سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2243
  • 758
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

ترخانن جا ڪلُور

سلطان محمود ڪوڪلتاش ۽ مرزا عيسى خان ترخان هڪ ٻئي سان وڙيا، جنهن ڪري ظالم ارغون سردار هڪ ٻئي جي خون جا پياسا ٿي ويا ۽ جڏهن تباهي ويجھو هين ته سمجھيائون ته اسان جي وڙهڻ سان ڌرتي ڌڻي طاقت وٺي ويندا ۽ هو ذليل ۽ خوار ٿيندا، تنهن ڪري انهن سنڌ تي پنهنجي تسلط کي قائم رکڻ لاءِ هڪ ٻئي سان معاهدو ڪيو ته ٺٽي جا حاڪم مرزا عيسى خان ترخان رهندو ۽ بکر محمود ڪوڪلتاش جي حوالي هوندو. اهڙي طرح سامراجن ٺاهه ڪري پنهنجي حڪومت کي بچائي ورتو.
ظالم شاهه حسن ارغون 962 هجري مطابق 54 – 1555ع ۾ علي پوٽن جي ڳوٺ ۾ ساهه ڏنو.
ارغون سردارن سنڌ کي مورثي جاگير سمجھي ٻن حصن ۾ ورهائي ڇڏيو ۽ سنڌي عوام کي پنهنجو غلام سمجھي انهن تي تسلط قائم رکيو، پر جيئن ته ظلم قائم رهندو آهي، پر ظالم قائم نه رهندو آهي، تيئن هنن سان به ٿيو.
محمود ڪوڪلتاش بکر کي پنهنجي جاگير سمجھي حڪومت ڪندو رهيو ته اهڙي طرح مرزا عيسى ترخان ٺٽي جو مالڪ ٿي سنڌين کي ستائيندو رهيو. مظلومن جي آهن پنهنجو ڪم ڏيکارڻ شروع ڪيو. ترخانن ۾ گھرو ويڙهه شروع ٿي ويئي، جنهن ۾ مرزا صالح ڪامياب ٿيو ۽ مرزا باقي ڀڄي وڃي بکر ۾ محمود ڪوڪلتاش وٽ پناهه ورتي.
مرزا صالح سفاڪ، چالاڪ ۽ ظالم شخص هو، جنهن اقتدار لاءِ پنهنجن ڀائرن کي به معاف نه ڪيو ۽ پيءُ کي زنده ئي مفلوج ڪري ڇڏيو. سڄي رعيت سندس کان تنگ هئي. آخر هڪ سنڌي مجاهد مريد جت پنهنجي خاندان جو بدلو وٺندي کيس پيٽ ۾ ڇري هڻي ماري ڇڏيو. ان کان پوءِ سنڌين تان هڪ ڏمر لهي ويو.
مرزا عيسى خان ترخان مرزا باقي کي بکر مان گھرائي سنڌين تي ٻئي ظالم کي نازل ڪيو. هن پنهنجي وقت ۾ بکر جي علائقي درٻيلي کي سيوهڻ سرڪار ۾ آڻڻ گھريو جنهن ڪري مرزا باقي ۽ مرزا عيسى بکر تي ڪاهي ويا. هن ان واسطي پورچوگيزن کان به مدد طلت ڪئي هئي. 1556ع ۾ سنڌ جي ٺٽي حصي جي حاڪم مرزا عيسى خان ترخان پنهنجو هڪ سفير بيسن شهر ۾ پورچوگيزن جي عامل ڏانهن موڪليو، جنهن ۾ کيس مدد جي درخواست ڪئي ويئي هئي. پورچوگيزن ان کي موقعه غنيمت سمجھي مددلاءِ هائو ڪار ڪئي ۽ پيڊرو بريٽو روليم جي ڪمان هيٺ اٺاويهه فوجي ٻيڙا، ست سؤ فوجي سپاهين سان سنڌ ڏانهن روانا ڪيا.
جڏهن هي فوجي دستو ٺٽي پهتو ته مرزا عيسى خان ترخان محمود ڪوڪلتاش تي ڪاهي ويو هو، جنهن ڪري پوچوگيز لشڪر کي ٺٽي ۾ رهڻو پيو، جتي کين خبر پئي ته ٻنهي ڌرين درميان ٺاهه ٿي ويو آهي. هاڻ انهن جي مدد جي ڪابه ضرورت ڪونهي. جنهن ڪري پورچوگيزن جي ڪمانڊر حسب واعده پئسن جي طلب ڪئي. مرزا عيسى ترخان جي پٽ انڪار ڪيو جنهن تي هن ڪاوڙجي ٺٽي شهر کي ڦرڻ جو حڪم ڏنو. سنڌين ڌارين جي انهيءَ ڦر مار کي منهن ڏنو، جنهن ۾ اٺ هزار سنڌي مارجي ويا. هڪ فرانسيسي مؤرخ لکي ٿو ته هن بي زبان جانورن کي به نه بخشيو. هن ڦرلٽ جي مال مان ٻيڙين کي ايڏو ته ڀرايو جو ايشيا ۾ ڪنهن کي ايڏي مڏي هٿ نه آئي هوندي.
هنن جي ظلم ۽ فساد کي روڪڻ لاءِ سنڌين همت ڪئي پر جيئن ته انهن وٽ بارود هو، تنهن ڪري هو فتح و ڪامران ٿيندا، سنڌو جي ٻنهي ڪنارن تي رهندڙ سنڌين کي قتل ڪندا هليا ويا. بي گناهه قتل عام ۽ وسيع لٽ مار جو بدلو هڪ طوفان ورتو. بيريٽو هر هنڌان جو لٽ مار ڪري مال هٿ ڪيو هو، اهو سمورو سمنڊ ۾ اڇلڻو پيس ۽ وڏي مشڪلاتن کان پوءِ بندرگاهه تي وڃي پهتو.

[b]مرزا باقي جا ظلم
[/b]سنڌ جا دشمن هميشه پنهنجو پاڻ ۾ وڙهندا مرندا رهيا. سنڌ ڌرتي پنهنجي دشمن کان سندس ساٿين هٿان انتقام وٺندي آهي. جئين مرزا باقي جي وقت ۾ ارغون سردارن، باقي ترخان تي زور ڀريو ته سنڌين کان ڦريل دولت جيڪا مرزا شاهه حسن گڏ ڪئي هئي، تنهن کي سندن جي حوالي ڪئي وڃي. هو ان کان اڳ ۾ مرزا عيسى ترخان کان اهڙي گھر ڪندا پئي آيا. پر هو هميشه سنڌين جو ڊپ ڏيئي کين خاموش ڪري ڇڏيندو هو.
انهن فيصلو ڪيو ته هاڻي ڇا به ٿي پوي هو اها دولت حاصل ڪري رهندا. مرزا باقي ترخان سمجھي ويو ته ارغون کيس نه ڇڏيندا، تنهن ڪري هن چال کيڏندي واعدو ڪيو ته ڦلاڻي ڏينهن يا ڦلاڻي تاريخ اها دولت اوهانجي آڏو اوهان سڀني ۾ ورهائي ويندي.
واعدي واري ڏينهن هن ائين ڪيو جو پنهنجن خاص ماڻهن حبش خان، شبرنگ خان، ملا صالح ۽ ٻين کي سمجھائي ڇڏيو ته هو پاڻ سان ٻه چار بهادر ۽ آزمودي گار جنگي (قاتل) پاڻ سان ساڻ وٺي وڃي ديوان خاني ۾ موجود رهن.
جڏهن ارغون سردار سنڌ مان ڦريل دولت کي حاصل ڪرڻ لاءِ جيئن ڍونڍ مٿان سرڻيون لامارا هڻنديون آهن، تيئن مڙي ويا، هوڏانهن مرزا باقي ترخان جي سوچيل منصوبي تي عمل ڪندي ان جي ڇاڙتن ارغونن تي حملو ڪري ڏنو، جنهن ۾ بقول طاهري ”هڪڙو به منجھائن سلامت نه رهيو.“ ان کان پوءِ سندن حويلين تي به حملو ڪري ٻين کي به قتل ڪيو ويو. اهڙي طرح طاهري چواڻي سندن بڻ بنياد باقي نه رهيو.
مرزا باقي جو سردارن ۽ اميرن تان اعتماد کڄي ويو، جنهن ڪري هن اسرندڙ شخصيتن کي به قتل ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو، جنهن ۾ سندس ڀائيٽيو، غالب به شامل هو. ان کان سواءِ شيخ ڀرڪيو، جنهن کي رات جي وقت پنهنجي ماڻهن هٿان قتل ڪرائي ڇڏيو ۽ مانگر مڇ وانگر ڳوڙها ڳاڙيا. اهڙي طرح هڪ بزرگ شيخ عبد الوهاب کي قاضي عيسى هٿان قتل ڪرايو ۽ هڪ ٻئي بزرگ خليفي عبدالوهاب عباسي کي خليل هٿان مارايو ويو.
ٻاهريون ماڻهو جڏهن ڪنهن ديس کي هٿ ڪندو آهي ته ان جو اعتماد هر ڪنهن تان کڄي ويندو آهي. اهڙو مثال مرزا باقي جو به آهي، هي مسافرن ۽ سوداگرن سان ظاهري سٺو سلوڪ ڪري پنهنجو ڪندو هو ۽ مهمان نوازي جي بهاني انهن کي دريا جي سير تي وٺي وڃي مارائي ڇڏيندو هو ته جيئن سنڌين تي ٿيندڙ ظلم جي داستان جي ٻڙڪ ٻاهر نه وڃي سگھي.
تاريخ طاهري جي مصنف آخوند جمال الدين خاص نائب مرزا باقي جي حوالي سان لکيو آهي ته: ”سرڪاري دفتر ۾ لکپڙهه جي مشق پڇائيندي اوچتي منهنجي نظر روزنامچي تي وڃي پئي جنهن جي پڙهڻ مان معلوم ٿيو ته مولانا شير مرزا باقي جي مال ميڙڻ واري هٻڇ ڏسي سندس راضپي لاءِ هاٿين جي لڏ مان نڪتل اناج دستوري فصل لهڻ تي نئين اناج بدران حلال خورن (ڀنگي ٻالي شاهي) کي پگھار طور ورهائي ڏيندو هو. مرزا باقي انهيءَ ڪار گذاري مان خوش ٿي کيس وڏي عهدي تي نوازي ”آتش خان“ جو لقب ڏنو.
مرزا باقي جي حريص ۽ لالچي طبيعت جيڪا هر ڌارئي جي هوندي آهي، تنهنجي جو ذڪر هيئن ٿيو آهي ته: ”مرزا باقي پنهنجن ڪارندن کي چيو ته کيس ٿورو سون گھرجي جيڪو پنهنجي خزاني مان کڻندي دل نه ٿي چوي، توهان هٿ پير هڻي، ٻه ٽي سير سون جا مون لاءِ آڻي ڏيو. سندس چمچن کيس صلاح ڏني ته توهان هر سال عملدارن کان سون وٺندا ڪريو جنهن ڪري هن مرزا شاهه حسن ارغون جو مثال ڏيندي طلب ڪيو. ڪارندن کيس چيو ته: ”اسان ان جو پورائو نه ٿا ڪري سگھون، جنهن تي کين ڪاوڙ مان گرفتار ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ ان مهل تائين جند نه ڇڏي جيسين گھربل سون نه ڏنو.“
ڪارندا مرزا باقي جي لالچ جي پورائي لاءِ ويچارن سنڌين تي ڏنڊو وسائيندا هئا. سڄي سال جي محنت ڏاڍ ۽ زور تي حاصل ڪري ان جو پورائو ڪندا هئا. اها هئي سنڌ دشمن حاڪم جي سنڌ ۽ سنڌين سان ويڌن.
هن جي ظلم جي داستان عام و خاص مشهور ٿي ويئي. جڏهن اڪبر بادشاهه جي دل رکڻ لاءِ پنهنجي ڌيءَ ان ڏانهن اماڻي ته ان کيس اهو چئي واپس ڪري ڇڏيو ته: ”هي مرزا باقي جهڙي خوني جي ڌيءَ آهي. کيس شاهي محل مان ڪڍي ڪنهن ٻئي هنڌ رهيا وڃي. “
اڪبر جي سنڌين سان ڪا به همدردي ڪو نه هئي پر جيڪي ارغون سردار هن جي ظلم ڪري سنڌ ڇڏي اوڏانهن ويا هئا، تن پنهنجي مٿان ٿيندڙ ڏاڍاين ۽ ظلمن جو ذڪر ڪيو هو. مرزا باقي جي پوين ڏينهن جو سنڌين تي ظلم وڌي ويو هو. روزانو ڪنهن نه ڪنهن ڏوهه ۾ هڪ نه ٻئي ڪارندي (جيڪي سنڌي هئا) جا ڪن ڪٽيا ويندا هئا. ۽ هڪ نه ٻيو قتل ٿيندو رهيو. ان ۾ هندو توڙي مسلمان سان ڪابه رعايت نه ٿي ڪئي.
مرزا باقي پنهنجي پٽ شاهه رخ جي مرڻ تي هن جي خاص ماڻهن کي ذليل و خوار ڪيو. مردن کي ته ڪونه ڇڏيائين پر زالن جي شلوارن ۾ ٻليون وجھرايون ۽ انهن جون ڇاتيون وڍرائي چوندو هو ته: ”اوهان ئي منهنجو پٽ مون کان جدا ڪرايو آهي.“ انهيءَ خار مان سندس لاڏلو پٽ ڇو مئو. هن پنهنجي ڪاوڙ ۽ غم کي مٽائڻ لاءِ سنڌي ماڻهن تي ظلم جي انتها ڪري ڇڏي. هن ڪيترن ماڻهن کي هاٿيءَ جي پيرن سان ٻڌرائي گھٽين ۽ بازارن ۾ گھلي مارايو.
مرزا باقي مان رعايا جي تنگ ٿيڻ جو ذڪر ڪندي طاهر نسياني لکي ٿو ته: ”جڏهن سندس ظلم حد کان وڌي ويو، (ظلم جي ڪابه حد نه ٿيندي آهي، ظلم، ظلم ئي آهي.) ۽ ماڻهو هن مان تنگ ٿي پيا ته مسلمانن مسجدن ۾ وڃي سندس موت لاءِ دعا گھري ۽ هندن هوڻ شروع ڪيو. رات ڏينهن هر هنڌ اهو پٽڪو هلندو رهيو ته خدايا هن بڇڙي ۽ ظالم حاڪم مان جند ڇڏاءِ.“
هن ظالم ، ڪميني، سفاڪ باقي جو مت به ڪنو ٿيو. هن پنهنجو پاڻ کي پيٽ ۾ تلوار هڻي خودڪشي ڪئي.

[b]مرزا جاني بيگ جا ڪارنامه
[/b]مرزا باقي بيگ جي مرڻ کانپوءِ پيءُ جي جاءِ تي ويهڻ جو حق مرزا مظفر جو هو، پر جيئن ته هو سميجي زال مان هو، تنهن ڪري ان جي بدران سندس نا اهل پٽ مرزا پائينده بيگ کي ٺٽي جي گادي تي ويهاريو ويو. هو نالي ماتر حڪمران هو ۽ اصل حڪومت سندس پٽ مرزا جاني بيگ جي حوالي هئي.
اها خبر جڏهن مرزا مظفر کي پئي ته هو ڪاوڙ ۾ اچي بي گناهه سنڌين، سندن ڳوٺن، مال و متاع ۽ گھر ٻار کي تباهه و برباد ڪندو واپس بدين هليو ويو. هي ڪيڏي نه ظلم جي انتها آهي ته ڌاريا وڙهڻ پاڻ ۾ ۽ مرن ويچارا سنڌي نماڻا.
مرزا جاني بيگ جيڪو اڳ سيوهڻ جو حاڪم هو، تنهن پنهنجي ڏاڏي جي قتل جو ذميوار ٻين کي ٺهرايو، انهن مان بي ڏوهي ملڪ احمد جنهن کي مرزا باقي پٽيلو ڪيو هو، تنهن کي اگھاڙي لڱين قيد مان ڪڍي سندس آلت ۽ پيلا ٻڌي کيس وچ بازار ۾ دسي پيرن کان وٺي چوٽي تائين کل لهرائي، گاهه سان ڀرائي چو واٽي تي ٽنگرائي ڇڏي ۽ پوءِ ان جي لاش جون ٻوٽيون ڪري ڪتن اڳيان اڇلايون ويون.
درياهي آبدار کي آلن ٽوئن ۾ بند ڪري باهه ۾ ساڙيو ويو. مار قدم قورچي کي ڪرٽ سان چيرائي ٻه ٻه اڌ ڪيو ويو ۽ سندس لاش جا ٽرا ٽڪرا ڪري شهر ۽ جھنگ ۾ اڇلايا ويا ڇتي کي سنگسار ڪيو ويو جيڪو پٿرن ۽ ڀترن ۾ پورجي پورو ٿي ويو.
انهن جو صرف ڏوهه اهو هو ته اهي مرزا باقي جي خودڪشي ڪرڻ واري رات سندس خواب گاهه ۾ ستل هئا ۽ ملڪ احمد جي ٻاهر چؤنڪي هئي. انهن کي ان ڪري مارڻ وڏو ظلم هو ۽ نا انصافي هئي، جيتوڻيڪ مرزا باقي سڀني اميرن جي سامهون اقرار ڪيو هو ته هن جي مرڻ ۾ ڪنهن جو به ڏوهه ڪونهي ۽ هن پنهنجو انت پاڻ آندو آهي.
ليڪن اهڙي ستم ظريفي هئي جو سنڌ ۾ ايندڙ ٻاهرين حڪمرانن جي اولاد هتان جي پئدائش هوندي به پنهنجي ڌٻڌٻي ۽ حڪومت کي قائم رکڻ لاءِ هميشه وڏا ظلم ڪندا رهيا آهن ۽ بي گناهن جو خون وهائيندا آيا آهن.
سنڌ تي ظلم ڪندڙ حاڪم جڏهن عيش و عشرت ۾ ڪاهي پيا ته انهن رزيل حرڪتون به ڪيون جيڪي هڪ محڪوم قوم لاءِ ذلت جو باعث به ٿين ٿيون. طاهري جو مصنف سنڌ تي ظلم ڪندڙ ظالم حڪمران مرزا جاني بيگ جي بد افعالي ۽ ذلت آميز حرڪتن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته:
”مرزا جاني بيگ شرافت جا ليڪا لتاڙي، رزالت ۾ کڻي منهن وڌو. کيس غلام بازي جي اهڙي پٽ اچي پئي جو انهيءَ عياشي لاءِ سهڻا ڳڀرو ڇوڪرا پاڻ وٽ ويهاريائين. انهيءَ شوق ۾ چڱن ڀلن خاندانن بلڪ سيدن جي ٻارن کان به نه مڙيو. ڇورن کي زنانا زيور ۽ ويس وڳا پهرائي زالن بدران پنهنجي خلوت جي زينت بڻايائين.