سنڌ تي افغانين جا راتاها
نادر جو هڪ سپهه سالار احمد خان افغان ”احمد شاهه“ جو لقب اختيار ڪري قنڌار جي حڪومت جو بنياد رکيو، هن افغانستان ۽ بلوچستان کان سواءِ سنڌ جي پڻ دعوى ڪئي ۽ نادر جي سلطنت جي اوڀر ندي علائقين جو وارث ٿيو.
هن تاج ۽ تخت سنڀاليندي سنڌ مان ملندڙ غنڊه ٽيڪس جي گھر ڪئي. ميان نور محمد نادر جو حقيقي وارث تسليم ڪندي قنڌار جي غلامي قبول ڪئي موٽ ۾ کيس ”شاهنواز خان“ جو خطاب مليو.
احمد شاهه ابدالي نادر واري بربريت قائم رکندي، هندستان تي حملا ڪرڻ شروع ڪيا، جنهن ۾ مالو پور وٽ مغلن جي لشڪر هٿان شڪست کاڌي، جڏهن محمد شاه 114 اپريل 1748ع ۾ وفات ڪري ويو ته هن وري هندستان کي حاصل ڪرڻ لاءِ حمله ڪرڻ شروع ڪري ڏنا.
معلوم ٿئي ٿو ته ميان نور محمد انهيءَ عرصي ۾ احمد شاهه ابدالي جي غنڊه گردي کان نه ڊنو ۽ غنڊه ٽيڪس ڏيڻ بند ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري هن بادشاهه سنڌ کي لکيو:
رسا ندي توگر گنج در باج ما
شدي ايمن از تاب تاراج مان
هن پنهنجي مطالبي سان گڏ هي به دڙڪو ڏياري موڪليو ته جيڪڏهن غنڊا ٽيڪس نه مليو ته هو سنڌ کي برباد ڪري ڇڏيندو جيڪا قنڌار کان هڪ هفتي جي پنڌ تي آهي.
قهارن جي قهر کان ڊٺندي سنڌين جي حالت تي رحم کائيندي قنڌاري ڌاڙيل کي راضي رکڻ لاءِ سنڌ جي دولت ۽ آس پاس جون سوکڙيون ڀائي خان ڪلهوڙي هٿان ان ڏنهن روانيون ڪيون ويون.
جڏهن احمد شاهه ابدالي کي جنگين جي ڪري پئسن جي ضرورت پئي ته هن سنڌ وارن کان گھر ڪئي پر هو ادا ڪري نه سگھيا. جنهن ڪري 1166 هجري مطابق 1753ع ۾ ميان نور محمد کي خبر پئي ته ابدالي سپهه سالار جهان خان سنڌين کي تباهه ڪرڻ لاءِ اچي رهيو آهي، جيڪو پنهنجي بک جي پورائي لاءِ سنڌين جي دولت ۽ مال ۽ ملڪيت کي لٽيندو جنهن ڪري هن احتياطي تدبيرون اختيار ڪيون.
آخر 4 محرم 1167 هجري ۾ پهرين نومبر 1753ع تي احمد شاهه ابدالي سنڌين تي ڪاهي آيو. سنڌي حڪمرانن سندس آڻ مڃيندي ۽ خدا جي طرفان موڪليل خليفو سمجھندي سندس لاءِ رستو صاف ڪيو ۽ ديوان گدو مل سنڌين جي غلامي جو اقرار ڪرڻ لاءِ سکر وٽ دريا تي پل ٻڌرائي جيئن شاهي ڌاڙيلن کي اچڻ ۾ تڪليف نه ٿئي ۽ ملاقات ڪرڻ لاءِ درخواست ڏني جيڪا ٽن ڏينهن تائين سرد خاني ۾ پئي هئي آخر نوشهري ۾ ڪن جي لکت موجب سيوهڻ ۾ ابدالي کيس ملاقات جو شرف بخشيو، ديوان گدومل سندس جي آزي مڃي ۽ غلامي قبول ڪئي، جنهن کان پوءِ احمد ڌاڙيل سنڌي يرغمالين تي راضي ٿيو ۽ ميان نور محمد تي ڪاوڙ ڍري ٿئي. انهيءَ عرصي ۾ ميان نور محمد جيڪو خناق جي مرض ۾ مبتلا هو، جيسلمير جي علائقي سر کات ڪورهره ۾ 9 ڊسمبر 1753ع ۾ وفات ڪري ويو. ڪن مؤرخن جو خيال آهي ته ميان نور محمد احمد شاهه ڌاڙيل جي خوف کان فوت ٿي ويو ۽ پاڻ کي بچائڻ لاءِ اوڏانهن ويو هو.
مولانا مهر تاريخ ڪلهوڙا ۾ لکيو آهي ته احمد شاهه ابدالي پاڻ سنڌ ۾ ڪونه آيو هو، جنهن هن لاءِ مير غلام محمد ”غبار“ جي ڪتاب ”احمد شاهه بابا“ جا حوال ڏنا آهن. پر هو اهو مڃي ٿو ته احمد شاهه ابدالي جو سپهه سالار جهان خان سنڌين کي ڦرلٽ ڪرڻ لاءِ آيو هو ۽ هو پنهنجو ڀڀ ڀري واپس هليو ويو.
سنڌ گزيٽيئر ۾ ائٽڪن لکي ٿو ته سنڌين تي حملو هندستان تي احمد شاهه جي حملن 1752ع جي حملن جو هڪ واقعو آهي. سورلي مڃيو آهي ته افغانن دهلي ڏانهن ويندي سنڌ کي پنهنجو باج گذار بنائي ورتو هو.
بهر صورت افغان آفت، يا وحشين جو ٽولو احمد شاهه ابدالي يا جهان خان جي روپ ۾ سنڌ ۾ سنڌين جي دولت ، ملڪيت حاصل ڪرڻ لاءِ آيو ۽ سنڌ کي ڦري لٽي واپس هليو ويو.
سنڌ افغانن جي ڦرلٽ ڪري ڏينهون ڏينهن ڪمزور ۽ غريب ٿيندي ويئي، خوشحالي جي جاءِ تي بدحالي شروع ٿي ويئي. نادر ي نابودي مان ساهه ئي نه پيو هو ته افغان لٽيرن اچي ٻڙڌڪ مچايو . سنڌي ماڻهو ڌارين جون ڪاهن مٿان ڪاهون ڏسي ذهني طور مفلوج ٿيندا ويا. حاڪمن جي ڪمزوري سنڌين جي شڪست ٿيندي ويئي، جنهن ڪري انهن جي ذهن غلامي جو ڳٽ خدائي راضبو، سمجھي پئي پاتو، انهيءَ غلامي واري دؤر ۾ ذهني اوسر نه ٿي سگھي ۽ هر هڪ وٺ پڪڙ ۾ لڳي ويو، جنهن ڪري اها قوم جيڪا هر شيءِ ۾ اول هئي، غلامي جي زنجيرن ۾ ائين جڪڙجي ويئي جو هو پنهنجو ماضي، ۽ شاندار روايتون وساري ويٺي ۽ آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ تڙپندا رهيا. ان جو کينجو اهو نڪتو آهي ته اڄ تائين سنڌي ذهني طور آزادي پسند ناهن.
[b]مدد خان جو ظلم
[/b]ڪلهوڙا حڪومت جيڪا هاڻي افغانن جي رحم ۽ ڪرم تي هلندي هئي ۽ انهن جا ڇاڙتا ٿي ڪم ڪندا هئا. اهڙي حالت ۾ ملڪي حالتون به خراب ٿي ويون ۽ درٻار به سازشن جو گھر بڻجي ويو.
غلام شاهه ڪلهوڙي جي وفات کان پوءِ سرفراز خان سنڌ جي گادي تي ويٺو. انهن ڏينهن ۾ سندن ملازم ۽ مريد شهداد ٽالپور جي اولاد زور وٺي ويئي ۽ ڪلهوڙا حڪمرانن کي خوف پيدا ٿيو ته هو متان ساڻن غداري ڪن ۽ سنڌ جي حڪومت جا مالڪ بڻجن. انهيءَ وسوسي وٺ پڪڙ ۽ سازشي دؤر ۾ سرفراز خان شهداد ٽالپور جي پٽن بهرام خان ۽ صوبدار خان کي مارائي ڇڏيو.
ٽالپور جيڪي اڳ ۾ ئي حڪومت جي گادي تي ويهڻ جا خواهان ها، تن انهيءَ موقعي مان فائدو وٺندي بهرام ٽالپور جي سوٽ مير فتح علي خان ٽالپور پنهنجن خير خواهن ۽ ميان سرفراز جي دشمنن کي ساڻ ڪري نئين خدا آباد جيڪو ڪلهوڙا حڪمرانن جو تخت گاهه هو، تنهن تي ڪاهي ويو، سرفراز خان پنهنجي جان بچائي خدا آباد کان حيدر آباد پهتو.
مير فتح علي خان ٽالپور حيدر آباد جي قلعي کي گھيري ۾ آندو. ميان سرفراز پنهنجن ۽ غيرن جي غداري ڏسي قلعو ٽالپرن جي حوالي ڪيو جن کيس قيد ڪري جيل اماڻي ڇڏيو.
ٽالپر ۽ انهن جا ساٿي اقتدار جي ورهاست پاڻ ۾ نه ٺهيا، جنهن ڪري هنن پاڻ تان لعنتاڻون لاهڻ لاءِ سندن ننڍي ڀاءُ محمد خان ڪلهوڙي کي تخت تي ويهاريو، پر جيئن ته هي ننڍي عمر جو هو، تنهن ڪري سڀ حڪم احڪام راجا ليکي نالي هڪ امير هلائيندو هو.
راجا ليکي سوچيو ته هڪ نه هڪ ڏينهن ٽالپور پنهنجي من ماني ڪندا، جيڪي اڃا تائين مير بهرام جي پٽ ۽ صوبيدار جي ڀاءُ مير بجار جي حج تان واپسي جي انتظار ۾ هئا، تنهن ڪري هن مناسب سمجھيو ته ڪنهن مضبوط ڪلهوڙي کي سنڌ جو حڪمران بڻائجي. انهيءَ خيال سان محمد خان ڪلهوڙي کي لاهي ميان نور محمد جي پٽ غلام نبيءَ کي سنڌ جو حاڪم بڻايو.
مير بجار کي جڏهن پيءُ ڀاءُ جي قتل جي خبر پئي ته هو مسقط مان ڪراچي پهتو ۽ واليءَ قلات نصير خان ڏانهن هليو ويو جتان فوج ساڻ ڪري شڪار پور آيو ۽ اتان پنهنجي مرڪز عمر ڪوٽ وڃي نڪتو.
ميان غلام نبي درٻاري اميرن جي رحم و ڪرم تي هو، راجا ليکي مئو ته ان جو پٽ تاجو ليکي وڏي وزير جي ڪرسي سنڀالي. سنڌي اميرن ۽ ٽالپورن درميان هڪ سرد جنگ شروع ٿي ويئي هئي تن ميان غلام نبيءَ کي تيار ڪيو ته ٽالپورن کي سيکت ڏيڻ ضروري آهي نه ته انهن جي من مستي وڌي ويندي ۽ هڪ ڏينهن سنڌ جا مالڪ بڻجي ويندا.
انهيءَ گھرو خلفشار جي نتيجي ۾ ٽالپور لشڪر ۽ ڪلهوڙن جي لشڪر وچ ۾ شهدادپور جي ويجھو لانياري جي ميدان وٽ سخت جنگ لڳي، جنهن ۾ ميان غلام نبي مارجي ويو. تاجو ليکي پنهنجن ماڻهن سميت شاهه ڳڙهه ڏانهن ڀڄي ويو ۽ ٻيا امير مير بجار وٽ پيش پيا.
جيئن ته افغانن طرفان حڪومت جو فرمان ڪلهوڙن لاءِ هو، تنهن ڪري انهن مان ڪنهن هڪ کي وارث ٿيڻو هو. ٽالپور حالتن جي نزاڪت کي محسوس ڪندي، ڪلهوڙن مان ڪنهن هڪ کي حڪمران بنائڻ لاءِ راضي ٿيا.
انهيءَ دوران ميان غلام نبي جي ڀاءُ عبدالنبي جيڪو حيدر آباد ۾ هو تنهن پنهنجن عزيزن يعني سرفراز خان، ان جي پٽ محمد خان، ڀاءُ محمد خان ۽ چاچو عطر خان جيڪي قلعي ۾ نظر بند هئا، تن کي اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ قتل ڪرائي ڇڏيو، جيئن ته عبدالنبي کان سواءِ ڪلهوڙن ۾ ٻيو ڪوبه وارث نه بچيو، تنهن ڪري اميرن کيس سنڌ جو بادشاهه بڻايو. هيگ انهيءَ موقعي بابت لکيو آهي ته: ” غلام نبي جنگ جي ميدان ۾ مير بجار جو مقابلو ڪيو ۽ مارجي ويو. هن پنهنجي ٽن ويجهن عزيزن کي مارائي ڇڏيو ۽ مسند جي اميدوارن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪيو. مير بجار حيدرآباد جي چوڌاري گهيرو ڪيو پر جڏهن ڏٺائين ته قلعو تمام مضبوط آهي تڏهن هن خوني عبدالنبي سان معاهدو ڪيو، جنهن موجب عبدالنبي حاڪم هوندو ۽ مير بجار وزير اعظم ٿي رهندو.“
غلام شاهه کي جڏهن سنڌين پنهنجو حاڪم چونڊيو ته عطر خان افغانن کان سنڌ جي حڪومت جو پروانو وٺي آيو هو، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ ڀائرن پاڻ ۾ ورهائي کنئين هئي. ان بعد عطر خان ۽ سندس ڀاءُ احمد يار خان پاڻ ۾ وڙهي پيا. احمد يار خان پنهنجي طور ڪوشش ڪري افغان لٽيرن کان پنهنجي نمائندگي جي سند وٺڻ لاءِ پنهنجي پٽ عزت يار خان کي انهن وٽ يرغمال طور ڇڏيو آيو هو، پر جڏهن هن جا غلام شاهه ڪلهوڙي آڏو پير نه کتا ته هو هندستان هليو ويو، پر عزت يار خان بدستور افغانن وٽ رهيو.
عزت يار خان افغانن کي ٻڌايو ته سنڌ اوهان جي هٿن مان نڪري ويندي، ڇاڪاڻ ته اتي خانه جنگي جي صورتحال آهي ۽ ڪلهوڙي جي به نالي ماتر حڪومت آهي، تنهن ڪري مون کي پنهنجي طرفان سنڌ جي حڪمراني جي سند ڏيئي اوڏانهن روانو ڪيو.
انهيءَ دور ۾ افغان حڪمران تيمور شاهه جيڪو احمد شاهه ابدالي جي وفات کان پوءِ قنڌار جي گادي تي ويٺو هو، هن عزت يار خان کان واعدا اقرار وٺي محفوظ خان ساڻ ڏيئي سنڌ ڏانهن روانو ڪيو ۽ پنهنجي مطيع حڪمرانن ۽ عملدارن کي حڪم ڪيو ته هو ڪنهن به صور ت ۾ عزت خان جي مدد ڪن ۽ سنڌ جي حڪومت کيس وٺي ڏين. اهڙي طرح عزت يار خان وٽ ٽيهه هزار ماڻهو گڏ ٿي ويا.
مير بجار عبدالنبي کي اڳتي ڪري ميدان جنگ لاءِ تيار ٿي ويو. هوڏانهن عزت خان، محفوظ خان جي ڏڍ تي ميدان جنگ ۾ نڪري آيو. ٻنهي ڌرين درميان لکي شڪار پور لڳ سخت جنگ لڳي، جنهن ۾ عزت يار خان کي شڪست ملي.
تيمور شاهه پنهنجي ڪارندي جي شڪست جو بدلووٺڻ لاءِ پاڻ سنڌ تي ڪاهي آيو، پر پوءِ انهن سان ٺاهه ڪري ميان عبدالنبيءَ کي پنهنجو گماشتو ۽ حاڪم مقرر ڪيو.
ميان عبدالنبيءَ جي وقت ۾ درٻاري اميرن جون سازشون جاري رهيون، جنهن جي نتيجي ۾ مير بجار ٽالپور مارجي ويو ۽ قتل جي الزام ميان عبدالنبيءَ ڪلهوڙي جي سر لڳي ويو، جيئن ته ٽالپور اميرن جو رعب وڌي ويو هو تنهن ڪري ميان عبدالنبي سر جو خوف کان قلات هليو ويو. چون ٿا ته مير بجار جي پٽ عبدالله پنهنجا ماڻهو هن ڏانهن موڪليا ته پر هن واپس ٿيڻ کان انڪار ڪيو ڇاڪاڻ ته کيس خوف هو ته متان ڌوڪو ڏيئي ماري نه ڇڏن.
انهيءَ حالت ۾ جڏهن سنڌ جي گادي خالي ٿي ويئي ته سنڌي اميرن حسب دستور ڪلهوڙن مان ئي ڪنهن کي حاڪم بنائڻو هو، تنهن ڪري انهن ميان سرفراز جي مائٽن مان صادق علي کي گمنامي مان ڪڍي سنڌ جو حڪمران بڻايو.
ميان عبدالنبي قلات جي خان وٽ وڃي ترسيو ۽ ٽالپورن جي غداري ۽ سازشن کان واقف ڪيو ۽ هو هڪ لشڪر ساڻ ڪري لاڙڪاڻي پهتو، جتي صادق علي ڪلهوڙي جي لشڪر عبدالله ٽالپور جي قيادت ۾ هن سان مقابلو ڪريو. ٻنهي ڌرين درميان سخت جنگ لڳي، جنهن ۾ ميان عبالنبي جي لشڪر شڪست کاڌي ۽ هو قلات واپس هليو ويو.
ميان عبدالنبي ٽالپورن جي نيت کي سمجھي ويو ته هي اقتدار جا مالڪ ٿيڻ گھرن ٿا ۽ عارضي طور ڪلهوڙن جي پاڇي ۾ لڪن ٿا. جيئن ته انهيءَ معاملي ۾ ٻين سنڌي اميرن جي کين پٺڀرائي ڪونه آهي، انهيءَ ڪري ڪلهوڙا خاندان مان ڪنهن کي سنڌ جي مسند تي ويهارن پيا جئين ڪو به انهيءَ جي ارادن تي شڪ ڪري نه سگھي. هن کي يقين ٿيو ته اهي هاڻي نمڪ حرام ٿي ويا آهن، تنهن ڪري هن انهن جي پاڙ پٽڻ لاءِ (سنڌ تي هڪ آڦت نازل ڪئي) افغان لٽيرن جي درٻار جو رخ ڪيو. هن کين لالچ ڏني ۽ وڏي دولت ڏيڻ جي آڇ ڪئي.
آخر محفوظ خان جي سفارش سان تيمور شاهه هڪ مددي فوج دلاور خان اسحاق زئي عرف ظالم خان جي ڪمان هيٺ سنڌ ڏانهن روانو ڪئي ۽ پاڙي وارن حڪمرانن کي حڪم ڪيائين ته هو هر طرح سان سندن مدد ڪن.
تاريخ بلوچستان ۾ گل خان، نصير لکيو آهي ته: ”تيمور شاهه جو حڪم مير محمد نصير خان جي نالي ماتر ٿيو ته سردار مدد خان کي ميان عبدالنبي ڪلهوڙي جي مدد لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي. اهو پاڻ لشڪر ساڻ وٺي ايندو. اوهان جي لاءِ حڪم آهي ته بروهين ۽ بلوچن جو لشڪر سردار موصوف سان گڏ سنڌ ڏانهن روانو ڪريو، جيئن ٽالپورن جي قوم کي پامال ڪيو وڃي، جيڪي ميان صاحب جا دشمن آهن. انهن کان قبضو ڇڏائي ڪلهوڙي صاحب جي حوالي ڪيو وڃي“
مدد خان جڏهن افغان لشڪر وٺي ميان عبدالنبي جي مدد لاءِ پهتو ته هن کائنس پئسن جي گھر ڪئي، جيئن هو پنهنجي لشڪر کي پگھارون وغيره ڏيئي سگھي. جيئن ته ميان هٿين خالي هو، تنهن کيس ٻڌايو ته هن جو خزانو قلعي اندر پوريل آهي، جڏهن هو اتي پهچندو ته سڀ حساب ادا ڪيو ويندو.
مدد خان پنهنجي لشڪر جي پورائي لاءِ لٽيرن وانگر سنڌي واهڻڻ ڳوٺن، شهرن کي لٽڻ شروع ڪري ڏنو ۽ ميان عبدالنبي جي خاص ماڻهن بلاول، تاجي سهتي ۽ بودي دربان کي گرفتار ڪري مارون ڏياريون ته اهي کيس سنڌ جي لڪيل دولت کان واقف ڪن. فريئر نامي ۾ لکيل آهي ته مدد خان انهن کي پاڻ وٽ گھرايو ۽ سندن عضون کي ڏنڊن سان ڪٽرايو هو هر هڪ منزل تي ساڻن اهو سلوڪ ڪندو آيو.“
مدد خان ڇا هو، سنڌين مٿان هڪ آفت هو. هن جهڙو ڪمينو ۽ رذيل ورلي ملندو. هن سنڌ جي دولت حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌين کي ڦرڻ ۽ لٽڻ شروع ڪيو، هر طرف ماتم مچي ويو ۽ خون جي برسات وسڻ شروع ٿي ويئي. فتح نامي ۾ لکيل آهي ته:
”هو سڀئي بيڪسن کي ڏکوئيندڙ هئا، ڪمزورن کي ماريندا، ناتوانن جا دشمن ۽ ضعيفن جا قاتل هئا. هو وڏا موذي نالائق ۽ ڪميڻا هئا. سڀئي وڇن ۽ زهريلن نانگن وانگر ڏنگيندڙ هئا. هو سڀئي محبت ۽ سلوڪ کان خالي هئا. ڇتي مرونءَ وانگر ماڻهن تي بي سبب حملا ٿي ڪيائون.“
سنڌي ماڻهن افغان ڌاڙيلن کي منهن ڏنو ۽ دشمن سان مقابلو جوٽيو ته اهي گدڙ وانگر ڀڄي ويندا هئا. اهي چورن وانگر سنڌين کي ڦريندا هئا. ۽ جڏهن هو سنڌين جي غيرت ۽ همت کي ڏسندا هئا ته لومڙ وانگر ڀڄي ويندا هئا. فتح نامي ۾ آهي ته: ”هو ضعيفن سان وڙهڻ لاءِ بجلي وانگر تيز هئا. ڪٿي مقابلي جي صورت پيدا ٿي ويئي ته هو تيزي سان ڀڄي ويندا هئا. هن جي تلوار رعيت (سنڌي) جي گردن تي بي ڌڙڪ هلندي ٿي رهي، مقابلي لاءِ تلوار آئي ٿي ته ڀڄي ٿي ويا.“
مدد خان جي اچڻ جو اصل مقصد ٽالپور امير جيڪي اڻ سڌي طرح سان سنڌ جا حڪمران بڻجي ويا هئا، تن کان اقتدار کسي ميان عبدالنبي ڪلهوڙي کي ڏيارڻ هو.
جڏهن ٽالپورن کي خبر پئي ته ميان پنهنجي وڏن جي گادي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش کي ترڪ نه ٿو ڪري ۽ هن دفعي تيمور شاهه کان مدد گھري مدد خان جي همراهه سنڌ ۾ داخل ٿيو آهي ته اهي پنهنجي اقتدار کي قائم ۽ دائم رکڻ لاءِ متحد ٿي ويا ۽ ان جي مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا. انهيءَ دوران مدد خان سنڌ واسين کي ڪُهندو، قتلام ڪندو، منزلون طئي ڪري اڳتي وڌندو رهيو.
مدد خان ٽالپورن کي چورائي موڪليو ته هو صلح ۽ امن سان رهن ۽ آءٌ پئسن حاصل ڪرڻ لاءِ خدا آباد نئين وڃي رهيو آهيان. بهتر ائين ٿيندو ته اوهان منهنجي راهه ۾ رڪاوٽ نه بڻجو.
جڏهن اها خبر ٽالپورن کي پئي ته سک جو ساهه کنيو ۽ مدد خان جي ايلچن کي انعام ۽ اڪرام ڏيئي دلداري خاطر الهداد ليکي ۽ امر تراءِ کي ساڻ ڏيئي مدد خان ڏانهن واپس اماڻيو ۽ چورايو ته هو کيس پنهنجن وڏن ۽ چاچي جي جاءِ تي سمجھي ٿو.“
ٽالپورن کي سنڌ ۾ پنهنجي قتدار کي مضبوط ڪرڻو هو، تنهن ڪري انهن مدد خان جي راهه ۾ ڪابه رڪاوٽ نه وڌي ۽ هو خدا آباد نئين تائين بغير ڪنهن مداخلت جي پهچي ويو. هن سنڌ مان ڦرلٽ ذريعي وڏي دولت حاصل ڪئي هئي، جنهن ڪري هنن پنهنجي خوني کيڏ کي جاري رکيو. عظيم ٺٽوي چوي ٿو ته:
”سنڌ ۾ اهڙي خوفناڪ حالت پيدا ٿي ويئي جو قيامت جو منظر نظر اچي رهيو هو. اهي ظالم هر هنڌ پهتا، غريبن کي پڪڙيندا، قتل ڪندا ٿي ويا. انهن ظالمن انصاف جي طرف کان اکيون بند ڪري ڇڏيون ۽ گھرن جا گھر ويران ڪري ڇڏيا. روشني هٿن ۾ کڻي (باهه ڏيڻ لاءِ) نڪتا ۽ گھرن جا گھر اونداها ڪري ڇڏيائون. انهن جاهل ظالمن، هڪ پئسي لاءِ ماڻهن کي به ٻه سئو زخم رسايا تانجو سنڌين جي حالت اچي اهڙي ٿي جو اسان جي ملڪ ۾ ڪو به مالدار ماڻهو نه رهيو ۽ عنقا خيالي پکي وانگر مال جو فقط نالو وڃي رهيو.“
هو لکي ٿو ته لٽ مار ڪندڙ ڌاڙيل فوج بروهين، نومڙين ۽ افغانن تي مشتمل هئي. انهن بکين اهڙي وسيع پيماني تي لٽ مار ۽ خونريزي ڪئي جو انسان ۽ حيوان جو امتياز ئي ختم ٿي ويو.“ انهن ڪيمنن بقول عظيم ٺٽوي جي ته: ”نه ڪنهن جي بدن تي ڪپڙو ڇڏيائون ۽ نڪي ڪنهن جي مٿي ڪو پٽڪو ئي رهيو.“ ايتري قدر جو ماڻهن جي جتي (چپل) به لهرائي ورتي ۽ گھرن ۾ ڳوڻيون به ميڙي ويا.“
ٽالپورن اميرن جڏهن مدد جي اها ڦرلٽ ۽ خونريزي ڏٺي ته اچي سر جي لڳن ۽ محسوس ڪيائون ته مدد خان جتي بي گناهه ٻهراڙي ۽ واهڻن جي ماڻهن کي مار ٿو ۽ سندن مال ڦري لٽي کڻي وڃي ٿو، اتي سندن جو به خير ناهي. ڇاڪاڻ ته اهي سنڌ جا حاڪم بڻجي چڪا هئا ۽ سندن وٽ غريبن جي بنسبت گھڻي دولت ۽ مال هو، تنهن ڪري انهن سر جي خوف ۽ بچاءَ لاءِ پاڻ کي کڻي متحده ڪيو ۽ انهيءَ خيال سان عمر ڪوٽ جي قلعي مان نڪتا ته هو متان ايڏانهن اچي انهيءَ ڪري ڇو نه اڳتي وڌي وڃي مدد خان کي روڪجي ۽ منهن ڏجي.
جڏهن مدد خان کي خبر پئي ته ٽالپورن سندس مقابلي ڪرڻ لاءِ اچي رهيا آهن ته هن جو ظلم سنڌ وارن تي ويتر وڌي ويو ۽ ساڻن مقابلي ڪرڻ جون تياريون ڪرڻ لڳو.
ٽالپور مدد خان جي خوني لشڪر آڏو مقابلي ڪرڻ جي همت نه سمجھي ته ميارن تي لهي آيا. تڏهن مدد خان کين چورائي موڪليو ته هو سندن جو خير خواهه آهي ۽ هو يعني مير عبدالله ٽالپور، مير فتح علي، مير سهراب خان ۽ مير فتح خان ساڻس اچي ملن.
هنن کي مدد تي ڀروسو ڪونه هو، هڪڙن جو رايو تهو ته ان سان ملي افغان حڪمرانن کان سنڌ جي مسند جو پروانو حاصل ڪجي ۽ ٻين کي خدشو هو ته متان مدد خان کين مارائي ڇڏي، انهيءَ ڪشمڪش ۾ ٽالپورن جو پاڻ ۾ اختلاف ٿي ويو، جنهن ڪري فتح خان ۽ باگو فقير پنهنجا ماڻهو ساڻ ڪري عبدالله ٽالپور کان الڳ ٿي ويا.
مدد خان عمر ڪوٽ وڃي نڪتو ۽ فتح خان ٽالپور کي چورائي موڪليو ته هو ساڻس سان ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار آهي. اهڙي خاطري ڏيارڻ لاءِ مدد خان پنهنجي طرفان ”نواب جنگ“ کي ۽ ميان عبدالنبي طرفان محمد حسن کهاوڙ کي موڪلي ڏنو.
فتح خان مدد سان گڏجي عمر ڪوٽ کان روهڙي طرف روانو ٿيو، انهيءَ دوران فتح خان محسوس ڪيو ته هو يرغمال ٿي چڪو آهي. انهيءَ ڪري هن مدد خان کي آسرو ڏنو ته هو کيس ٻه لک روپيه ڏيندو.
فتح خان موقعي جي تلاش ۾ رهندو هو، هڪ ڏينهن وجھه وٺي مدد خان جي ماڻهن کان جان بچائي وٺي ڀڳو ۽ عبدالله ٽالپور وٽ اچي ساهه پٽيائين. مدد خان عمر ڪوٽ کان پوءِ افغانستان ڏانهن واپس ٿيڻ جو فيصلو ڪري چڪو هو، جنهن ڪري هو روهڙي آيو، هن پنهنجي دل جي تمنا موجب سنڌ مان سڀ ڪجھه حاصل ڪيو ۽ ڪوڏيءَ جيتري به رقم ڪنهن سنڌي وٽ نه ڇڏي هئي، تنهن ڪري هاڻ ان جو غريب سنڌين جي ديس ۾ رهڻ جي ضرورت به ڪونه هئي. هن کي جيڪو حاصل ڪرڻ هو ان کان به وڌيڪ ڦري لٽي ورتو هئائين ۽ هزارين سنڌين جو بي گناهه خون وهائي خوش ٿي چڪو هو.
انهيءَ صورتحال ۾ جڏهن سنڌين وٽ باقي بچيو ئي ڪجھه نه ته ته هن ڦورو جو هت رهڻ اجايو هو. هن فتح خان کان به هڪ داءَ طور رقم جي طلبي ڪئي هئي، جيڪڏهن ملي ويئي ته واه واه نه ملي تڏهن به وڃي کڏ ۾ پوي.
جڏهن فتح خان روهڙي مان ڀڄي نڪتو ته مدد خان به منزل ڏانهن اسهڻ جو ڪري اٻاوڙي طرف روانو ٿي ويو، جتان پوءِ افغانستان واپس هليو ويو.
مدد خان جو اچڻ سنڌين جي نفاق ڪري هڪ خدائي آفت هئي. فريئر نامي ۾ لکيل آهي ته: ”هن منحوس چٻري جو پاڇو جنهن به هنڌ تي پيو ته اتي نحوست کان زمين دوزخ جي برابر بڻجي ويئي.
مائنٽ اسٽورٽ الفنسٽن 1809ع ۾ ڪابل ويو، جنهن ڪتاب ”سلطنت ڪابل“ مرتب ڪيو، تنهن ۾ لکيو آهي ته: ”مدد خان سڄي ملڪ کي تلوار ۽ باهه سان ويران ڪري ڇڏيو هو. هن جي هر لٽ مار ايتري قدر شديد ۽ بي پناهه هئي جو هن جي مهم کان پوءِ خوفناڪ ڏڪار شروع ٿي ويو. بيان ڪيو وڃي ٿو ته سنڌ کي هن واقعي مان جيڪي نقصان پهتو، تنهن جي تلافي ناممڪن آهي.
مولانا مهر لکيو آهي ته: ”هن جي وڃڻ کان پوءِ ڏڪار پيو. اهڙو سخت ۽ شديد ڏڪار هو جو وڏن پوڙهن به اهڙو ڏڪار پنهنجي ڄمار ۾ نه ڏٺو هوندو ۽ نه ٻڌو هوندو. سنڌ جهڙي زرخيز ملڪ ۾ جتي اناج جي هميشه گھڻائي رهي، اتي هڪ روپئي جو ڏيڍسير اٽو ملندو هو. هن قحط ۾ هزارين ماڻهو بک وگھي موت جو شڪار بنجي ويا.“
فريئر نامي جو مصنف لکي ٿو ته: ”مدد خان وڏو ظالم هو ايتري قدر جو هن وقت به ماڻهو ڪنهن کي ظلم ڪندي ڏسندا آهن ته ان جو نالو مدد خان رکندا آهن ۽ جڏهن به ڪو وڏي آواز دانهون ڪندو آهي ته تڪڙو تڪڙو ڪيڏانهن ويندو آهي يا ڪنهن ڪم لاءِ ڪو جلدي گھرائيندو آهي ته ٻيا چوندا آهن ته ڇا ٿيو آهي، مدد ته ڪونه آيو آهي. اهڙو طرح سنڌيءَ ۾ هڪ پهاڪو ٿي ويو ۽ چوڻي آهي ته ”مدد ٿو اچئي“.
مولانا مهر آڏواڻي جي حوالي سان لکيو آهي ته: ”مدد خان جي لٽ مار ۽ خون ريزي مدت تائين سنڌين کي ياد رهي، هن جو نالو ٻڌي چهرن تي زردي ڇائنجي ويندي هئي ۽ بدن ڏڪي ويندو هو ۽ ٻارن کي ڊيڄارڻ لاءِ عام طرح اها چوڻي استعمال ڪئي ويندي هئي.“ اڄ به سنڌ ۾ اها چوڻي استعمال ٿئي ٿي.
سنڌ تي ڪيترن ڌارين ڪاهون ڪيون ۽ هتي ڦرلٽ مچائي، پر سڀ کان زياده نقصان افغانن کان پيو، جنهن ڪري اسان وٽ چوڻي مشهور ٿي ويئي ته: ”سنڌ کي قنڌارن خطرو مولانا مهر تاريخ ڪلهوڙا ۾ عبدالملڪ جو مرثيو نقل ڪيو آهي جنهن جي معنى آهي:
”سنڌ ۾ ڪهڙو فتنو برپا ٿيو ۽ ڪهڙي مصيبت نازل ٿي
معلوم ٿئي ٿو ته قيامت اچي ويئي.
جا سنڌ ساري دنيا لاءِ امن جي جاءِ هئي،
مان توکي ڇا ٻڌايان ته ان جو ڪهڙو حال ٿي ويو.
هر گھر لٽجي ويران ٿي پٽ ٿي ويو،
هر دولت مند ماڻهو ڦرجي فقير ٿي ويو
هر اهو شخص جنهن جي سر تي تاج پهريل هو
اهو لباس کان محروم ٿي ويو،
هر چنڊ جهڙي چهري وارو پيرن اگھاڙو ٿي ويو
ڪيترائي نامور شخص قيد ٿي ويا،
دل جي هٿن مان صبر جي واڳ ڇڏائجي ويئي،
ماءُ پٽ کان جدا ٿي ويئي ۽ پٽ ماءُ کان وڇڙجي ويو
سر ڌڙ کان جدا ٿي ويو ۽ ڌڙ سر کان الڳ ٿي ويو
دولت مند مٺ اٽي جي لاءِ
جنڊ وانگر سر گردان ٿي ويو
گل جهڙي چهري واري هر شخص جي هيءَ حالت آهي
جو جھنگ جي ڪنڊن لڳڻ سان خود سندن پيرن جو رت انهن لاءِ مهندي ٿي پئي.
عصمت جي گوشي جي هر پرده نشين عورت
برقعي ۽ چادر کان محروم ٿي ويئي
دولت جانين جي حفاظت لاءِ قربان ڪرڻي پئي،
۽ جانيون عزت آبرو جي بچاءَ ۾ فدا ٿي ويون
جنهن به ماڻهوءَ جي ڳنڍ ۾ جيڪي ڪجھه هو
اهو ويندو رهيو، آسماني انهيءَ طريقي سان گرهه ڪشائي ڪئي
هڪ ظالم نه بلڪ ٻه سئو ظالم ٿيا،
هڪ ڪم نه بلڪ ڪيئي ڪم ٿيا،
زمين واسين تي عجيب مصيبت
هڪ ئي دفعي آسمان کان نازل ٿي
چند ظالمن جي هٿان، دل خون ٿي ويئي،
جيتوڻيڪ چئبو اهو سڀ ڪجھه قضا جي حڪم سان ٿيو
افسوس ڇا چيو وڃي
سادات ۽ پاڪ دامن عورتن جي ڪيتري اگھاڙپ ٿي،
مصطفى جي امت هٿان،
اڄ مصطفى جي اولاد تي ڪهڙو ظلم ٿيو
اڄ يار هن سو سالن کان پوءِ
عراق جهڙي حالت پيدا ٿي،
اي اهلبيت جا غلام ٻڌ،
افسوس سنڌ ڪربلا ٿي ويئي.
ميجر جنرل هيگ مدد خان جي لٽ مار ۽ خون ريزي تي لکيو آهي ته: ”مدد خان جيڪو اڄ تائين سنڌ م برائي سان مشهور آهي، پنهنجن فوجن کي هن وفادار صوبي ۾ من مانيون ڪاروائين ڪرڻ لاءِ بلڪل آزاد ڇڏي ڏنو هو. هو اتر کان ڏکڻ تائين ويو، جتان جتان لنگھيو، ڳوٺن ۽ شهرن کي لٽيائين، ساڙايائين ۽ بنا ڪنهن قياس جي ماڻهن کي قتل ڪرايائين، ايسيتائين جو آخر ڪار وحشي پٺان به خون ريزي ۽ بربادي مان ڍائجي ويا. عبدالنبي جي بحالي جو بندو بست ٿي ويو، تيمور شاهه جي فوج واپس موٽي ليڪن مدد خان جي تباهي ڪري سنڌ ۾ خوفناڪ ڏڪار پئيجي ويو، مٿان وري ويا جي منحوس بيماري اچي پئي ۽ بدنصيب سنڌين کي جن مصيبتن سان واسطو پيو، ان جو ڪوبه مثال سنڌ جي گذريل تاريخ ۾ ڪونه ٿو ملي. ظاهر آهي ته عوام کي انهن جھڳڙن ۽ ڇڪتاڻ سان ڪوبه تعلق ۽ ڪابه دلچسپي نه هئي، جيڪا لڙائي ڪندڙ سردارن جي وچ ۾ حڪمراني جي حرص جي سلسلي ۾ ٿي رهي هئي. “
جيئن ته آءٌ اڳ ۾ ئي مختصر طور بيان ڪري آيو آهيان ته ٽالپورن جي نيت ڪلهوڙن ڏانهن صاف نه هئي ۽ هو سنڌ جي حاڪميت جا خواهان هئا، ٽالپور امير جيڪي شروع ۾ معمولي ملازم هئا ۽ پوءِ ترقي ڪري امير الامراءِ تائين پهتا، تن جي نيت ڦري ويئي ۽ ڪلهوڙن جي درٻار سازشن جو آکاڙو بڻجي ويئي. جنهن ڪري سنڌ جون حالتون غير اطمنان بخش ٿي ويون. ٽالپورن جي شرارتن ڪري مدد خان هٿان سنڌ برباد ٿي.
ٽالپر اميرن ۾ جڏهن نا اتفاقي پيدا ٿي ته انهن ميان عبدالنبي جي طاقت آڏو گوڏا کوڙيا، حقيقت ۾ ميان عبدالنبي کي ٽالپرن جا سور سجندا هئا، تنهن ڪري هن مهل ۽ موقعي مان فائدو وٺي سازشي مير عبدالله ٽالپور ۽ مير فتح خان ٽالپور کي مارائي ڇڏيو.
ٽالپورن کي جڏهن انهيءَ واقعي جي خبر پئي ته هو انهن قتلن مان وڌيڪ فائدو حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي برادري ۽ ڪلهوڙن جي دشمن قبيلن کي پاڻ سان ملائي مير فتح علي خان، ميان عبدالنبي جي خلاف اعلان جنگ ڪيو. ٻنهي ڌرين درميان هالاڻي جي فيصله ڪن جنگ ٿي، جنهن ۾ ميان عبدالغنيءَ جا دشمن ٽالپرن فتح حاصل ڪري ورتي ۽ هو قلات ڏانهن هليو ويو.
انهيءَ کان پوءِ ٽالپورن ۽ ڪلهوڙن جي درميان افغاني مدد ۽ سنڌ تي حڪومت ڪرڻ لاءِ افغاني سند وٺڻ لاءِ ڪوششون شروع ٿي ويون. جنهن ۾ آخر ٽالپور ڪامياب ٿيا ۽ کين 1783ع ۾ سند ملي ويئي ۽ هو حڪومت ڪرڻ جي عيوض هڪ وڏي رقم افغان لٽيرن کي ڏيڻ لاءِ پابند هئا. انهيءَ کان پوءِ ميان عبدالنبي پنهنجي جاگير راڄڙ پور (موجوده راجن پور صوبه پنجاب ۾ آهي) هليو ويو ۽ اتي سن 1220 هجري مطابق 1805 ع ۾ وفات ڪئي.
[b]ٽالپر ۽ شاهه شجاع
[/b]ٽالپر برادري اقتدار جي لالچ ۾ هڪ ٻئي جو ساٿ ڏنو. هو جنهن ڪري انهن مير فتح علي خان کان مطالبو ڪيو ته هو سنڌ جي حڪومت جا ايترا حقدار آهن، جيترو پاڻ کي سمجھي ٿو. انهي گھريلو اختلاف سبب هڪ دفعو ميان عبدالنبي افغان فوج سان وٺي آيو هو پر ناڪام ٿي ويو هو ڇاڪاڻ ته ٽالپرن جو سفير افغان درٻار ۾ پنهنجو ڪم ڏيکاري چڪو هو.
جيئن ته ٽالپرن مير فتح علي خان کان اقتدار جو حصو طلب ڪيو هو، جنهن ڪري هن ٽالپرن کي راضي ڪرڻ لاءِ سنڌ جي آمدني کي ستن حصن م ورهايو، چار حصا پاڻ ۽ پنهنجي ڀائرن لاءِ مخصوص ڪيا، ٻه حصا مير سهراب کي ڏنا ۽ هڪ حصو مير ٺاري جي حوالي ڪيو.
مير سهراب خان ۽ مير ٺاري مير فتح علي جي اها ورهاست قبول نه پئي، جنهن ڪري مير سهراب خان ناراض ٿي روهڙي هليو ويو ۽ ماڻهو گڏ ڪري پنهنجي مستقل حيثيت قائم ڪئي جتان خيرپور رياست جو بنياد پيو. ٺارو خان ناراض ٿي حيدرآباد مان نڪري شاهه بندر ويو ۽ سهراب خان وانگر الڳ حيثيت قائم ڪئي. انهن پنهنجي اقتدار کي مضبوط بنائڻ لاءِ غنڊه ٽڪس افغان لٽيرن کي ڏيڻ شروع ڪيو. اهڙي طرح سنڌ وارن جي گڏيل طاقت ، جنهن جو مرڪز هڪ هنڌ هو، ڇڙو چڙ ٿي ويو ۽ هر هڪ پنهنجي ۾ لڳي ويو، اهڙي طرح سنڌين جي اتحاد جو شيرازو بگڙجي ويو ۽ سنڌ ٽن حصن ۾ ورهائجي ويئي ۽ هر هڪ حڪمران جو سرتال پنهنجي پنهنجي مطلب جو هو، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته سنڌي انهيءَ ڌڪ ڪري اڄ تائين سنوان ڪونه ٿيا آهن.