مھاڳ
”لڳي ائين ٿو ڄڻ ڪيترن سالن کان فريزر ۾ بند پيو آھيان ۽ ڄمي برف ٿي ويو آھيان. پر برف ته ٻاھر نڪرڻ سان رجي ويندي آھي ۽ پاڻي وھڻ لڳندو آھي. وھندڙ پاڻي مونکي وڻندو آھي. بيٺل پاڻي ڏسي من منجھندو آھي. وھندڙ پاڻيءَ وانگر ماڻھو به ھلندو رھي. ھڪ ھنڌ ڄمي نه وڃي.“
ڀلا شاعري ڇا آھي؟ اندر جي اَجھل اُڌمن جي اوچتي اُڇل ئي ته آھي. ھار سنيگار، جوڙ ۽ جنسار ته سگهڙ پائي چئبي. قافيا ۽ رديف، بحر ۽ وزن، ته ان ”اوچتي اُڇل“ کي جُھل ۽ جھالر پھرائڻ جي برابر آھي. ڪاريگريءَ پنھنجي جاءِ تي اھم ضرور آھي پر ان کان وڌيڪ اتم آھي جذبن، امنگن ۽ اڌمن جي اھا ڌارا جيڪا روح جي گهراين مان ڦاٽ کائي ڦُٽي نڪري. جيمس جوائس ۽ ورجينا وولف جي ”ساڃھه جي ڌارا“(Stream of consciousness) کي ان ڪارڻ ته ڪن نقادن مَن جي ڪويتا جو نالو ڏنو ھو. جو سُجھي، جيئن ئي سُجھي، بنان ٺاھَ ٺُوھ، بنا ڪنھن بناوٽ جي، ھُوبھو ائين، انھن ئي لفظن ۾، انھيءَ پيرائي ۾، ڪاڳر تي اتاري ڇڏجي. ماڻھو جي من جي ماجرا جيڪا اندر ۾ ائين پئي ولوڙجي جيئن ”ماٽي منجھه مَھي“ سا ساٺ سؤڻ، مِسِي ماڳ، سرخي پائوڊر سان جرڪي ڪونه پوندي جھڪي ضرور ٿيندي.
اھوئي سبب ھو جو گذريل صديءَ جي ستر واري ڏھاڪي ۾ شوڪت، سندس ڀاءُ مشتاق، ۽ ھڪ ٻئي ماٺيڻي ماڻڪ، عام رواجي انداز کان بغاوت ڪري، سنڌيءَ ڪھاڻي کي ھڪ نئين پيچري تي آڻي بيھاريو، جنھن ۾ لفظن جي راند بجاءِ ويچارن جا واھڙ ھئا، ٻاھرين ڏيک ويک بدران تازي ھوا جو قدرتي ھڳاءُ ھو ۽ ظاھري گلڪاريءَ جي جاءِ تي سچائيءَ جي سورج جو تاءُ ھو. اھو سڀ ڪجھه شعوري ڪوشش جو نتيجو نه، بلڪه بي شعوري بي خودي ۽ اڻ ڄاتي آزاديءَ جو اظھار ھو. نيمن، اصولن ۽ مقرر ٿيل معيارن کان بغاوت ھئي.
ان اوچتي ۽ ڪِن لاءِ انوکيءَ ۽ اجنبي تبديليءَ کي سمجھڻ لاءِ اسان کي ورھاڱي کان پوءِ سنڌ ۽ سنڌين سان ٿيل انھن سڀني ڏاڍين ۽ زور آورين ۽ زيادتين جو جائزو وٺڻو پوندو جن جي نتيجي ۾ عام سنڌي ۽ خاص طور نوجوان، ويڳاڻپ، مايوسي۽ اڻ برابريءَ جي احساس ۾ مبتلا ٿي ويا. سنڌي ھندن جو وطن ڇڏڻ ۽ سندن جاين تي ڌارين قومن جو پلٽجي پوڻ ئي پنھنجي سر ھڪ دکدائڪ تاريخي واقعو ھو، پر ان جي نتيجي ۾ سنڌي سڀيتا، ٻوليءَ ۽ معشيت کي جيڪو ڪاپاري ڌڪ لڳو، ان رھجي ويل سنڌين کي دلگير ڪري وڌو مٿان وري اسان جون زمينون، مال ملڪيت ۽ روزگار ويو غيرن جي حوالي ٿيندو. سرڪار الھندي پاڪستان جي چئني صوبن کي گڏي، سندن نالو نشان مٽائي، ”ون يونٽ“ ٺاھي ويتر سنڌين جي زخمن تي لوڻ ٻُرڪي ڇڏيو. ھونءَ ته سنڌ جي نالي ۾ ڪجھه نه ڪجھه پلئه پئجي ويندو ھو، پر ھاڻي ته اھو سھارو به نه رھيو. اھڙيءَ ڏاڍمڙسيءَ خلاف سنڌ جو ٻچو ٻار اٿي کڙو ٿيو ۽ پنھنجا حق وٺڻ خاطر ھڪ ڊگھي ويڙھاند ۾ شامل ٿي ويو. شاگرد، صحافي، اديب توڙي دانشور ان جدوجھد ۾ اڳرا ۽ آڪرا ھئا. ڪھاڻيون، شاعري ۽ ناٽڪ جيڪي ان دؤر ۾ لکيا ويا، سي سڀ ان اداسي، ويڳاڻپ ۽ چڙ جو اولڙو ھئا جا ھر ھوش مند سنڌيءَ جي دل ۾ چڻنگ جيان دکي رھي ھئي. سنڌيءَ ٻولي، اھڙو سگهارو ادب ان کان اڳ ڪڏھن به ڪونه ڏنو ھو. اھا ادبي تحريڪ ھڪ سياسي جدوجھد جي شڪل اختيار ڪري وئي، جنھن ۾ ھر غيرتمند سنڌيءَ دل ۽ جان سان حصو ورتو.
”ون يونٽ“ ته ٽٽي ويو. صوبا ٻيھر بحال ٿيا. سنڌ واسين جي زخمن تي ڪجھه پھو ضرور پيو، پر کانئن ڦٻايل حق نه صرف موٽي نه مليا، ويتر سندن محرومين ۾ ڏينھان ڏينھن واڌارو ٿيندو ويو. نوجوان ڊگريون ھٿن ۾ کڻي ھڪ دفتر کان ٻئي دفتر تائين دربدر جتيون گسائيندا رھيا، مٿن روزگار جي دروازا بند ٿي چڪا ھئا. لطيفي ٻوليءَ جي وجود تي ٿيل قھري وار ڪنھن به تدبير سان ٽري ڪين سگهيو. ڌارين جي لوڌ نه رڳو جاري رھي بلڪه ھاڻي ھو ھٿيار بند ٿي مرڪزي شھرن تي قابض ٿي ويھي رھي. سياستدانن ، ڪامورن، ۽ وڏيرن ملڪ ملير کي تين وال ڪري ڇڏيو. ڪُرسيءَ ۽ ڪرنسيءَ جي لالچ ۾ ھنن ھر اھو ڪڌو ڪم ڪيو جيڪو سندن آقا کين چوندا رھيا. اھڙي گھُٽ، ٻُوسٽ ۽ مُنجھه واري ماحول ۾ چند احساس اديبن پنھنجي پاڻ سان من جي اور اورڻ شروع ڪري ڏني. ھنن جو ڪجھه اکين سان ڏٺو پئي يا سٺو پئي يا دل جي سچائيءَ سان محسوس پئي ڪيو، اھو ساڳيو ئي ايمانداريءَ، ھمت ۽ رُکائيءَ سان ڪھاڻي جي روپ ۾ پني تي اتارڻ شروع ڪري ڏنو. ڪھاڻي، بنا عنوان ڪھاڻي، ساڃھه جي ڌار واري ڪھاڻي ۽ بنا پلاٽ(plot less) ڪھاڻي جي شروعات محروميءَ ۽ نراشا واري ان دؤر ۾ ٿي ۽ اسان جو شوڪت حسين شورو ان نئين ادبي تحريڪ جي بانين منجھان ھڪ ھو. پنھنجي ادبي سفر جي باري ۾ شوڪت جو چوڻ آھي ته:
”پنجاھ واري ڏھاڪي ۾ سنڌ ۾ ترقي پسند ادب جو زور ھو. مون سنڌيءَ ۽ اردوءَ ۾ ان کي گھڻو پڙھيو ھو. ان ڪري جڏھن مون لکڻ شروع ڪيو ته ترقي پسند ادب جي اثر ھيٺ منھنجين ڪھاڻين جا ڪردار مظلوم ھاري ۽ ظالم وڏيرو ھئا. سٺ جي ڏھاڪي ۾ ملڪي سياسي حالتن، سنڌ جي محرومين، سنڌي نيشنلزم جي واڌ، سنڌي ادب تي وڏو اثر وڌو ھو. ان سبب مون طبقاتي فرق وارن موضوعن تي ڇڏي سنڌ ۽ سنڌي ماڻھن سان ٿيندڙ ڏاڍاين تي لکڻ شروع ڪيو.“
”1971ع ۾ پاڪ ڀارت لڙائيءَ کان پوءِ پاڪستان جو اوڀر وارو حصو بنگلاديش جي شڪل ۾ ڌار ٿي ويو. ملڪ جون سياسي ۽ مالي حالتون تباھ ٿي ويون ھيون. نوجوانن جو وڏو تعداد بي روزگاريءَ سبب فرسٽريشن ۽ ڊپريشن جو شڪار ھو. انھن نوجوانن ۾ اسين به شامل ھئاسين. ھونءَ به ستر وارو ڏھاڪو سڄي دنيا ۾ جديد خيالن ۽ تحريڪن سبب وڏي اٿل پٿل وارو دور ھو. ان ئي دور ۾ نئين ڪھاڻيءَ جنم ورتو ھو. ڀارت جي سنڌي ادب ۾ جديد ڪھاڻي لکجي رھي ھئي. سنڌ ۾ اھا ٿورو دير سان پھتي. سنڌ ۾ جن ڪھاڻيڪارن ماڊرن ڪھاڻي کي قبول ڪيو ۽ لکڻ شروع ڪيو، انھن ۾ ماڻڪ،مشتاق شورو ۽ آءُ شامل ھئاسين. اسان جي مخالفت ۾ چڱو خاصو طوفان کڙو ڪيو ويو ۽ الزام لڳايا ويا ته اسين گرامر کي ٽوڙي سنڌي ٻوليءَ کي خراب ڪري رھيا آھيون، بداخلاقي پکيڙي رھيا آھيون ۽ اسين ترقي پسندي جا مخالف ۽ آمريڪي سامراج جا ايجنٽ آھيون، جيڪي سنڌي ماڻھن ۾ مايوسي، فرسٽريشن بد دلي پيدا ڪري رھيا آھيون. اصل ڳالھه ھيءَ ھئي، ته اسان ڏٺو ھو ته لکڻ سان ڪجھه به ڪونه ٿو ٿئي. ڪھاڻين ۽ شاعريءَ جي وسيلي سماج کي بدلائڻ جا خواب ڏسڻ اسان ڪڏھوڪو ڇڏي چڪا ھئاسين. ان ڪري سياسي ليکڪن جون گاريون کاڌيوسين.“
شوڪت جي آخري جملي سان اختلاف ٿي سگهي ٿو، پر سندس فرسٽريشن چڱي طرح سمجھه ۾ اچي ٿي. ادب ”سماجي انقلاب“ جو اھم وسيلو آھي، پر اھا به حقيقت آھي ته جنھن دور جي ڳالھه شوڪت ڪري رھيو آھي، ان ماحول ۾ سنڌي ادب جي تبديليءَ واري ڪردار(Agent of Change) جي اھميت ۽ ڪاميابيءَ کي ڏسندي ھڪ طرف ته سياسي بازيگرن اديبن جي ڪُلھي تي بندوق رکي پنھنجو نشانو چٽڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي ۽ ٻئي طرف چالاڪ ۽ موقعي پرست ليکڪن پنھنجي نالي کي چمڪائڻ ۽ اڳين قطار ۾ بيھڻ جي خاطر اجايو سنڌي نيشنلزم جو نعرو ھڻي ناپائدار، وقتي ۽ سستو ادب پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ضرور ڪئي ھئي. نعري بازي(Sloganism) تحت لکيل ادب localized يعني ھڪ محدود وقت، طبقي ۽ ماحول لاءِ ھوندو آھي. ان کي آفاقي(Universal) اھميت ملي نه سگهندي آھي. حالتون بدلجندي ئي اھڙو ادب تاريخ جي پنن ۾ دٻجي ماضي جو حصو بنجي ويندو آھي، پر اھو شرط فقط ۽ ققط اھڙي ادب سان لاڳو ٿيندو آھي جنھن جي پاڙ ٺڪريءَ تي ھوندي آھي. جنھن ۾ سکڻي نعري کان سواءِ ڏيڻ لاءِ ٻيو ڪجھه به نه ھوندو آھي. روسي ادب، جنھن سنڌي ليکڪن کي بيحد متاثر ڪيو ۽ پاڻ ڏانھن ڇڪي ورتو، مقامي ھوندي به پنھنجي اھميت ان ڪري برقرار رکيو بيٺو آھي جو منجھنس انساني قدرن کي اوليت مليل آھي. گورڪيءَ جو ناول ”ماءُ“ ان سلسلي ۾ بھترين مثال طور پيش ڪري سگهجي ٿو. ٺلھو ”جيئي سنڌ“ چوڻ سان ڪجھه به ڪونه ورندو، جيستائين ان ۾ دل جي گهرائي ۽ من جي سچائي شامل نه ھوندي. مان مڃان ٿو ته ان تحريڪ ۾ ڪجھه اھڙا ليکڪ به اچي شامل ٿيا جن فقط نالو ڪمائڻ لاءِ سنڌ جو نالو استعمال ڪيو. سندن شاعريءَ توڙي ڪھاڻين جي ڪردار ۾ نه اھا سچائي ھئي نه گهرائي جيڪا پڙھندڙن جي ذھن کي ڌوڏي ڇڏي. بھرحال ”نئين ڪھاڻيءَ“ جي سرواڻن جي پنھنجي ذاتي محرومي، مايوسي ۽ ويڳاڻپ کين اندر جي اظھار لاءِ ھڪ نئين رخ طرف کڻي ويئي؛ ۽ ھنن ان نئين اسلوب ذريعي پنھنجي ٽھيءَ جي ناڪامين ۽ بيدليءَ جو ڀرڀور نموني سان اظھار ڪيو. انساني سوچ دُنوي، سماجي ۽ سياسي پاپندين جي محتاج نه ھوندي آھي. ماڻھوءَ جي ذھن ۾ اٿندڙ سوال، احتجاج ۽ انقلاب، لفظن جي چونڊ، جملن جي بيھڪ ۽ گرامر جي ڊسپلين جا پاپند نه ھوندا آھن. خواب ۽ خيال منجھيل، بي ترتيب ۽ بي تسلسل ڄاپندا آھن. انھن کي جيئن جو تيئن جھٽي لکڻ سان فرسٽريشن ۽ ڊپريشن جي انتھائي گهرائيءَ ۽ ليکڪ جي من جي پيڙا جو اثرائتو اظھار ڪري سگهجي ٿو. ھونءَ به حقيقت پسنديءَ جي بنيادي تقاضا به اھا ئي آھي ته پڙھندڙ کي آئيني ۾ سندس اصلي عڪس ڏيکارجي. برو آھي يا ڀلو، ليکڪ جو ان سان ڪو واسطو ناھي. بلڪه ليکڪ ته پنھنجو ماضي توڙي حال بنا لڄ شرم جي ٻاھر ڪڍي ظاھر ڪندو آھي. ھوُ پنھنجي باري ۾ ڇا ٿو سوچي، پنھنجي گهر وارن، يارن دوستن، جڳ وارن متعلق سندس ڪھڙي راءِ آھي، سا کُلي ريت بيان ڪرڻ پنھنجو فرض سمجھي ٿو.
”دنيا جيئڻ جي قابل ناھي يا آءُ دنيا جي قابل ڪونه آھيان؟ . . . ايتري ساري زندگي گذري وئي پر مون کي ڪٿان به ڪو گرين سگنل نه مليو اڳتي وڌڻ لاءِ. گرين سگنل ھميشه ٻين جي لاءِ ھوندو آھي. ٻيا اڳتي وڌي ويندا آھن ۽ جڏھن منھنجو وارو ايندو آھي ته ريڊ سگنل شروع ٿي ويندو آھي. وقت ڪيترو اڳتي وڌي ويو ھو ۽ آءُ پوئتي ڌڪجندو وڃان. موجوده وقت ۾ اڻ ٺھڪندڙ صفاMisfit .“
اھو Misfit وارو نظريو يا ٿيم نئين ڪھاڻي لکندڙ سڀني اديبن ۾ ملندو. ھنن جي خيال ۾ ھو ھن سماج ۾ ٺھڪي نه سگهندا، ان ڪري ئي ھو پاڻ کي اوپرو سمجھن ٿا. ھنن جو اٿڻ ويھڻ، ڳالھائڻ ٻولھائڻ، لھجو ۽ رَويا ٻين کان مختلف آھن ان ڪري نه سماج کين قبول ٿو ڪري ۽ نه وري ھُو سماج کي قبول ٿا ڪن. ھُو حساس آھن، ان ڪري خود ترسي (self pity) ۾ مبتلا آھن. شوڪت پنھنجي ھڪ افساني ”اشارو“ ۾چوي ٿو:
”ھا تون حساس آھين، پر رڳو پنھنجي لاءِ، پنھنجي ذات جي حد تائين. ٻئي ڪنھن کي ڪا تڪليف آھي، ڪو مسئلو آھي، ان جو احساس توکي ڪٿي ٿيندو! جيستائين ٻئي جي جذبات جو واسطو آھي ته تنھنجو حساس پڻو ڪيڏانھن گم ٿيو وڃي؟
ساڳي ئي افساني ۾ پنھنجي Misfit ھئڻ جو ورجاءُ ڪندي لکي ٿو:
”پر جنھن ماڻھو جي شخصيت ئي اونڌي ھجي، اھو انڌيون ابتيون ڳالھيون نه سوچيندو ته ٻيو ڇاڪندو؟ آءُ ڪيتري ڪوشش ڪرڻ جي باوجود پاڻ کي دنيا سان ٺھڪائي نه سگهيو آھيان، ھر ھنڌ، ھر ڪنھن سان، ھر ڳالھه ۾ Misfit .“
”رات جو رنگ“ نالي ڪھاڻيءَ ۾ پڻ شوڪت ساڳي ڳالھه ڪجھه ھن ريت ڪئي آھي.
”اوچتو ھن زور سان رڙ ڪئي: واھيات . . . ھڪدم ڇرڪي آسپاس ڏٺائين. چرين وانگر رڙ ڪرڻ تي کيس شرم آيو، پر ھن کي حيرت لڳي ته ڪنھن جو به ڏانھنس ڌيان ڪونه ھو. ماڻھن ڄاڻي واڻي ھُن ڏانھن ڌيان ڪونه ڏنو يا . . . ڪا ٻي ڳالھه ھئي. ھُن جو ساھ ٻوساٽجڻ لڳو. تڏھن ھن کي احساس ٿيو ته اھا رڙ ھن جي نڙيءَ ۾ گھٽجي وئي ھئي. بزدل، ڀاري، ڊڄڻو . . . جيڪي ڪجھه چاھيان ٿو سو ڪري نه ٿو سگهان. رڳو رڙ به نه! ھن کي روئڻ اچي ويو، اھو به اندر ئي اندر ۾. ٻاھر ڪجھه به نه ھو. بيٺل پاڻي، ڄميل برف بنجي ويل – اندر گھڻي گهرائيءَ ۾ پاڻي ٽھڪي رھيو ھو ۽ پيڙا ھئي سڙڻ جي.“
شوڪت جي ڪھاڻين ۾ اھا بي وسي (Inertia)، اھا خود ترسي (Misfitness)، اھا خود ڪلامي (Soliloquy)، فيصلي جي گھٽتائي(Indeciveness)، بي حسي (Apathy)، سرد جذبات (Frigid sentiments)، ساڃھه جي وَھڪَ (Steam of consciousness)، پويان پُور (Flash back)، ۽ ٻيا اھڙا انيڪ مثال ملندا، جيڪي ان دور جي رُٺل ۽ ماحول کان مايوس نوجوانن جو اھڃاڻ ھئا. ھُو ڳالھه کي لڪائي ڇپائي، رومال ۾ ويڙھي، احتياط کان ڪم وٺندي ڪرڻ جا عادي نه ھئا. ڳالھه ڪيڏي به اگري، اڻ وڻندڙ يا ماڻھن جي نظر ۾ نامناسب ڇو نه ھجي، ھُو اھي سڀ ٻنڌڻ ٽوڙي، بي حجاب ٿي چئي ڏيندا ھئا،پنھنجي لاءِ توڙي ٻين جي لاءِ ”ھڪ ڊنل ماڻھو“ جيڪا منھنجي راءِ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ لکيل ھزارين ڪھاڻين مان چند آڱرين تي ڳڻڻ جيترين سُٺين ڪھاڻين مان ھڪ آھي، سا نه رڳو ڪھاڻيءَ جو بھترين مثال آھي، پر شوڪت شوري جي پنھنجي شخصيت جو پڻ عڪس آھي. ھن ڪھاڻيءَ ۾ اھي سمورا گڻ ملندا جيڪي نئين ڪھاڻي جي تعريف لاءِ(Introduction) ضروري آھن. ان ڪھاڻيءَ ۾ شوڪت شوري انڊلٺ جا ست ئي رنگ سموئي ڇڏيا آھن. ھن جي ٻولي، ڊائلاگ، مونولاگ، طنز ۽ پلاٽ جي چونڊ کان ويندي واقعاتي Locale جي تفصيلن تائين، سندس مھارت ۽ ذھانت ثبوت ڏين ٿا.
” . . . ريڪس سينيما کان اڳتي نيٺ ھن کي وجھه مليو. ھن دل جھلي وک وڌائي ۽ عورت جي ويجھو اچي ڳيت ڏئي ”ھلو“ چيائين.
عورت ھن ڏانھن ڏٺو ۽ مرڪي پئي.
”ھلو“ عورت وراڻيو، ھن جي دل ٿورو وڌي.
”دل ۾ نه ڪريو ته ڪٿي ويھي چانھه پيون“ ھن کي اھو جملو ڏاڍو عجيب لڳو. پر ھن کي سمجھه ۾ نٿي آيو ته پرائيوٽ عورت سان ڪيئن ڳالھائبو آھي.“
ڪردار جي اھا سادگي دراصل شوڪت جي(misfit) ھئڻ واري دليل جي پٺڀرائي آھي. ھن معاشري جا ڪارآمد ڪردار ۽ چلتا ڦرتا ماڻھو ايترا سادا، ايترا اٻوجھه، ايترا ڪمزور ڪونه ٿيندا آھن. اڳتي ھلي لکي ٿو:
”عورت چيو ”ڪا جاءِ آھي يا ھوٽل ۾ ڪمرو وٺڻو پوندو؟“
ھو مطلب سمجھي ويو. ”ان جي ڪا ضرورت ڪانھي. پاڻ کي نه ڪنھن جاءِ تي ھلڻو آھي نه ھوٽل جي ڪمري ۾.“
عورت ھن کي حيرت سان ڏسڻ لڳي.
”پوءِ تو مونکي وٺي ڇو آيو آھين؟.“
”آءُ توکي ان لاءِ نه وٺي آيو آھيان.“ ھن منھن ڦٽائي چيو.
ھن ڏٺو ته عورت جي منھن تي مايوسي اچي وئي.
ھن کيسي مان پگھار وارا پيسا ڪڍي ٽيبل تي رکيا.
”ٻن – ٽن ڪلاڪن جي لاءِ تنھنجي جيتري في آھي، سا ھنن مان کڻي وٺ.“
ھيءُ افسانو پڙھندي مون کي ڀارتي اردو ليکڪ ڪرشن گوپال عابد ياد اچي ويو. اھا عجيب ڳالھه آھي ته شوڪت شوري، ڪرشن گوپال عابد جو نالو به نه ٻڌو ھو. پوءِ به ايتري حيرت جھڙي ھڪجھڙائي!
شايد ان ڪري جو ھُو ٻئي ماڊرن ڪھاڻي جا پانڌيئڙا آھن. ھنن جا نيم، انداز ۽ اظھار ھڪ جھڙا آھن، پوءِ کڻي منجھن مڪان ۽ زمان جو فرق ڇو نه ھجي. ڪھاڻي جا ٻئي ڪردار بوريت (Boredom) جو شڪار آھن. يڪسانيت ھنن کي نستو، نٻل ۽ ڊڄڻو بڻائي ڇڏيو آھي. پر جڏھن ھو ٻئي پاڻ ۾ ملن ٿا، تڏھن ٿوري دير لاءِ ھڪ ٻئي جي لاءِ خوشي جا خزانا کڻي اچن ٿا.
شوڪت جي ھڪ ٻئي ڪھاڻي ”خوف جو موت“ پڙھي. مون کي ھيمنگوي جي ڪھاڻي Killer ياد اچي وئي. ڪھاڻيءَ جو ھيرو دشمن کان لڪندو ڀڄندو، ڪنھن اڻڄاتل ننڍڙي ڳوٺ ۾ وڃي ٿو رھي. رات جو گهر جا دروازا ۽ دريون بند ڪري سمھي ٿو ۽ ڏينھن جو ضروري ڪم کان سواءِ ٻاھر نه ٿو نڪري. اھا يڪسانيت، خوف ۽ بوريت کي جنم ڏئي ٿي. ۽ پوءِ ھڪ ڏينھن جڏھن ڳوٺ جي ھوٽل وارو بيرو سھڪندو کيس اچي ٻڌائي ٿو ته ”تنھنجي خون جا پياسا ھت به پھچي ويا آھن ۽ توکي مارڻ لاءِ ڄاڻ ته بس آيا ڪي آيا. توکي اڃان به وقت آھي ته تو پوئين در کان نڪري وڃ! “ تڏھن ھو بيري کي واپس وڃڻ جو چئي، ٻاھريون در چڱي طرح کولي، بستري تي ليٽي سندن انتظار ڪري ٿو.
”خوف جو موت“ ۾ به شوڪت اھڙي ئي ڪاريگريءَ سان ڪامل جو ڪردار جوڙيو آھي. ڪامل ۽ سندس گهر واري زينب حيدرآباد ۾ ”ٻولي واري فساد“ جي زماني ۾ پناھگيرن جي گھيري ۾ اچي وڃن ٿا. ڏينھن رات گولين جا آواز گونجن ٿا. موت اکين آڏو بيٺو آھي. زينب جي منٿن تي ڪامل سنڌين جي وسنديءَ ۾ لڏي وڃڻ لاءِ ھٿ پير ھڻي ٿو ۽ آخرڪار ھڪ مسواڙي جاءِ ڪرائي تي وٺڻ لاءِ راضي ٿئي ٿو. شام ڌاري جڏھن گهر ڇڏڻ جي تيارين ۾ آھي، تڏھن جاءِ جي مالڪياڻي سودي تان ڦري ٿي وڃي ۽ ڪامل مايوس ٿي موٽي گهر اچي ٿو.
”گهر جي چاٻي وٺي آئين؟“
”نه پاڻ کي ڪيڏانھن به ناھي ھلڻو. پاڻ ھتي ئي رھنداسين پنھنجي گهر ۾، جتي گهر ۾ منھنجا سمورا وڏا، بابو ۽ امان مري ويا، ان گهر ۾ پاڻ مرڻ کان ڇو ڊڄون. اڄ کان ڊپ ذھن مان ڪڍي ڇڏ. اُلڪو نه ڪر.“
ڪامل کٽ تي ليٽي پيو ۽ سگريٽ دکائي آرام سان سوٽا ھڻڻ لڳو.
موت جو خود جڏھن حد کان وڌي وڃي ٿو ۽ ڀڄڻ جي ڪا واھ نٿي سُجھي تڏھن اوچتو ئي اوچتو ڪمزور کان ڪمزرو ماڻھو به خوف جي موت جو فيصلو ڪري ٿو. شوڪت جي ھي ڪھاڻيءَ پنھنجي اُڻت ۽ گھڙت جي لحاظ کان نه رڳو ھڪ مڪمل ڪھاڻي آھي بلڪه ڌاڙيلن ۽ دھشتگردن جي گھيري ۾ ڦاٿل مجبور ۽ لاچار ڌرتي ڌڻين لاءِ ھڪ وقتائتو سينھو پڻ آھي. ڪامل ۽ زينب توڙي حاجي صاحب ۽ سندس گهر واريءَ جي ڪردار نگاري (Characterization) به خوب آھي. پر ڪردار نگاريءَ جي معراج تي شوڪت کي ڏسڻو اٿو ته سندس ڪھاڻي ”اڌورا ماڻھو“ پڙھو. پروين ھڪ تيز ترار، وات وائِکي، ھمٿ ڀري ۽ بي ڊپي عورت آھي. نياز ان جي ابتڙ ساڳيوئي ڪمزور، ڊڄڻو ۽ بي ھمت انسان. ٻنھي جي گفتگو ۽ ھلت چلت کي چٽڻ وقت ليکڪ پنھنجي فن جي اوچاين تي پھتل آھي:
ھوءَ کلڻ لڳي ”اھو ته ڪجھه ڪونه ھو. مون ته توکي Real kiss ڪرڻ ٿي چاھي. پر ڏٺم ته تون صفا ڀاڙي آھين. مون کي ڊپ ٿيو ته تون مون کان ڪڏھن ڀڄين ويندينءَ.“
”جيڪڏھن توکي ايڏو خيال آھي ته پوءِ ٻين ماڻھن اڳيان ھلڪڙائي نه ڪندي ڪر.“
”يار، تون ته صفا ڪو شرم ٻوٽي آھين.“ پروين کلندي چيو، ”پر ترس، ٿورن ڏينھن ۾ توکي سڌاري ڇڏيندس.“
”تو مون کي ذليل ڪرڻ جو پروگرام ٺاھيو آھي. ان ڪم لاءِ رڳو آءُ توکي ھٿ آيو آھيان؟“
”مون کي تو تي رحم اچي ٿو يار. تون صفا ٻائو ٻُڌو آھين. ماڻھو ڇوڪرين تي عاشق ٿيندا آھن ۽ تون چاھين ٿو ته ڇوڪريون تو تي عاشق ٿين! تون آخر چاھين ڇا ٿو؟ ايترو سھڻو به ڪونه آھين جو ڇوڪريون توتي مرنديون وتن.“
ساڳئي ئي ڪھاڻيءَ ۾ نياز جي روپ ۾ اھو ساڳيو ئي بي ھمت، خوفزده ۽ اُٻاڻڪو ڪردار سامھون اچي ٿو، جيڪو نئين ڪھاڻيءَ جي ھيرو جي علامت بنجي چڪو آھي.
نياز جي زباني:
”آءُ سچ پچ به جذباتي ماڻھو آھيان. خوابن جي دنيا ۾ رھندڙ. پنھنجي خوابن جي تعبير مون کي ڪڏھن نه ملي آھي ۽ جي ملي به آھي ته اڌوري اڻ پوري. آءُ چاھيان ٿو ته ڪير مونکي سمجھي، مون کي سنڀالي، مون کي سھارو ڏي.“
جڏھن سندس ئي لکيل جملا پڙھي رھيو ھوس، تڏھن فون ڪري چيومانس، ”شوڪت، ھيءَ ته پنھنجي ڪھاڻيءَ لکي اٿئي.“
کلندي وراڻيائين،”ضرور پنھنجي شخصيت جو پاڇو ته ھوندو.“
چوٿين جولاءِ 1977ع ۾، ڳوٺ حاجي نور محمد شورو، تعلقو سجاول ضلعو ٺٺو ۾ عبدالڪريم شوري جي گهر ۾ پيدا ٿيندڙ شوڪت حسين شورو ايم اي تائين پڙھيو آھي. سنڌي ادبي بورڊ، پاڪستان ٽيلويزن ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ نوڪري ڪئي اٿائين. گذريل ستن سالن کان انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جو ڊائريڪٽر آھي. 1964ع ۾ پھرين ڪھاڻي لکيائين. ريڊيو ۽ ٽي ويءَ تي ڊراما لکيائين. سندس ڪھاڻين جا ھن وقت تائين ٽي ڪتاب ڇپجي چڪا آھن. ”گونگي ڌرتي ٻوڙو آڪاس“ ۽ ”اکين ۾ ٽنگيل سپنا“ سنڌ ۾ شايع ٿيا، ٽيون ڪتاب ”گم ٿيل پاڇو“ ڊاڪٽر نارائڻ ڀارتيءَ سنڌي ٽائيمس پبليڪيشن طرفان الھاس نگر مان ڇپايو. ھندستان جي دورن دوران مون ڏٺو ته شوڪت اتان جي ليکڪن ۾ ڏاڍو مقبول آھي. کيس چاھيندڙن جو تعداد بي انتھا آھي. خود سنڌ ۾ پڻ ھو سڀ کان وڌيڪ غير متنازعه شخصيت طور ڄاتو ويندو آھي. سنڌالاجيءَ کي سنڀالڻ ۽ سھيڙڻ سندس عظيم ڪارنامو آھي.
حيدرآباد(دکن) ۾ سندس واقفيت ڪرائيندي چيو ھوم، ”ھيءُ اسان جو دوست تمام گھٽ ڳالھائيندو آھي. سال ۾ ھڪ ٻه جملا ڳالھايئن ته سمجھو وڏي کيپ کٽيائين.“ ھاڻي به جڏھن سندس لڳاتار خاموشيءَ کان بيزار ٿيندو آھيان ته چوندو آھيانس، ”شوڪت تون به ته ڪجھه چئه.“
ساڳئي معصوم مرڪ چپن تي آڻي چوندو آھي ”تون جو ڳالھائين پيو!“
قمر شهباز