سنڌين جو اعلان آزادي
سڪندر جي گھوڙن جي اڏامندڙ دز اڃا باقي هئي ته سنڌين غلامي مان آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ بغاوت جو اعلان ڪري ڇڏيو ۽ يونانين سان مهاڏو اٽڪايو. هر رياست ۾ آزادي جي هلچل هلي. ڪٿي ڪامياب ٿيا ۽ ڪٿي ناڪام رهيا. پر تنهن هوندي به آزادي جي تڙپ جاري رهي ۽ يونانين جا پير پٽجڻ شروع ٿي ويا. سنڌين يوناني نائبن نيسانور ۽ فلپس کي قتل ڪري ڇڏيو. پورس جنهن کي سڪندر شڪست کان پوءِ جهلم ۽ ان جي آس پاس وارو علائقو ڏنو هو، تنهن به آزادي جو اعلان ڪيو. ۽ مقامي باغين جي مدد ڪرڻ شروع ڪئي، جنهن ۾ ڪيترائي يوناني سنڌين هٿان مارجي ويا.
يونانين کي خبر پئي ته پورس سنڌين سان ملي ويو آهي ۽ آزادي چاهي ٿو، جنهن ڪري 317 قبل مسيح ۾ يوناني نائب ايوڊيموس پورس کي ڌوکو ڏيئي ماري ڇڏيو.
آزادي جي ويڙهه سڄي سنڌ ۾ ڪراچي کان وٺي خيبر تائين جاري هئي. انهيءَ دوران سنڌ جو هڪ نوجوان چندر گپت، پنڊت چانڪيه جي مدد سان سنڌي ماڻهن جو هڪ لشڪر تيار ڪري اعلان آزادي ڪيو. جسٽن جا الفاظ ”چندر گپت ۽ چانڪ چورن، لٽيرن، ڌاڙيلن، جھنگلن ۽ سماج کان ڌڪاريل ماڻهن جي هڪ منظم فوج وٺي ايوڊيموس جي سامهون ٿيو.“ جسٽن ٻين مؤرخن وانگر حسب دستور آزادي جي متوالن سنڌين کي ڌاڙيل، لٽيرو ۽ غير مهذب ڪوٺيو آهي. جنهن مان اهو واضع ٿئي ٿو ته سنڌين، قديم سنڌ کي آزاد ڪرائن لاءِ شروع کان وٺي ڪوششون ڪيون هيون ۽ موقعو ملندي انهن يونانين کي تڙي ڪڍڻ لاءِ انهن تي حملا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا.
چندر گپت، آزادي جي متوالي جو وڌيڪ ذڪر ڪجي، ضرور آهي ته ان جي ماضي ته به روشني وجھجي. وشنو پراڻ جي مطابق چندر گپت مگڌ جي بادشاهه نندا جي ويهاريل زال جو پٽ هو. مؤرخن هن روايت کي غلط قرار ڏيئي لکيو آهي ته ان جو هروڀرو تعلق ڪنهن شاهيي خاندان سان ڳنڍڻ لاءِ ائين لکيو ويو آهي.“ جيئن اڄ ڪلهه اسان وٽ هروڀرو سماٽ قبيلن جي ذات وارا عرب ۽ بلوچ نسل جو چورائي فخر محسوس ڪندا آهن.
چندر گپت سنڌ جو اهو پهريون شخص آهي جنهن سنڌ جي آزاديءَ جي ويڙهه وڙهي يوناين جي غلامي مان آزادي حاصل ڪئي. ايج آف امپيريل يونيٽي جو مصنف لکي ٿو ته بلاشڪ چندر گپت موريا جو هي هڪ وڏو ڪارنامو هو. خصوصي ان ڪري جو هو ڪنهن وڏي شاهي خاندان مان نه هو ۽ نه وري ان کي ورثي ۾ شاهي تخت وتاج مليو هو. هو هڪ ننڍي گھر جو ماڻهو هو. ايڇ ٽي لئمبرڪ لکي ٿو ته: ”چندر گپت موريا گنگا ندي تي قائم ٿيل بادشاهي جي راجا نندا جو جنرل هو ۽ هن پنهنجي آقا جي خلاف بغاوت جو جهنڊو بلند ڪيو هو.“
مطالعي مان معلوم ٿيو آهي ته چندر گپت ڪنهن وڏيري جي ناجائز زال جو پٽ هو. سندس ماءُ ”پاتلاپترا“ ۾ رهي هئي ۽ ان جو پٽ هڪ گدڙيا وٽ پرورش پائي رهيو هو. جتان هڪ شڪاري ان کي پالڻ لاءِ پاڻ سان کڻي ويو. ايج آف امپيريل يونيٽي جي مصنف جي چوڻ موجب ”هو اڃا ننڍپڻ ۾ ئي هو ته ٽئڪسيلا جو برهمڻ چانڪيه ان جي ڳوٺ ۾ آيو ۽ هو ان کي پاڻ سان وٺي ويو ۽ کيس نپائي وڏو ڪيو. هن کي نه صرف ضروري علم سيکاريو، پر سپاهگيري جي به تربيت ڏني.
ڪتاب لکن ٿا ته هن کي موريا سندس ماءُ جي ڪري ڪوٺجي ٿو“ جيئن مولائي شيدائي لکيو آهي ته: ”چندر گپت جي ماءُ مور پاليندي هئي تنهن ڪري سندس اولاد کي موريا ڪوٺيو ويو.“ رشيد اختر ندوي لکي ٿو ته: ”لغت جي مطابق موريا لفظ جو مستخرج مورا، زنانو ناهي پر مردانو آهي ۽ هڪ خاندان جو نالو آهي.“
اسان کي يوناني مورخن وٽان خبر پوي ٿي ته جڏهن سڪندر پورس کي شڪست ڏني هئي ۽ گنگا تائين وڃڻ پوي چاهي ته انهن وقت ۾ چندر گپت پورس يا راجا ٽئڪسيلا امڀي جي معرفت سڪندر وٽ پهتو هو، جتي ساڻس سان گفتگو به ٿي. ڪتاب لکن ٿا ته سڪندر چندر گپت جو گفتگو مان ايترو خفا ٿيو هو جو هن ان کي مارڻ جو حڪم ڏنو پر هو ڪنهن طريقي سان ڀڄي ويو ۽ جان بچائي.
هي سنڌ ۾ ڌارين کي ڪيئن پيو برداشت ڪري تنهن ڪري هي برهمڻن جي تنظيم سان شامل رهيو، جيئن امير امرائن، جوڌن جوانن ۽ غيرت مند حڪمرانن کي سجاڳ ڪري سگھجي ۽ انهن جي مدد سان مقدوني غلامي کان نجات حاصل ڪجي. معلوم ٿئي ٿو ته لاڙڪاڻه بادشاهي جي حڪمران ميوسيڪانس سڪندر جي ڏاڍ خلاف جيڪا بغاوت بلند ڪئي هئي تنهن ۾ چندر گپت جو وڏو ڪردار هو. پر جيئن ته هي بغاوت سڪندر جي فوجن هٿان ختم ٿي ويئي ۽ هو سرهو ٿي امر ٿي ويو. چندر گپت ۽ چانڪيه چپ ڪري نه ويٺا ۽ مقدوني شڪنجي کان بچڻ لاءِ غائب ٿي ويا. انهن اندروني طور يونانين جي خلاف مهم هلائي جنهن ڪري هو هڪ هنڌ ٽڪاءُ نه ڪندا هئا. هنن رضاڪار فوج ٺاهي، ماڻهن کي ڀرتي ڪرڻ شروع ڪيو جنهن ۾ ملتان کان وٺي ڪراچي جي رهواسين تائين ان ۾ شموليت ڪئي ۽ هڪ عظيم الشان سنڌي سورمن جو لشڪر تيار ٿي ويو. رشيد اختر ندوي ارضي پاڪستان جي تاريخ ۾ لکي ٿو ته: ”اسان کي راڌا ڪمار مڪرجي، جي ان خيال سان سئو فيصد اتفاق آهي چندرگپت ۽ چانڪي ايوديموس جي سامهون ٿيڻ کان پهريان سنڌ جي آزادي پسند قبيلن کي پاڻ سان ملايو ۽ سڪندر جي مرڻ کان پوءِ سنڌ (موجوده ملتان تائين) يوناني سلطنت ۾ شامل ڪونه رهي ڇاڪاڻ ته سڪندر جي موت کان پوءِ پيٿان“ گورنر سنڌ کي اتان تبديل ڪري اتر اولهه سرحدي (هندو ڪشن جو علائقو) صوبي جو گورنر مقرر ڪيو ويو ۽ ان جي جاءِ تي ڪنهن به يوناني کي گورنر ڪري نه موڪليو ويو.“
تاريخ جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته سڪندر جي وڃڻ کان پوءِ سنڌ وارن پنهنجون آزاد رياستون قائم ڪري ڇڏيون هيون. پر يونان وارن جو ظاهري اثر اڃا باقي هو. جڏهن سڪندر مري ويو ته سنڌين انهن جو نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيو. سمٿ جو چوڻ آهي ته: ”سڪندر جي مرڻ جي خبر آگسٽ 321 قبل مسيح ۾ سنڌ پهتي ۽ اتان جي ماڻهن انهيءَ سال آڪٽوبر ۾ مقدوني اقتدار جي خلاف بغاوت بلند ڪئي جنهن جو سربراهه چندر گپت نالي هڪ شخص هو.“
انهن ڏينهن ۾ (يعني 323 قبل مسيح 321 قبل مسيح) سنڌي جوڌا چندر گپت جي ڪمان هيٺ متحده ٿي يونانين کي سبق ڏيڻ جو پهه ڪيو ۽ انهيءَ سلسلي ۾ ايوڊيموس جي سامهون ٿيا. جسٽن لکيو آهي ته هن يوناني سپاهين ۽ آفيسرن جو قتل عام ڪيو ۽ انهن کي ڳولهي ڳولهي ماريو.“ جنهن جو هن کي حق هو ڇاڪاڻ ته چندر گپت پنهنجي اکين سان يونان وارن کي سنڌين سان ظلم ڪندي ڏٺو هو. جسٽن لکي ٿو ته: ”صرف چندر گپت هو جنهن سڪندر جي مرڻ کان پوءِ هڪ هڪ مقدوني سربراهه کي ماريو ۽ ان جي خون ريزي کان مرعوب ٿيا يوڊيموس سنڌ مان هليو ويو.“
چندر گپت ايوڊيموس جي وڃڻ کان پوءِ خود مختيار حاڪم ٿي ويو. 323 قبل مسيح کان هلايل تحريڪ آزادي 316 قبل مسيح ۾ ختم ٿي، جڏهن هو سنڌ جو راجا بڻيو ۽ ان کانپوءِ مگڌ جي راجا تي ڪاهه ڪري ان کي 313 قبل مسيح ۾ ۽ سنڌ سلطنت جو حصو بڻايو ۽ هو هند ۽ سنڌ جو راجا بڻيو.
سليو ڪس جنهن کي سڪندر جي مرڻ کان پوءِ سنڌ جو علائقو ورهاست ۾ مليو هو، تنهن سنڌ کي ٻيهر حاصل ڪرڻ لاءِ 305 قبل مسيح ۾ سڪندر جي نقش قدم تي هلندي اٽڪ کان درياءَ سنڌ پار ڪري گنگا تائين وڃي پهتو. چندر گپت وڏي تهمل ۽ بردباري کان ڪم ورتو پر جڏهن گنگا جي ڪناري پهتو ته هن کي خبر پئي ته هو چئني طرفن کان گھيري ۾ آيل آهي. بقول سمٿ ”سليوڪس کي خبر تڏهن پئي جڏهن چندر گپت پنهنجي فوج ان جي سامهون آندي.“
رالنسن جي چوڻ موجب چندر گپت سليوڪس کي شڪست ڏني ۽ انهيءَ ڳالهه تي مجبور ڪيو ته هو ڪابل هرات ۽ قندڌار جا علائقا ان جي حوالي ڪري ۽ بلوچستان (موجوده نالو) کان به باز اچي وڃي.“
چندر گپت سليوڪس کي اهڙي شڪست ڏني جيئن يوناني ٻيهر سنڌ ڏانهن ڪنڌ کڻڻ جهڙا نه رهن. هن جنگ جي عيوض سليوڪس کان علائقه ته ورتا پر ضمانت طور ان جي ڌيءَ به ورتي جنهن سان شادي ڪيائين. چندر گپت پوءِ ڀائپي جو مظاهرو ڪندي سليوڪس کي پنج سئو هاٿي ڏنا ته جيئن هو ”انٽي گناس“ جي خلاف جنگ ۾ڪتب آڻي سگھي، جيڪو هن جو سخت مخالف هو.
چندر گپت جي موريا حڪومت مهاراجا اشوڪ تائين شان وشوڪت سان رهي ۽ اان جي موت کان پوءِ ان حڪومت جو شيرازه بکرجي ويو ۽ 185 قبل مسيح ۾ سنڌ موريا حڪومت وارن لاءِ اجنبي بڻجي وئي.