنڌين کي تنگ ڪرڻ شروع ڪري ڏنو هو ۽ بلوچ ازم جي پرچار ڪندي انهن لاءِ رعايتون ۽ سهولتون هيون.
ڪلهوڙن جي دؤر ۾ سنڌي غير سنڌي جيڪي سنڌي ٿي ويا هئا، تن کي هڪ نظر سان ڏٺو ويندو هو ۽ انهن کي سنڌ ڌرتي جو لال سمجھي هڪجھڙا مراعات ڏنا ويا هئا، ليڪن انهن ان جي ابتڙ ۽ هر سنڌي کي شڪي نگاهه سان ڏسندي اعلى عهدن تي مقرر نه ڪيو، جنهن ڪري ميرن جي فوج ۽ سنڌي عوام درميان هڪ وڏو خال پيدا ٿي ويو. هڪ طرف ميرن جي فوج ۽ سندن سپهه سالار هئا ۽ ٻئي طرف سنڌ جا دشمن افغان لٽيرا هئا ۽ مقامي سنڌي ماڻهو اهڙا ته خاموش ۽ وچٿرا ٿي ويهي رهيا، ڄڻڪ انهن جو ڪو به واسطو ڪونهي جنهن ڪري ڌارين جي من مستي وڌي ويئي ۽ انهن ميرن کي ڪجھه به نه ڀايون، مولائي شيدائي ٽالپرن جي مختصر تاريخ ۾ لکي ٿو. فوج ۾ اڪثر ڪري، کوسا، مري، نظاماڻي، بليدي، جتوئي، لغاري ٻيون، بلوچ جنگجو قومون ڀرتي ڪيون وينديون هيون“ مطلب ته ويچارا سنڌي نالي ماتر هئا ۽ انهن تي ڀروسو گھٽ هو.
جيئن ته هي غلام هئڻ جي ناتي سان نهايت شڪي مزاج هئا ۽ ڪنهن تي به ڀروسو نه ڪندا هئا جنهن ڪري ان دؤر ۾ حاڪم ۽ رعيت جو هڪٻئي سان رابطو ختم ٿي ويو ۽ خوشامندن جو مڪو مچي ويو. انهن جي پاڻ اتاريل وبا بلوچ ازم جي ڪري پاڻ به ختم ٿي ويا.
خير پور جي ميرن جي شڪست جو ٻڌي حيدر آباد جا مير تڪڙ تڪڙ ۾ لاڙڪاڻه پهتا، جتي خير پور جا مير به سهڪي اچي نڪتا ۽ شجاع الملڪ کان معافي وٺڻ لاءِ ظاهري طور جنگ جو ڏکاءُ ڏيئي مديجي روانه ٿي ويا، جتان پير نظام الدين ۽ پير محي الدين سرهندي کي شاهه شجاع ڏانهن شڪار پور روانو ڪيو، جيئن کيس يقين ڏياري سگھن ته سنڌ جا ٽالپر حڪمران افغان لٽيرا جا خادم ۽ خير خواهه آهن ۽ هو جو ڪجھه چاهيندو ائين ڪيو ويندو.
ٽالپرن جي ميڙ کان پوءِ شاهه شجاع اميرن سان ٺاهه ڪرڻ جي آڇ تي هائو ڪار ڪئي ۽ غلامي جي يقين ڏيارڻ لاءِ شريف خان ضبط بيگي ۽ قاضي محمد حسن کي موڪلي ڏنو.
ميرن شاهه شجاع جي غلامي جو ڳٽ پائڻ جو يقين ڏيارڻ لاءِ کوکر خان کي ان ڏنهن موڪلي ڏنو، جنهن جا سمندر خان سان پراڻا دوستاڻا ناتا هئا. هن شاهه شجاع کي يقين ڏياريو ته هاڻي مير ڪا به سرڪشي نه ڪندا ۽ هو غلام ۽ نوڪر ٿي رهندا ۽ افغانستان جي مهم ۾ ساڻس مدد ڪندا رهندا انهيءَ ڪري پنج سؤ اٺن کان علاوه پنج لک روپيه نقد ڏيندا ۽ پاڻ کوکر خان هڪ سؤ سوارن سان گڏ قنڌار تائين غلامي ۾ هلندو ان کان پوءِ هو ماهه صفر 1249 هجري مطابق 1833 ع ۾ خراسان ڏانهن روانو ٿي ويو.
شاهه شجاع امير دوست محمد هٿان شڪست کائي گنجابي پهتو ۽ پنهنجي لشڪر گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ ئي هو ته سندس سپهه سالار سمندر خان فوت ٿي ويو ۽ هو اتان روجھاڻ مزاري پهتو، جيڪو ڪشمور کان 30 ميل پري ۽ هاڻي ضلع راڄڙ پور (راجن پور) پنجاب ۾ آهي، هو اتان وري لاڙڪاڻه لاءِ روانو ٿيو.
انهيءَ دوران شڪار پور ۾ ٽالپرن جي نائب سيد محمد تقي جيڪو لاڙڪاڻه جي حاڪم اسماعيل شاهه جو پٽ هو، تنهن کي جاڳڻ ۾ خبر پئي ته هو لاڙڪاڻي تي ڪاهي ويو آهي. ان ڪري مينهن واچ ڪري لاڙڪاڻه پهتو ۽ ڪجھه به نه ڪيائين ۽ ارڙ بلا وانگر وٽ کائيندو رهيو.
حيدر آباد جي ٽالپرن کي جڏهن پنهنجي آقا جي خبر پئي ته هنن لاڙڪاڻه جي حاڪم اسماعيل شاهه کي حڪم ڪيو ته مرشد کي وٺي شان سان حيدر آباد مريدن وٽ پهچائي.
ٽالپرن ڪمزور هئڻ ڪري شاهه شجاع جي خوشامند ڪرڻ لڳا ۽ کيس ڌتاري لڌيا نه ڏانهن موڪلي ڇڏيو هو. 17 ذالقعد 1250 هجري مطابق 1834 ع ۾ اتي پهتو. ٻن سالن کان پوءِ شاهه شجاع حيدر آباد جي ٽالپورن ڏانهن قاصد موڪيو ۽ کائن شڪار پور ۽ بکر جي قلعي جي گھر ڪئي. هنن کيس ڪنهن حيلي بهاني سان ان کي ٽاري ڇڏيو، جنهن کان پوءِ شاهه شجاع انگريزن سان گڏجي افغانستان جي حڪومت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳي ويو.