سنڌ شناسي

سنڌ تي حملن جي تاريخ

سنڌ جي تاريخ تي لکيل هن ڪتاب ۾ صرف ڌارين جي ڪاهن، انهـن جي ڦرلـٽ، ظـلـم ۽ زيادتـيءَ کي چِٽيو ويو آهي.
هن ڪـتاب ۾ ڪُل 28 مضمون شامل ڪيا ويا آهن، جن ۾ سنڌ امڙ ڌرتي، سنڌي ۽ آريا، سنڌي ۽ ايراني، سڪندر مقدوني سان سنڌين جي ويڙهاند، سنڌين جو اعلان آزادي، موريا خاندان کانپوءِ سنڌ جي حالت، ساڪا قبيلن جي سنڌ ۾ آمد، ڪشن گهراڻو، سنڌين جي ايرانين سان مدد، گپت گهراڻي جو حملو، هُڻ (Huns) لوڪن جو ڏهڪاءُ، سنڌين جي حاڪميت، سنڌين جي حالت آرين کانپوءِ، نوشيروان جي ڪاهه، عرب ۽ سنڌي، عربن ۽ سنڌين جي ويڙهه، سنڌ تي محمود غزنويءَ جا حملا، دهليءَ جا دلال ۽ سنڌ جا سورما، شاهه بيگ ارغون جو سنڌ تي حملو، شاهه حسن ارغون جا ظلم، ترخانن جا ڪلور، سلطان محمود ڪوڪلتاش جو دور، مغل حاڪمن جا ڏاڍ ۽ ظلم، ڪلهوڙن جو دور ۽ ڌارين جون سازشون، سنڌ تي افغانين جا راتاها، شاهه شجاع جون شرانگيز حرڪتون، ٽالپر دؤر ۾ انگريزن جون سازشون، انگريز سامراج ۽ سنڌي- جهڙن اهم موضوعن تي مضمون شامل آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2243
  • 758
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • اياز ڀاڳت
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ تي حملن جي تاريخ

عرب ۽ سنڌي

سنڌي شروعات کان وٺي سٺن عادتن جا مالڪ هئا ۽ نهايت مهذب زندگي گذاريندا هئا. سنڌين جو شروعات کان وٺي معاشرو امن پسند ۽ مهمان نواز رهيو آهي. انهيءَ مهمان نوازي هميشه سنڌين کي نقصان ۾ پئي وڌو ۽ امن پسندي سدائين غلامي جو ڳٽ بڻجندي آئي آهي. اهڙي طرح سنڌين کي عرب مهمانن جي ڪري گھڻو ڪجھه ڀوڳڻو پيو ۽ انهيءَ مهمان نوازي جي ڪري عرب حڪمرانن سنڌين کي پنهنجي سلطنت ۾ آندو.
عرب ۽ سنڌين جي هڪ ٻئي سان ڄاڻ سڃاڻ هزارن سالن کان قديمي آهي. مولانا اطهر مبارڪپوري پنهنجي ڪتاب عرب و هند عهد رسالت ۾ ثابت ڪيو آهي ته عرب ملڪن جي ڪيترن هنڌن تي سنڌي تمام وڏي تعداد ۾ رهندا هئا ۽ کين عرب معاشري ۾ اهم مقام حاصل هو. مثال طور هن لکيو آهي ته يمن تي جڏهن ڌارين قبضو ڪيو هو ته ايران جي بادشاهه نوشيروان پڇيو هو ته يمن تي حبشن قبضو ڪيو آهي يا سنڌين.
گهاٽن تجارتي تعلقات جي ڪري عربن ۽ سنڌين جي وچ ۾ مٽيون مائيٽيون به قائم ٿي چڪيون آهن عرب جا ڪيترا قبيلا ۽ قديم سنڌي هڪ ئي نسل سان تعلق رکندڙ هئا، تنهن ڪري سنڌين ۽ عربن جي هڪ ٻئي سان ڄاڻ سڃاڻ هزارن سالن کان هئي ۽ سوين سالن کان هڪ گڏ معاشري ۾ رهندا هئا. عدن ان وقت دنيا جي تجارت جو بحري مرڪز هو ۽ سنڌين جو عدن جي سڄي تجارت تي قبضو هو.
عربن جڏهن دين اسلام کي قبول ڪري، اسلامي فتوحات جو حدون وڌايون ته انهن جون نظرون سنڌ تي به هيون، ڇاڪاڻ ته انهن آڏو سنڌ هڪ خوشحال ۽ امير ترين ملڪ هو ۽ کين اهو به ملوم هو ته غير مسلمن جو هڪ وڏو تعداد پڻ اتي رهي ٿو. تنهن ڪري شروعاتي دور کان وٺي عرب سنڌ کي حاصل ڪرڻ پيا گھرن، جنهن جو تفصيل هن ريت آهي:

[b]عربن جا سنڌ ۾ مفاد
[/b]ان کان اڳ جو راجا ڏاهر ۽ محمد بن قاسم جي لشڪرن جي لڙاين جو احوال بيان ڪجي، عربن جو سنڌ تي حملي ڪرڻ جا سبب بيان ڪجن.
1. جڏهن عرب لشڪر ايران سان برسرپيڪار هو تڏهن عرب سپهه سالارن ايران تي بحري حملي ڪرڻ لاءِ سنڌ وارن کان ساحل گھريو، سنڌ جي راجا راءِ ساهسي ٻيو انڪار ڪيو هو.
2. جنگ سلاسل ۾ سنڌي جوڌا جوان ايران پاران عربن سان وڙهيا هئا، جن عربن جو وڏو نقصان ڪيو هو. اهو پهريون موقعو هو جو عربن ۽ سنڌين جو دوبدو مقابلو ٿيو. هن جنگ ۾ سنڌين پنهنجي روايتي غيرت ۽ عظمت کي برقرار رکندي سنڌي رسم و رواج موجب هڪ ٻئي کي زنجيرن سان قابو ڪيو، جيئن ڪوبه ميدان ڇڏي ڀڄي نه وڃي. انهي ڪري ان جنگ جو نالو ”جنگ سلاسل“پيو، معنى زنجيرن واري جنگ. هيءَ جنگ 12 هجري مطابق 633ع ۾ لڳي هئي.
3. جنگ سلاسل کان ٻه سال پوءِ 635ع ۾ جنگ قادسيه لڳي، هن جنگ جي تياري لاءِ ايراني ”شهنشاهه يزد جرد“ وڏي تياري ڪئي. هن ڀر وارن راجائن کان مدد طلب ڪئي، سنڌ جي راجا راءِ ٻيو ساهسي به پاڙيسري جي دوستي نڀائيندي فوجي جوانن کانسواءِ ڪيترا هاٿي ڏنا، ايتري قدر جو پنهنجي ذاتي سواري وارو هاٿي به ڏياري موڪليو. هي جنگ ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون هلي. هن جنگ ۾ عربن کي سنڌ جي هاٿين وڏو نقصان رسايو.
4. عرب ايران جي فتح کان پوءِ سيستان کي فتح ڪري مڪران طرف وڌيا سنڌ وارن درياهه هيلمند وٽ مقابلو ڪيو، جنهن کي تاريخ نويسن ”ندي“ واري جنگ سڏيو آهي.
5. مغيره بن ابي العاص جي بحري ٻيڙي جو ناڪام ٿي موٽڻ.
6. جڏهن بديل عرب قيدين جي سلسلي ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي ته راجا ڏاهر جي پٽ ديبل وٽ سنڌ جو دفاع ڪندي کيس ماريو هو.
عرب جيئن ته هڪ وڏي خلافت جو بنياد وجهي چڪا هئا، جنهن کي ان وقت جي سپر پاور جي حيثيت به ملي چڪي هئي. خاص ڪري رومين ۽ ايرانين جي وڏين سلطنتن قيصر ۽ ڪسريٰ جو انهن خاتمو آندو هو. انهيءَ ڪري هڪ سپر پاور جي طور تي پنهنجي عالمي مفادن جي تحفظ لاءِ سنڌ جي جاگرافيائي بيهڪ انهن جي لاءِ بيحد اهم هئي. سنڌ کي هڪ لحاظ کان ايسٽ ايشيا ۾ داخل ٿيڻ جي لنگهه جي حيثيت حاصل هئي، ويتر جو سنڌ وارن عرب-ايران تضادن ۾ ايرانين جي پاران ويڙهه ۾ حصو ورتو، ان کان پوءِ عربن جي لاءِ اڻٽر ٿي پيو ته هو سنڌ تي پنهنجي گرفت مضبوط ڪن. ان کانسواءِ دين اسلام کي سڄي دنيا ۾ ڦهلائڻ جو ارادو مسلمانن ۾ پڪي ارادي جي حيثيت حاصل ڪري چڪو هو. هڪ نئين عالمي نظريي کي دنيا ۾ غالب ڪرڻ انهن جو مقصد بڻجي چڪو هو. ساڳي وقت سنڌ ۽ ان جا پاڙيسري ملڪ، ٻڌ، عيسائي ۽ زرتشي دين جا پيروڪار هئا ۽ انهن جو ڪافي زور هو. بقول مسلمانن جي، عربن کان وڌيڪ ڪافر ۽ هندو سنڌ ۽ ان جي پاڙي وارن ملڪن ۾ آهن، تنهن ڪري ضروري هو ته اهڙي سر سبز و شاداب تجارت ۽ واپار جي مرڪز ۽ انتظامي نقطه نگاهه کان اهم ملڪ تي حملو ڪري اتي عرب نواز راڄ قائم ڪري، دين اسلام جي تبليغ ڪجي ۽ اسلامي سلطنت کي چار چنڊ لڳائجن.
انهيءَ سلسلي ۾ پهرين خليفي حضرت ابوبڪر جي وفات کانپوءِ حضرت عمر فاروق 634 ع مطابق 13 هجري ۾ خلافت جي مسند تي ويٺو. هن 636ع مطابق 14 هجري ۾ عثمان ابن ابي عاص ثقفي کي بحرين ۽ عمان جو گورنر مقرر ڪيو. عثمان ابن ابي عاص خليفي حضرت عمر کان اجازت وٺي مغيره بن ابي عاص جي ڪمان هيٺ بحري ٻيڙو سنڌ طرف روانو ڪيو. پاڻ پيادل فوج سان سنڌ تي حمله آور ٿيو. ان وقت راءِ سيهرس ٻيو حڪمران هو ۽ ديبل هڪ واپاري مرڪز ۽ سامونڊي بندرگاهه هو. لشڪر جڏهن ديبل پهتو ته سنڌي لشڪر منهن سامهون ٿيو، جنهن ۾ لشڪرن جو سخت مقابلو ٿيو ۽ جنهن ۾ ڪافي نقصان پهتو. آخر عرب حمله آور جان بچائي واپس هليا ويا. جڏهن اها خبر حضرت عمر کي پئي ته هن وڌيڪ حملن ڪرڻ جي اجازت نه ڏني. بقول بلاذري هن (حضرت عمر رضه) لکيو ته: ”شقيف جا ڀاءُ تون ڪيڙي کي ڪاٺ تي چاڙهيو، قسم آهي جيڪڏهن اهي ماڻهو ضايع ٿي وڃن ها ته مان تنهنجي قوم مان ايترائي ماڻهو وٺان ها!“
حضرت عمر رضه جي شهادت کان پوءِ 644ع مطابق 23 هجري حضرت عثمان خلافت تي ويٺو، جنهن سنڌ ۽ ان جي قريبي ملڪن جي معلومات لاءِ ”حاڪم بن حباله“ کي مقرر ڪيو، جنهن رپورٽ تيار ڪري حضرت عثمان کي ڏني، جنهن ۾ هن واضح لکيو ته سنڌ جا ماڻهو بهادر آهن ۽ اتان جي سامونڊي ٻيڙن جا ملاح دلير بانڪا جوان آهن.
حضرت عثمان رضه جي وقت سنڌي جوان پنهنجي سرحدن جي نگاهه باني لاءِ مقرر ٿيا، جن جو عربن سان چڪريون هلنديون هيون.
حضرت عثمان رضه جي شهادت کان پوءِ حضرت علي 655ع ۾ خلافت جي مسند تي ويٺو، جنهن 37 هجري مطابق 658ع ۾ ثاغر بن ذڪر کي سپهه سالار ڪري سنڌ جي سرحد تي مقرر ڪيو. هي هڪ وڏو لشڪر ساڻ ڪري، جنهن ۾ حارث بن مره جهڙو تجربيڪار سپهه سالار به شامل هو. هي لشڪر پوري جنگي ساز و سامان سان ليس هو. هن قلات تي حملو ڪري ان کي فتح ڪيو. بلاذري حارث بن مره کي ثاغر بن ذڪر جي جاءِ تي لکيو آهي: ”سنڌ جو هڪ حصو حضرت علي رضه جي وقت ۾ پهريون دفعو اسلامي حڪومت جو حصو بڻجي ويو.“ بلا ذري فتوح البلدان ۾ لکي ٿو: ”هن فتح ۾ ايترو مال غنيمت هٿ آيو جو رڳو هڪ ڏينهن ۾ هڪ هزار غلام ۽ ٻانهيون لشڪر ۾ ورهايا ويا.“
قلات جو سنڌ کان نڪري وڃڻ کان پوءِ لاڙڪاڻه جي ڏاهرياڻي جبل جي اولهندي پاسي مسلم رياست هئي. هي لشڪر اڃا قلات ۾ هو ته حضرت علي رضه جي شهادت جو واقعو پيش آيو.
حضرت علي رضه جي شهادت کان پوءِ خلافت راشده جو دؤر ختم ٿيو ۽ امير معاويه 661ع ۾ خلافت جي مسند تي ويهي بني اميه خاندان جو پايو وڌو. امير معاويه 664ع مطابق 44 هجري ۾ عبدالله بن سوار عبدي کي سنڌ جي فتح ڪيل علائقن جو گورنر مقرر ڪري چار هزار سپاهين سان قلات ڏانهن روانو ڪيو ۽ کيس ٻڌايو ويو ته سنڌي وڏا بهادر ۽ سرڪش آهن، جنهن ڪري احتياط ڪيو وڃي. قلات جي مقامي ماڻهن ڌارئي اقتدار کي قبول ڪونه ڪيو ۽ جبلن جا گھاٽ جھلي، عرب لشڪر سان وڙهندا رهيا.
امير معاويه عبدالله بن عامر کي 661ع مطابق 41 هجري ۾ بصري جو گورنر مقرر ڪيو، جنهن 663ع مطقبق 43 هجري ۾ عبد الرحمان بن سمره کي سيستان جو گورنر مقرر ڪيو. جنهن سيستان جي بغاوتن کي ختم ڪري ڪابل کي فتح ڪيو. ان جي فوج ۾ مهلب بن ابي صفره نالي هڪ سردار هو، جنهن 664ع مطابق 44 هجري ۾ هيڪر وري فوج وٺي سنڌ جي سرحد ۾ داخل ٿيو.
امير معاويه جي وفات کان پوءِ سندس پٽ يزيد تخت تي ويٺو، جنهن ٽي سال اٺ مهينه حڪومت ڪئي ۽ فوت ٿي ويو. ان کان پوءِ سندس پٽ معاويه بن يزيد تخت تي ويٺو، جنهن صرف چاليهه ڏينهن حڪومت ڪئي ۽ مري ويو. معاويه جي مرڻ کان پوءِ مروان خليفو ٿيو، جنهن 585ع مطابق 65هجري ۾ وفات ڪئي. مروان جي مرڻ کان پوءِ عبدالملڪ بن مروان گادي تي ويٺو. هن حجاج بن يوسف کي عراق جو گونر مقرر ڪيو. حجاج سعيد بن اسلم ڪلابي کي سنڌ جي قبضي هيٺ آيل علائقي جو نائب مقرر ڪري موڪليو. هن مڪران پهچي سفهوي بن لا الحمامي کي حڪم ڪيو ته هو جتي به هجي ساڻس رهي. سفهوي انڪار ڪيو، جنهن تي سعيد بن اسلم ڪاوڙ ۾ اچي هن کي قتل ڪري ڇڏيو ۽ سندس کل ۽ سر حجاج ڏي ڏياري موڪليو. هن سنڌين کان زوري ڍل وصول ڪئي.
سعيد جي لشڪر ۾ علافي به شامل هئا. سفهوي سندن علائقي جو هو، هن جي قتل ڪري سخت ناراض هئا. موقعي جي تاڙ وٺي حارث علافي جي پٽن معاويه، محمد ۽ سعيد بن اسلم کي بهرج ۾ قتل ڪري ڇڏيو. جڏهن اها خبر حجاج کي پئي ته هن علافين جي اڳواڻ سليمان جي سر ڪٽڻ جو حڪم ڏيئي ڇڏيو.
سعيد کانپوءِ مجاعه بن سعيد تميمي سنڌ جي علائقن جو نائب ٿي آيو. هن کي علافين جي سرڪوبي جو ڪم سونپيو ويو هو، پر هن جي اچڻ کان اڳ سنڌ جي راجا ڏاهر وٽ پناهه وٺي چڪا هئا. جنهن پنهنجي ملڪ ۽ قوم جي رسم و رواج ۽ ريت کي قائم رکندي سام سمجھي پناهه ڏني.
مجاعه بن سعيد جي وفات کان پوءِ محمد بن هارون نائب ٿي آيو، انهيءَ عرصي ۾ حجاج بن يوسف راجا ڏاهر کان خراج ڏيڻ جي طلب ڪئي جنهن کان راجا ڏاهر جواب ڏنو.
انهن مان صاف واضح ٿو ٿئي ته عربن جون شروعات کان وٺي سنڌ ۾ اکيون کتل هيون. جڏهن ايران هنن جي قبضي ۾ آيو ته انهن جي اڳئين منزل سنڌ هئي. پر هتان جي صحيح حالت انهن کي معلوم ٿي نه پئي سگھي ۽ عرب فوج سنڌين سان ٽڪر کائڻ جي حيثيت ۾ به ڪونه هئي. ڇاڪاڻ ته ان وقت سنڌ نهايت مضبوط ۽ مستحڪم هئي. ڪا به اندروني ڇيڙ ڇاڙ نه هئي. جنهن ڪري سنڌ تي ڪاهه ڏکئي پيئي لڳي.
عرب جڏهن مضبوط ٿيا ۽ سندن اندروني خلفشار ختم ٿيو ته هنن قتيبه بن مسلم کي چين، موسى بن نصير کي اسپين ۽ محمد بن قاسم کي سنڌ تي حملي ڪرڻ جو حڪم ڏنو.
چچنامي واري جيڪو ان ڪاهه جو فوري سبب لکيو آهي ان مطابق سنڌ جي مير بحرن يا ملاحن سرانديپ جي علائقي يواقيت (قاقوتن جو ٻيٽ) مان ايندڙ مسلمانن کي ڦريو. جڏهن اها خبر حجاج کي پئي ته هن ڏاهر ڏانهن خط لکي انهن جي آزادي ۽ عيوض ڀري ڏيڻ جي گھر ڪئي، جنهن تي راجا جواب ڏنو ته اهي سامونڊي ڦورو اسان جي وس ناهن جنهن ڪري مان مجبور آهيان، اسان جي خيال موجب حملي جو رڳو سبب اهو نه آهي.
حجاج بن يوسف جڏهن سنڌ تي حملي ڪرڻ جون تياريون ڪري رهيو ته تڏهن محمد بن قاسم ايران ۾ هو ۽ ري جي مهم تي وڃڻ وارو هو. حجاج هن کي سنڌ تي حملي ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ لکيو ته هو ان فوج جو انتظار ڪري، جيڪا خشڪي رستي اچي رهي آهي، جنهن ۾ نالي وارا شامي ڇهه هزار جوان ۽ ٻي فوج هزارين اٺ ۽ ٽي هزار ڏاچيون هيون. (کير پيارڻ لاءِ) مطلب ته هر هڪ شيءِ مهيا ڪري ڏني ويئي. ايتري قدر جو سئي سڳي جي به گنجائش نه رکي ويئي. هي لشڪر فوجي ساز و سامان ۽ منجنيقن سان، سامونڊي رستي ديبل ڏانهن روانو ٿيو.
محمد بن قاسم شيراز مان مڪران طرف آيو، جتي اتان جي عرب نائب محمد بن هارون هن جو استقبال ڪيو ۽ ضروري معلومات ڏني. هي مڪران ۾ هڪ مهينو ترسڻ کان پوءِ پنجگور پهتو، جتان لس ٻيلي کي فتح ڪري 712ع مطابق 92 هجري ۾ ديبل پهتو. انهيءَ ڏينهن حجاج جو موڪليل لشڪر ۽ فوجي ساز و سامان به پهتو، جنهن ۾ عروسڪ منجنيق به هئي، جنهن کي پنج سؤ ماڻهو ڇڪيندا هئا. ان جو انچارج جعونه نالي هڪ شامي هو.
جڏهن راجا ڏاهر کي عرب لشڪر جي اچڻ جي خبر پئي ته هن ان جو مڪران ۽ سنڌ جي سرحد وٽ مقابلو ڪرڻ گھريو پئي پر ان جي اميرن کيس صلاح ڏني ته ”ان لشڪر کي منهن ڏيڻ لاءِ اڳرائي بجاءِ دفاعي حڪمت عملي اختيار ڪئي وڃي. جيڪڏهن هي لشڪر رڳو ڦر لٽ ڪري ٽري ويو ته بهتر آهي نه ته ٻي صورت ۾ ڪا تدبير اختيار ڪبي.
ڏاهر جيسينه کي رني ڪوٽ ۾ رهڻ جو حڪم ڏنو. عربن ست ڏينهن ديبل کي گھيري ۾ رکيو ۽ اٺين ڏينهن ان تي حملو ڪيو. پر هو ان تي قابض ٿي نه سگھيا. آخر عروسڪ منجنيق جو سهارو وٺي ديبل تي پٿر وسائي ان کي فتح ڪيو ويو. بلاذري فوتح البلدان ۾ ديبل جي فتح متعلق لکيو آهي ته: ” ديبل مسلمانن طاقت جي زور تي فتح ڪيو، فوجي سپاهين کي قتل ڪيو ويو، اهو سلسلو ٽن ڏينهن تائين جاري رهيو، ڏاهر جو نائب ڀڄي ويو. ٻڌ جا پوڄاري ۽ ڀڪشو قتل ڪيا ويا. محمد پيمائش ڪرائي، زمين حصن ۾ ورهائي مسلمانن کي ڏني وئي. مسجد ٺهارائي ، اتي چار هزار مسلمانن کي آباد ڪيو ويو.“ اهڙيءَ طرح احمد بن ابي يعقوب تاريخ يعقوبيءَ ۾ لکيو آهي: ” ديبل کي بزور قوت فتح ڪيو ۽ جانبازن کي قتل ڪيو ويو ۽ جنهن مندر جي پوڄا ڪندا هئا ان م ست سئو خانه هئا، جن مان ڪيترو ئي مال مليو.“
چچ نامو جنهن ۾ سنڌ جي عربن هٿان فتح جو تفصيلي احوال لکيل اهي تنهن ۾ ديبل جي مفتوح ٿيڻ کان پوءِ جي صورتحال بابت هيٺيون نقشو چٽيو ويو آهي: ” پوءِ محمد بن قاسم بتخاني ۾ آيو، ڪن ماڻهن بتخاني ۾ پناهه ورتي هئي ۽ در بند ڪري پاڻ کي سارڻ چاهيائون ٿي، در تي جيڪي ماڻهو هئا تن کي ٻاهر ڪڍي قتل ڪيائون. ست سئو سهڻون ٻانهيون جيڪي بت جي خدمت ۾ رهنديون هيون، تن سڀني کي جڙا دار زيور ۽ زرين لباس سميت گرفتار ڪيائون.“
تاريخ سنڌ عرب دؤر ۾ مرحوم ممتاز حسين پٺاڻ لکي ٿو ته: ”ديبل جي قلعي کي زبردستي فتح ڪيو ويو ۽ اتي جي ماڻهن کي تلوار جو کاڄ بڻايو ويو. امن امان لاءِ منٿ ڪندي به امان نه ڏني وئي، ايتري قدر جو مذهبي رهنما ۽ درويش جي جنگ ڪرڻ کان غير واقف هئا، تن کي به نه بخشيو ويو ۽ نهايت بيدرديءَ سان انهن کي به قتل ڪيو ويو.“
محمد بن قاسم سنڌين جو ڪوس، حجاج جي فرمان موجب ڪري رهيو هو، چچ نامي ۾ ڏنل خط موجب: ”سنڌ جو ڪو به ماڻهو جيڪڏهن امان گهري ته کيس امان ڏجو پر ديبل جي ماڻهن کي ڪنهن به صورت ۾ پناهه نه ڏني وڃي.“
انهيءَ فرمان مان اهو واضع ٿئي ٿو ته حجاج سنڌين کي ڪيئن مغلوب ڪرڻ پئي چاهيو ۽ تاثر پيدا ڪرڻ گهريو ته عرب سنڌ وارن کي ڪڏهن به معاف نه ڪندا. انهيءَ خوف ۽ حراس جو سبب رڳو اهو هو ته کين خبر هئي ته سنڌي هر حال ۽ هر صورت ۾ ساڻن مهاڏو اٽڪائيندا ۽ پنهنجي سرزمين جو بچاءُ ڪندا. انهيءَ ڪري اهو ضروري هو ته اهڙو ڏهڪاءُ پيدا ڪيو وڃي جيئن سنڌين تي دهشت ۽ رعب ويهجي وڃي. تاريخ سنڌ ۾ مولانا ابو ظفر ندوي لکي ٿو ته: ”سنڌي سپاهي جيئن ته هار کائي چُڪا هئا پر پوءِ به جتي جتي موجود هئا اهي پنهنجي وطن تان جان قربان ڪرڻ ۾ دريغ نه پيا ڪن.“
چچ نامي واري اهو به لکيو آهي ته: ”محمد بن قاسم ديبل جي حاڪم جون ٻه ڌيئرون ٻانهيون بنائي حجاج جي خدمت ۾ موڪليون.“
جڏهن راجا ڏاهر کي ديبل جي هن دردناڪ واقعي جي خبر پئي ته هن رني ڪوٽ جي نائب جيسينه کي حڪم ڏنو ته هو برهمڻ آباد جي قلعي ۾ پهچي ۽ رني ڪوٽ جو قلعو شمني جي حوالي ڪري ۽ کيس مضبوط رهڻ جي تلقين ڪئي، جنهن تي هن کي ڀروسو هو.
محمد بن قاسم ديبل (ڪراچي) ۾ قيام ڪرڻ کانپوءِ رني ڪوٽ ڏانهن فوج کي پيش قدمي ڪرڻ جو حڪم ڏنو. جيئن لشڪر رني ڪوٽ پهتو ته قلعي وارا مورچا سنڀالي ويهي رهيا. شمني جنهن کي راجا ڏاهر اعتماد ڪندي نائب مقرر ڪيو هو، تنهن عربن سان ساز باز ڪري سنڌين سان غداري ڪئي ۽ عرب لشڪر سان ٺاهه ڪري رني ڪوٽ انهن جي حوالي ڪيو. شمني، سنڌي جرنيلن مان پهريون غدار هو.
رني ڪوٽ جي هٿ ڪرڻ کان پوءِ سيوهڻ طرف عرب لشڪر روانو ٿيو، جڏهن هي واٽ تي ئي هئا ته شمني جي ساٿي ٻڌ مذهب جي پروهتن عربن سان وفاداريءَ جو دم ڀريو پر سيوهڻ جو حاڪم بجهراءِ ستن ڏينهن تائين انهن جو مقابلو ڪندو رهيو، تانجو لاڙڪاڻي طرف ڀڇي ويو. انهيءَ عرصي ۾ محمد بن قاسم هوشياريءَ کان ڪم وٺي زرعي اصلاحات جو اعلان ڪيو ۽ زمين جي ملڪيت تي برهمڻن بجاءِ ان جي کيڙيندڙ طبقي شُودرن کي ان جي مالڪي ڏني. جنهن تي محمد بن قاسم جي لاءِ مقامي ماڻهن ۾ ڪنهن حد تائين همدردي به پيدا ٿيڻ لڳي ۽ ان جي طاقت ۾ اضافو ٿيو.
مولانا ابو ظفر ندوي تاريخ سنڌ ۾ لکيو آهي: ” سيوهڻ جي شهرين کي امن ڏيڻ کان پوءِ به فوجن وٽان جيڪو لٽيل مال مليو اهو به گهٽ ڪو نه هو.“ چچ نامي جي بيان مطابق ته: ”جتي به سون ۽ چاندي ڏٺائين (محمد بن قاسم) اها پنهنجي قبضي ۾ ڪيائين.“
محمد بن قاسم مقرر ڪيل دستور موجب هٿ ڪيل ملڪيت جو مقرر حصو فوجن ۾ ورهايو ۽ پنجون حصو حجاج جي خزاني ۾ جمع ڪرايو.
محمد بن قاسم سيوهڻ کي فتح ڪرڻ کان پوءِ بجهراءِ جو پيڇو ڪرڻ جو ارادو ڪري سيسم جي قلعي تي حملو ڪرڻ جو حڪم ڏيئي ڪوچ ڪيو ۽ ڪنڀ (سنڌو درياءَ جو وهڪرو جيڪو ڪشمور کان مٿان نڪري اولهندي پاسي وٽ سيوهڻ وٽ سنڌو سان ملندو هو. هن مان حمل ۽ ڪاڇڙي ڍنڍون وجود ۾ آيون. هي وهڪرو ۽ ڍنڍون وارهه تعلقي ۾ آهن.) جي ڪناري بندهان وٽ آيو، جتي ملاح ماڇي ۽ چنه قبيلي جي ماڻهن، شمني جي چوڻ تي اطاعت قبول ڪئي. شمني ڀيمڻ جي معرفت سيسم جي اڳواڻ ۽ لاڙڪاڻه جي گورنر ڪاڪوپٽ ڪوتل کي پنهنجي اعتماد ۾ ورتو، جنهن اچي محمد بن قاسم سان ساز باز ڪئي ۽ سنڌين جي خلاف هلايل مهم ۾ شريڪ ٿيو. هن سيسم جي قلعي کي گھيري ۾ آندو. ٻن ڏينهن جي جنگ کان پوءِ بجهراءِ ۽ سندس ساٿي قلعو خالي ڪري سالوج (جھل طرف) ۽ گنداوا جي وچ واري قلعي بهطلور ڏانهن هليا ويا، جتي بزدل ٿي محمد بن قاسم کان امان گھري واعدن ۽ اقرارن کان پوءِ امان ملي. اهڙي طرح محمد بن قاسم لاڙڪاڻه پرڳڻي کي پنهنجي قبضي ۾ آڻي درياءِ سنڌ جي اولهندي ڪناري تي قبضو ڪري ورتو. محمد بن قاسم ڪاڪي پٽ ڪوتل کي انعام ۾ ساڳيو علائقو ڍل جي عيوض ڏيئي عبدالملڪ پٽ قيس الدمي کي پنهنجي طرفان نائب مقرر ڪيو.
محمد بن قاسم کي سيوهڻ ۾ حڪم مليو ته هو رني ڪوٽ پهچي ڏاهر سان جنگ ڪرڻ جي تياري ڪري. هو حڪم موجب رني ڪوٽ کان اشبهار پهتو، شهري ۽ فوجي قلعي بند ٿي ويهي رهيا. سنهيون ٿلهيون چڪريون هلنديون رهيون. ستن ڏينهن کان پوءِ اشبهار جو قلعو محمد بن قاسم هٿ ڪيو، ان کان پوءِ ٻيٽ جي حاڪم جاهين سان مقابلو ٿيو.
جڏهن راجا ڏاهر کي انهن واقعن جي خبر پئي ته هن وجور ته پرڳڻو موڪي پٽ وسايو کي ڏنو ۽ تاڪيد ڪيو ته عرب لشڪر سان منهن سامهون ٿئي پر هن راجا ڏاهر سان غدار ڪئي ۽ محمد بن قاسم کي خط لکي اٽڪل سان پاڻ کي گرفتار ڪرايو ۽ عرب لشڪر جو ساٿ ڏنو. پنهنجي گورنرن جي غداري کي ڏسندي راجا ڏاهر عرب لشڪر جي مقابلي لاءِ پنهنجو لشڪر موڪليو ۽ پاڻ درياءَ ٽپڻ جون تياريون ڪرڻ لڳو. عرب ۽ سنڌ جي لشڪر وچ ۾ سخت مقابلو ٿيو، جنهن ۾ عربن کي فتح حاصل ٿي.
راجا ڏاهر هي حال ڏسي پاڻ ميدان جنگ ۾ ڪاهي پيو. هن جاهين کي حڪم ڏنو ته هو ٻيٽ جي لنگھه جي نظر داري ڪري، ٻي طرف سيوهڻ جي اڳوڻي حاڪم چندرام هاله عربن خلاف بغاوت جو علم بلند ڪيو، جنهن ڪري محمد بن قاسم محمد پٽ مصعب کي هڪ هزار سوار ۽ ٻه هزار پيادا فوجي ساڻ ڏيئي سيوهڻ طرف روانو ڪيو، جنهن چندرام کي ڀڄايو. هو جهم ڏانهن هليو ويو. سيوهڻ جي قلعي وارن عربن جي طرفداري ڪري چندرام کي قلعي ۾ پناهه ڪونه ڏني هئي.
راجا ڏاهر پنهنجي پٽ جيسينه کي ٻيٽ جي قلعي ڏانهن موڪليو، جيئن محمد بن قاسم سان مقابلو ڪري سگھي. هي جنگي ساز و سامان ۽ ضروري شين سان ڪوتڪه ندي جي رستي ڪناري تي پهتو. محمد بن قاسم به جهيم ۽ ڪرهل جي علائقن ۾ اچي پڙاءُ ڪيو، بقول چچ نامو اتي پنجاهه ڏينهن ترسڻو پيس، نيٺ اناج ۽ گاهه گهٽجڻ لڳو. اناج جي کوٽ ڪري لشڪر پريشان رهڻ لڳو. گھوڙا بيمار ٿي پيا. موڪي پٽ وسائي عربن جو ساٿ ڏيندي اناج جي کوٽ پوري ڪئي.
حجاج بن يوسف محمد بن قاسم کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪري حڪم ڏنو ته هي درياءُ سنڌ ٽپي راجا ڏاهر جي ٻين علائقن کي هٿ ڪري . محمد بن قاسم سلمان بن نبهان قريشي کي ڇهه سو سوار ساڻ ڏيئي اگهم جي رستي جي نگهباني لاءِ مقرر ڪيو. هن رني ڪوٽ جي حاڪم شمني کي چيو ته هو لشڪر لاءِ ضروري سامان مهيا ڪرڻ جو بندوبست ڪري. هن لشڪر جي مهڙ ۾ دستي جي چڪاس ۽ جاسوسي لاءِ محمد پٽ معصب کي مقرر ڪيو، انهيءَ دوران ذڪوان بن علوان البڪري پندرهن (1500) سئو سوارن سان اچي پهتو.
محمد بن قاسم موڪي کي حڪم ڪيو ته هو ٻيڙين جو بندوبست ڪري، جڏهن ٻيڙيون ملي ويون ته هنن کي هڪ ٻئي سان ڳنڍي، رٿيل جاءِ وٽان انهن کي دريا جي لهرن حوالي ڪيو. جيڪي وڃي اوڀرندي ڪناري تي لڳيون. وسايو ۽ ان جي پٽ راسل رستو روڪيو پر عرب لشڪر تير وسائيندو پار ٿي ويو. عرب لشڪر جي هڪ سپهه سلالر محرز بن ثابت قيسي ٻه هزار (2000) سپاهين سان ان ڍنڍ وٽ، سنڌي لشڪر جي سامهون پڙاءُ ڪيو، جيڪو سنڌي ۽ عرب لشڪر درميان هئي. ٻيو سپهه سالار محمد زياد العبدي هڪ هزار (1000) سوارن سان ڍنڍ جي ٻين ڪنارن جي نظر داري ڪرڻ تي مقرر ٿيل هو. راجا ڏاهر جيسينه هٿان هڪ دستو عرب لشڪر جي سامهون ٿيڻ لاءِ موڪليو، ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ ڇتي ويڙهه ٿي. عربن جيسينه جو گھيرو ڪيو پر ان جي هاٿي گھيري کي ٽوڙي کيس صحيح سلامت پيءُ وٽ پهچايو. موڪي پٽ وسائي محمد بن قاسم کي راضي ڪيو ته هو سندس ڀاءُ راسل کي معافي ڏئي، هو ڀاءُ وانگر چال کيڏي پنهنجي پاڻ کي گرفتار ڪرايو.
راجا ڏاهر ڏهه هزار سوار ٽي هزار پيادا سپاهين ۽ سئو جنگي هاٿين سان ميدان جنگ ۾ آيو. هوڏانهن محمد بن قسم ٻارهن هزار عرب سپاهين، سنڌي باغي سپاهين، انهن جا ٽولا ۽ فوج (جن جو تعداد اٽڪ ٽيهه هزار) ۽ نو سئو تير اندازن سان ميدان جنگ ۾ پهتو. ٻئي ڏينهن عربن ۽ سنڌين جي درميان ڇتي ويڙهه ٿي. ٽئين ڏينهن سنڌي لشڪر جاهين جي سپهه سالاري ۾ ميدان جنگ ۾ آيو. خون ريز لڙائي لڳي ۽ هار جيت کان سواءِ ختم ٿي ويئي. هن جنگ ۾ جاهين وطن تان قربان ٿي ويو.
چچ نامي موجب: ”چوٿين ڏينهن بروز خميس 712ع مطابق 9 رمضان 93 هجري تي عرب لشڪر ۽ سنڌي لشڪر جو سخت مقابلو ٿيو، جنهن ۾ سنڌين کي سوڀ ٿي ۽ عرب سپهه سالار محرز بن ثابت الدمشقي مري ويو.“
10 رمضان 93 هجري مطابق 712ع تي سنڌي جوڌن ۽ عرب لشڪر درميان فيصله ڪن لڙائي ٿي، جنهن ۾ راجا ڏاهر پالڪي ۾ چڙهي پاڻ ميدان جنگ ۾ آيو. عرب لشڪر پنجن حصن ۾ ورهائجي ويو ۽ ٽولن ٽولن جي جنگ کان پوءِ ڇتي ويڙهه ٿي، جنهن ۾ راجا ڏاهر حصو ورتو ۽ سنڌي لشڪر سان قدم به قدم وڙهيو، جنهن ڪري لشڪر ۾ جوش ۽ ولولو پيدا ٿيو، جنهن ڪري عربن جو ڪافي نقصان ٿيو. محمد بن قاسم به پنهنجي فوج جا حوصله بلند ڪندو رهيو. چچ نامي مطابق: ” فاتح سنڌ ايترو پريشان هو جو هن پاڻي پيئڻ بدران پاڻي کارايو چيو.“
محمد بن قاسم جو ڏٺو ته سنڌي لشڪر راجا ڏاهر جي سربراهي ۾ وڙهي رهيو آهي. هن سنڌي راجا کي ختم ڪرڻ لاءِ شجاع حبشي کي مقرر ڪيو. جيئن هو ان کي ختم ڪري،. جڏهن هو ان نيت سان راجا ڏاهر جي قريب آيو ته راجا ڏاهر کيس قتل ڪري ڇڏيو. جنهن کان پوءِ چچ نامي مطابق: ” محمد بن قاسم پنهنجن ساٿين کي سڌي متحد ڪندو رهيو.“
ان کان پوءِ محمد بن قاسم جي حڪم تي ٻرندڙ تير راجا ڏاهر لاءِ اڇلايا ويا، جنهن ڪري شاهي هاٿي جي پالڪي کي باهه لڳي . راجا ڏاهر انهيءَ صورت ۾ ميدان ۾ پيادو ڪاهي پيو ۽ جوان مردي سان وڙهندو رهيو تان جو محمد بن قاسم جي هڪ سپاهي تلوار هڻي سندس سر ڌڙ کان ڌار ڪيو. راجا ڏاهر جي قرباني کان پوءِ سنڌي فوج هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏيا. بلا ذري فتوح البلوان ۾ لکيو آهي ته: ”مسلمانن جيئن چاهيو ائين قتل ڪيو. جڏهن راوڙ ۾ راجا ڏاهر جي مارجڻ جي خبر پئي ته سندس ڀيڻ مايين (ٻائي) چچ نامي جي مطابق عورتن ۽ زالن کي صلاح ڏني ته عربن جي هٿ لڳڻ کان بهتر آهي ته پاڻ کي ڇکيا تي چاڙهي عزت ۽ ناموس بچايون. جنهن کان پوءِ انهن پاڻ کي ساڙي ڇڏيو. سنڌي عورتن جي ان غيرت منديءَ واري عمل کي بهادري نه چونداسين ته ٻيو ڇا چئون، جن غلام ٻانهيون ٿي وڪرو ٿيڻ بجاءِ پنهنجي جان ڏيئي ڇڏي. بلا ذري به ان جي تصديق ڪئي آهي. بقول چچ نامي: ”محمد بن قاسم قلعو (راوڙ) پنهنجي قبضي ۾ آڻي، ٽي ڏينهن اتي رهيو ۽ انهن ڇهه هزار جنگي مردن کي ماريائين جيڪي قلعي ۾ هئا ۽ ڪن کي تيرن جو نشانو ڪيائون، تنهن کان پوءِ جيڪي ٻيا تابعدار ۽ لاڳاپيل جهڙوڪ زالون ۽ ٻار رهيا تن کي قيد ڪيو.“ چچ نامو انهن جو تعداد لکي ٿو جنهن موجب ٽيهه هزار (30000) ٻانها هٿ آيا هئا جن مان ٽيهه (30) راجائن جون ڌيئرون هيون، جن ۾ راجا ڏاهر جي ڀاڻيجي ”سهڻي عرف حسنه“ به هئي جن کي حجاج بن يوسف ڏانهن اُماڻيو ويو. حُجاج بن يوسف سهڻي کي خليفي وليد بن عبدالمالڪ ڏانهن سنڌ جي سُوکڙي طور پيش ڪيو، جنهن سان وليد پاڻ شادي ڪرڻ جو ارادو ڪيو پر عبدالله بن عباس جي گذارش تي اها ان جي حوالي ڪئي وئي.
انهيءَ دوران راجا ڏاهر جو پٽ جيسينه راوڙ جي قلعي مان نڪري برهمڻ اباد ڏانهن هليو ويو. لڙائي جون تياريون ڪرڻ لڳو. محمد بن قاسم ان سان مقابلو ڪرڻ لاءِ اوڏانهن روانو ٿيو. واٽ تي ٻه قلعا هئا. هڪ بهرور ۽ ٻيو دهليله. قلعي ۾ سورنهن هزار فوجي سپاهي هئا. انهن عربن جو سخت مقابلو ڪيو، جنهن ڪري ٻه مهينا محمد بن قاسم کي اتي ترسڻو پيو ۽ قلعي کي فتح ڪرڻو پيو. هن قلعي مان واپاري ۽ شهري راتو واهه قلعي جي ٻئي دروازي کان هندستان طرف هليا ويا. دهليله ۾ نوبه بن هارون کي نائب مقرر ڪيو ويو.
دهليله کان برهمڻ آباد ٽيهه ميل پري هو. جڏهن عرب لشڪر برهمڻ آباد کي گھيري ۾ آندو ته ان وقت جيسينه جيسلمير ويل هو. عربن ٺاهه ڪرڻ جي پيش ڪش ڪئي جنهن کي جيسينه جي نائب ٺڪرايو، جنهن ڪري عرب لشڪر وقفي وقفي سان برهمڻ آباد جي قلعي تي حملا ڪندو رهيو. جڏهن اها خبر جيسينه کي پئي ته هو برهمڻ اباد آيو ۽ عربن جي رسد کي ڪٽي ڇڏيو جنهن ڪري عرب پريشان ٿي ويا. آخر موڪي پٽ وسائي مقامي وفادار سنڌين جي جٿي سان سنڌين تي حملو ڪيو، جنهن ڪري جيسينه هتان هليو ويو. برهمڻ آباد جا واپاري تنگ ٿي پيا، انهن محمد بن قاسم سان ساز باز ڪري قلعي جا دروازا کولرايا. هيءَ لڙائي ڇهه مهينا هلي. برهمڻ آباد کي هٿ ڪرڻ کان پوءِ محمد بن قاسم اروڙ پهتو، هن ڀاٽيه جي قلعي جي حاڪم سان ٺاهه ڪري اسڪلنده تي حملو ڪيو. ستن ڏينهن جي سانده مقابلي کان پوءِ اسڪنده جو حاڪم ”سهرا“ فرار ٿي ويو ۽ شهرين امن گھريو. بعد ۾ محمد بن قاسم ملتان طرف ڪوچ ڪيو، جتي راجا ڏاهر جو ڀائٽيو ڪورسينه حاڪم هو. هن ٻه مهينا عرب لشڪر جو مقابلو جاري رکيو، ڪورسينه لاچار ٿي ملتان مان ڪشمير ڏانهن هليو ويو. ان کان پوءِ به قلعي وارن مقابلو جاري رکيو پر جيئن ته سنڌ جي آزاديءَ جو دؤر شروع ٿي ويو هو، جنهن ڪري محمد بن قاسم ملتان کي فتح ڪري ورتو. فتوح البلدان ۾ احمد بن يحيٰ جا برا الشهيد البلاذري سنڌ مان هٿ آيل دوتل متعلق لکي ٿو: ”حجاج جڏهن سنڌ جي مهم تي آيل خرچ جو حساب ڪيو ته کيس معلوم ٿيو ته هن ڇهه ڪروڙ (ان وقت جي سڪي موجب) خرچ ڪيا ۽ سنڌ مان هٿ آيل دولت جو انگ ٻارنهن (12) ڪروڙ هو.“ جيڪو محمد بن قاسم پنجي حصي طور ان جي خزاني ۾ جمع ڪرائيندو هو. حُجاج بن يوسف چيو ته: ”اسان پنهنجي خون جو بدلو به ورتو جيڪو ڪجهه خرچ ڪيو ان کان سواءِ وڌيڪ ڇهه ڪروڙ به مليا ۽ ڏاهر جو سر به مليو.“
مطلب ته محمد بن قاسم سنڌ مان ان وقت جي سڪي مطابق سٺ (60) ڪروڙ رپيا حاصل ڪيا ان کان سواءِ هزارين ٻانها ۽ ٻانهيون جيڪي تمام گهٽ رقم تي عراق جي بازار ۾ وڪيا ويا پڻ هٿ ڪيا.

[b]محمد بن قاسم ۽ سليمان عبدالمالڪ
[/b]حجاج جي وفات کان اٺ مهينا پوءِ وليد بن عبدالمالڪ جماد الثاني 96 هجري مطابق 715-1714 ع ۾ وفات ڪئي. خليفي وليد وفات کان اڳ حڪم جاري ڪيو هو ته فوجون پنهنجا قدم اڳتي نه وڌائين. وليد چاهيو پئي ته پنهنجي ڀاءُ سليمان بن عبدالمالڪ کي ولي عهد تان هٽائي پنهنجي پٽ عبدالعزيز کي ولي عهد بڻايان. هن صلاح ۾ حجاج بن يوسف ۽ ان جا سڀ نائب شريڪ هئا پر هو اڃا ائين نه ڪري سگھيو هو ته وفات ڪري ويو. سليمان بن عبدالمالڪ خليفو ٿيو، هن وليد ۽ حجاج جي سياست کي ترڪ ڪيو.
سليمان بن عبد الملڪ کي خبر هئي ته حجاج بن يوسف سندس مخالف هو، جنهن ڪري هن حجاج جي مقرر ڪيل نائبن کي قتل ڪيو ۽ ڪن کي لاٿو. اهڙي نموني محمد بن قاسم حجاج جي قريبي مائٽ هئڻ ڪري انتقام جو نشانو بڻيو.
سليمان بن عبدالمالڪ اوڀر وارن ملڪن جو گورنر يزيد بن مهلب کي مقرر ڪيو، جنهن جي حجاج ۽ ان جي خاندان سان دشمني هئي. هن صالح بن عبدالرحمان خارجي کي خزاني جو سربراهه مقرر ڪيو ۽ حجاج خارجين کي نست و نابود ڪري ڇڏيو هو ۽ هزارين خارجي سندس حڪم تي قتل ٿيا هئا ۽ انهن ۾ صالح خارجي جو ڀاءُ آدم خارجي به هو. هن پنهنجي ڀاءُ ٻين خارجين بدلو وٺڻ جو عزم ڪيو. جنهن جو نشانو ٻين سان گڏ محمد بن قاسم به ٿيو. سليمان بن عبدالمالڪ محمد بن قاسم کي سنڌ جي نائبي تان لاهي يزيد ابي ڪبشته سڪسي کي مقرر ڪري سنڌ ڏانهن روانو ڪيو. هن سان معاويه بن مهلب به هو، جنهن کي محمد بن قاسم کي گرفتار ڪرڻ جو حڪم مليل هو. يزيد بن ابي ڪبشته سڪسي سنڌ پهچي محمد بن قاسم کي گرفتار ڪري عراق موڪليو. صالح بن عبدالرحمان محمد بن قاسم کي آل عقيل جي حوالي ڪيو، جنهن کيس واسطه جي قيد خاني ۾ وجھي طرحين طرحين جا عذاب ڏنا. هن کي روز ماريو ويندو هو، تانجو عذابن ۽ مارن جي ڪري قيد خاني ۾ فوت ٿي ويو.