گم ٿيل پاڇو
رستو اکٽ آهي ۽ پير آهن پٿر جا. قدم قدم تي ذهن جون نسون تاڻجي ڇڪجي ٿيون وڃن. رڳو پير پٿر جا ڪونه آهن، گوڏن جون ڍڪڻيون به پٿر جون آهن - ۽ ٽنگن ۾ ساهه ئي ڪونهي. آءٌ ذهن جي زور تي پاڻ کي ڪٿي نه کٽندڙ ۽ بي آواز راهه تي ڌڪيندو ٿو وڃان. هن اکٽ ۽ اڪيلي راهه تي ڪڏهن محسوس ٿيو هو ڪنهن ٻئي جو وجود. ويجهو ٿيڻ تي ڏٺم ته سچي به ٻيو وجود هو. مون ٻانهن کان جهلي چيومانس: تون هتي ڪيئن پرائي راهه تي ڀٽڪي آئين؟.... اوچتو منهنجو هٿ خالي رهجي ويو، ۽ اهو وجود پاڇي ۾ بدلجي ويو. پوءِ اهو پاڇو آهستي آهستي ڌنڌلو ٿيڻ لڳو، تان جو ڊگهو ٿيندو ٿيندو غائب ٿي ويو اوچتو ۽ پٿر جي وکن ۾ وچڙي پيو منهنجو من، تڏهن ڏٺم ته هڪ پاڇو مون سان گڏ پئي هليو. مون کان ڇرڪ نڪري ويو. پر اهو منهنجو پاڇو هو. تڏهن مون کي خبر پئي ته منهنجو به پاڇو آهي. اڪيلي، سنسان، بي آواز رستي تي منهنجو پاڇو ڪڏهن گهٽجندو ڪڏهن وڌندو ٿو رهي، ڪڏهن هڪڙي پاسي ڦٽندڙ راهه ڏانهن ته ڪڏهن ٻئي پاسي ڦٽندڙ راهه ڏانهن. مون سان گڏ هوندي به مون کان الڳ. رستي جي پاسن کان ننڍا وڏا پٿر پيا آهن. پٿر به سوچيندا هوندا! ويچارا. منهنجو پاڇو وڌي وري گهٽجي ويو آهي. ماڻهو نه رڳو پاڻ سوچي ٿو پر پنهنجي سوچ ٻين تي مڙهي ٿو، ۽ هر شيءِ لاءِ سمجهي ٿو ته اها هوندي مون وانگر. ويچارو ماڻهو!
ڪنهن هڪ ڀيري چيو هو،’تون تمام گهڻو حساس آهين.... حد کان زياده حساس هئڻ به خراب ڳالهه آهي.‘ مون مرڪي ڏنو، ته هن وري چيو،’ڇو، يڪدم گنڀير ٿي وئين، منهنجي ڳالهه ڪانه وڻيهءِ ڇا!‘ مون سوچيو ته مون کي پاڻ سان گڏ آئينو کڻي هلڻ گهرجي. گهر اچي آئيني ۾ مرڪي ڏٺم. منهنجي شڪل ٽڪر ٽڪر ٿيل هئي.
ڪنهن کي بيحد حساس بنائڻ کان وڌيڪ ٻي ڪا سزا ڏيئي نٿي سگهجي. حساس ماڻهو جيئرو جهنم ۾ آهي. هو اڃا دنيا ۾ شروعات مس ڪرڻ چاهي ٿو ته کيس چوکنڀو ٻڌي جهنم ۾ اُڇلايو وڃي ٿو. سارتر چيو آهي ته ٻيا ماڻهو جهنم آهن. پر جهنم ته خود ماڻهوءَ ۾ آهي، ڪو محسوس ڪري يا نه ڪري. منهنجو ذهن منهنجي لاءِ جهنم آهي، جنهن ۾ وجود سڙندو پچندو رهندو آهي. هيءَ ڪهڙي اڻ ڪيل ڏوهه جي سزا آهي! رستي هلندي هلندي ذهن جي جهنم جا ڀنڀٽ ايڏا ڀڙڪندا آهن جو چاهيندو آهيان ته زور زور سان رڙيون ڪريان ۽ مٿو ديوارن سان ٽڪرائي ذهن کي ڀڃي ڀوري ڇڏيان. ان وقت لڳندو آهي ته ذهن جو ٽمٽار ٿيل ٿانو اونڌي ٿيڻ تي آهي. وڏي مشڪل سان ٿانو کي بچائيندو آهيان. پر آخر ڪيستائين! آءٌ هتان ڀڄي نڪرڻ ٿو چاهيان. پر اهو سڀ بيڪار آهي، ماڻهو دنيا کان ڀڄي سگهي ٿو، پنهنجو پاڻ کان نه. آءٌ جيترو پنهنجو پاڻ کان ڀڄان ٿو اوتري وڌيڪ مضبوط جڪڙ محسوس ڪريان ٿو. ڇا ڪريان.... ڇا ڪريان..... ڇا ڇا ڇا ڇا آ آ آ ... اوهه!
ذهن آهي يا ڀيلاڙ ٿيل ٻني، جنهن ۾ هر ڪو خيال بيپرواهيءَ سان گهڙيو اندر اچي- ڪو چاهي نه چاهي. سڀ بڪواس آهي، جيستائين انسان جو پنهنجو پاڻ تي اختيار نٿو هلي. ڀلي چنڊ تي وڃي رهي، پر پوءِ به پنهنجو پاڻ تي سندس ڪو به اختيار ڪونه هلندو. ڪابه مرضي ڪانه هلندي. اهو ڇا آهي! انسان پنهنجو پاڻ اڳيان ايڏو مجبور ۽ لاچار ڇو آهي! ننڊ، بک، اڃ، ٿڪ، سستي. افلاطون جو يوٽوپيا رڳو ذهن ۾ ئي ٺهي سگهي ٿو. ذهن جي دنيا پاڻيءَ جو ڦوٽو آهي. انسان پنهنجي ليکي ئي ڪيڏي وڏي بڪواس آهي.
هي پير ته پٿر جا آهن، کڄن ئي نٿا. رڳو ذهن جي سهاري ڌڪجندو پيو وڃان. آءٌ ديو ته ڪونه آهيان جنهن جادوءَ سان هڪ شهزاديءَ کي پاڇو بڻائي ڇڏيو هو. مون وٽ جادو ڪونهي، پوءِ الائي ڇا آهي جو منهنجي رڳو ڇهڻ سان هڪ شهزادي پاڇو بڻجي وئي. هرڪو ماڻهو پاڻ کي ديون پرين جي ڪهاڻين جو شهزادو سمجهندو آهي، پر آءٌ پاڻ کي ديو سمجهندو آهيان. منهنجي ڇهڻ سان هڪ شهزادي پاڇو بڻجي وئي هئي. اها ڪهاڻي ڪانهي، يا واقعي ڪهاڻي آهي ته پوءِ هڪ شهزادو آيو هو، جنهن ڪنهن درويش جي دعا سان اهڙا سونا زيور آندا جو منهنجي ڇهڻ جو اثر ختم ٿي ويو. هوءَ اُهي زيور پائي پاڇي مان بدلجي شهزادي بنجي وئي،شهزادي سان گڏ هلي وئي- ۽ منهنجا پير پٿر بنجي ويا.
جيڪڏهن آءٌ سڄو سمورو پٿر بنجي وڃان ها ته چڱو ٿئي ها. هن گهٽ ٻوساٽ واري بي انت خاموشيءَ ۾ جذب ٿي وڃان ها. بي انت خاموشيءَ ۾ منهنجي سوچ جو آواز ڪيڏو ڀيانڪ ۽ ڊيڄاريندڙ ۽ عذاب ناڪ ٿو لڳي. سڀ ڪجهه گهٽيل آهي، سڀ ڪجهه. اڪيلي ۽ سنسان راهه جي چپي چپي تي Silence ۽ Slow جا بورڊ لڳل آهن- عجيب هدايتون، حڪم ۽ هر هنڌ ’سخت منع‘ جا لفظ. هتي ماڻهوءَ جي زندهه رهڻ جون سڀ واهون بند آهن. جي رهڻو آهي ته مڙدا ٿي رهو. چپ! چپ! چڱا ٻار گوڙ نه ڪندا آهن.شاباش. خاموشي ۽ سنجيدگي مذهب ۽ سماج جا لازمي جزا آهن. خاموش! بيوقوف، جاهل... ڏنڊي کانسواءِ نه سڌرندا. هن اکٽ ۽ بي انت خاموشيءَ ۾ منهنجي سوچ جو آواز به زبردست گناهه آهي. اوهه، منهنجو ذهن ٻرندڙ جبل جيان ڦاٽي ٿو... (ڏندن جو ڀيڙجڻ، ذهن جي نسن جو ڇڪجي تاڻجي وڃڻ ۽ پٿر جي قدمن کي تيز ڪرڻ جي بيسود ڪوشش).
گهر اچي ويو. آءٌ گهر جي اڳيان اوچتو ئي اوچتو اچي بيهندو آهيان ته حيرت ٿيندي آهي. مون کي خبر ئي ڪا نه پئي ۽ پنهنجو پاڻ پهچي ويس. جڏهن پهچڻ چاهيندو آهيان ته پهچي نه سگهندو آهيان، پٿر جا پير کڄندا ئي ڪونه، ۽ خيال ايندو آهي ڪڏهن به نه پهچي سگهڻ جو. تالو کولي، ڪڙو لاهي اندر وڃان ٿو آهي ڇا جنهن لاءِ تالو ٿو هڻجي!ماڻهو سڀ ڪجهه سمجهندي به ڪيتريون غير ضروري ڳالهيون ٿو ڪري. هي گهر آهي يا ڪا سوڙهي چر آهي؟ ههڙي سوڙهي چر ۾ ڪا شهزادي ڪيئن ٿي رهي سگهي! وڏو ذليل هيس جو هن کي قيد ڪري رکڻ چاهيم.
ڪيڏي اوندهه آهي! پنهنجو پاڻ کي به نٿو ڏسي سگهان. لڳي ائين ٿوڄڻ ڪنهن اونهي بي انت کوهه ۾ ويٺو آهيان. هوا بند آهي. ساهه نٿو کڻي سگهان. آءٌ بي انت کوهه ۾ هيٺ پيو وڃان... هيٺ..... هيٺ.... اڃا به هيٺ..... چئني طرفن کان داٻ آهي، آءٌ پاڻيءَ ۾ ٻڏي رهيو آهيان. ساهه کڄڻ بند ٿي ويو آهي. منهنجو وجود اوندهه ۾ تحليل ٿيندو پيو وڃي. ائين ڪيئن ٿو ٿي سگهي! پر مون کي ته محسوس ائين پيو ٿئي. محسوس ائين ٿو ٿئي ڄڻ اوندهه منهنجي جسم جي پور پور ۾ گهڙندي پئي وڃي. منهنجي وجود جو حصو، منهنجو پاڇو ڪٿي آهي؟ ان کان اڳ جو اوندهه هر شيءِ کي ڳڙڪائي ڇڏي، مون کي هتان ڀڄي نڪرڻ کپي. آءٌ اٿڻ چاهيان ٿو. اوندهه جو حصو بنجڻ نٿو چاهيان. اٿڻ جي لاءِ سوچيندو رهان ٿو. شايد تنتن ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي، جيڪي دماغ جو حڪم عمل ۾ آڻين. آءٌ اڃا اٿان ڇو نٿو؟ زور لڳايان ٿو. پير ته پٿر جا آهن، اهي اوندهه ۾ بدلبا ناهن. آءٌ سٽ پائي اٿي ٻاهر نڪران ٿو ۽ روڊ تي اچي بيهان ٿو. روشنيون تمام تيز آهن، ڄڻ سرچ لائيٽ آهي چوطرف. پر منهنجو پاڇو! منهنجو پاڇو ڪٿي آهي؟ منهنجو پاڇو وڃائجي ويو- ڪڏهن، ڪٿي، ڪيئن؟ ڪٿي.... ڪٿي..... روشنيون ته تيز آهن پر پاڇو ڪٿي آهي؟ پاڇو شروع کان وٺي مون سان گڏ هو، پر مون کي خبر نه پئي يا مون ان تي ڌيان ڪونه ڏنو. يا ته وري مون سان گڏ هوندي به گم ٿيل هو. ڪجهه به يقين سان نٿو چئي سگهجي. هڪ ڏينهن اوچتو خبر پئي ته منهنجو به پاڇو آهي. گذريل دفعي جڏهن ڳوٺ ويو هوس تڏهن مون اها ڳالهه گهر ۾ به ڪئي هئي. گهر وارا، خاص ڪري منهنجا ڀائر کلڻ لڳا، پر بابا ته اصل ڪاوڙجي پيو هو، ’اهڙين بيوقوفين وارين ڳالهين تي سوچي پنهنجو وقت نه وڃائيندو ڪر.‘ مون کي پڪ هئي ته ماءُ، جنهن مون کي جنم ڏنو آهي، تنهن کي ضرور خبر هوندي. پر هن رڳو ٿڌو شوڪارو ڀريو ۽ ڪي دعائون گهرڻ لڳي. منهنجن ڀائرن اها ڳالهه پنهنجن دوستن کي وڃي ٻڌائي. مون پنهنجن دوستن کي اها ڳالهه ٻڌائڻ نٿي چاهي. مون سوچيو هو ته منهنجي پاڇي جي باري ۾ منهنجا گهر وارا ضرور ڪجهه نه ڪجهه ڄاڻندا هوندا، دوستن کان وڌيڪ. دوستن مون کان ان بابت پڇيو ته مون اهو سوچي ته ٿي سگهي ٿو ته هو گهر وارن کان وڌيڪ ڄاڻندا هجن، مون کين پنهنجي پاڇي بابت ٻڌايو. هنن هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺو. اکين ۾ ڪي اشارا ڪيائون ۽ پوءِ مون محسوس ڪيو ته هو ان ڏينهن کان مون کي عجيب نظرن سان ڏسڻ لڳا. ائين ٿيندو آهي. مون کي اها به پڪ ٿي وئي ته مون کي ٻاهران ڪٿان به، ڪا به مدد ڪانه ملندي. مون ’هن‘ جي پاڇي کي ڌنڌلو ٿي گم ٿيندو ڏٺو هو. هوءَ اتفاق سان مون کي ملي، ته مون کانئس سندس پاڇي بابت پڇا ڪئي. پر هن کي ڪابه خبر ڪانه هئي، ۽ هن شايد ٻين کان منهنجي باري ۾ ٻڌو هو. مون کي منت ڪرڻ وانگر چيائين ته مون کي اهڙين اجاين ڳالهين تي سوچڻ نه کپي. آءٌ ڀلي اهڙين ڳالهين تي سوچڻ ڇڏي ڏيان، پر پنهنجو پاڻ کي ڪيئن ٿو ڇڏي سگهان! اها ڳالهه آخر هنن کي سمجهه ۾ ڇو نٿي اچي؟
”ڪير آهين؟“ (اوچتي رڙ)
”تون ڪير آهين؟“
”ڏسين نٿو ته مان ڪير آهيان. اکيون ڪونه اٿئي ڇا؟“
ها اکيون رڳو ٻين کي ڏسڻ جي لاءِ آهن.هو پوليس وارو آهي.
”ڪير آهين؟ هن وقت ڇو پيو رلين؟“ هو مون کي چپ ڏسي ڌمڪيءَ واري لهجي ۾ پڇي ٿو.
”تنهنجو پاڇو ڪٿي آهي؟“ مون هن کان پڇيو.
”پاڇو! ڇا جو پاڇو؟“ هن جي لهجي ۾ حيرت آهي.
”آءٌ پنهنجو گم ٿيل پاڇو پيو ڳوليان. پر توکي ڪهڙي خبر. توکي ته خود پنهنجي پاڇي جي به خبر ڪانهي.“ هو عجيب نظرن سان ڀڻ ڀڻ ڪندو هليو ٿووڃي. مون کي خبر آهي ته هو مون کي ڇا سمجهندو هوندو. مون هاڻ ان ڳالهه جي پرواهه ڪرڻ ڇڏي ڏني آهي ته مون کي ٻيا ڇا ٿا سمجهن.
شهر سڄو ستل آهي. رستا ۽ جايون به ستل آهن. آءٌ ٻين تي ڪيئن فتويٰ ڏيان ته هو بدنصيب آهن يا خوشنصيب، جي پنهنجن پاڇن کان بيخبر ۽ بيپرواهه ستا پيا آهن. مون کي ته پاڻ لاءِ ئي فيصلو ڪرڻو آهي. بيهي رهڻ مان ڪو به فائدو ڪونهي. پٿريلن پيرن کي تيز تيز گهلڻ شروع ٿو ڪريان، ۽ ڄڻ ڍوڙان پيو. پاڇي جو ڪٿي به ڪو اهڃاڻ ڪونهي. آءٌ ڍوڙڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان ۽ ڳوليندو ٿو رهان.
آءٌ ڪيترو وقت ڍوڙندو رهيو آهيان، مون کي خبر ڪانهي. صبح جي ميرانجهڙي روشنيءَ ۾ ڏسان ٿو ته آءٌ اڃا ڍوڙي رهيو آهيان. چاهيان ٿو ٽهڪ ڏيڻ، ايڏا وڏا هيبتناڪ ٽهڪ جو سڄو ستل شهر ڇرڪ ڀري جاڳي پئي. ستل ماڻهو سجاڳ ٿي اکيون مهٽيندا گهٽين ۾ نڪري اچن. آءٌ ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان. قدم ڍرا ٿيندا پيا وڃن. لڳي ائين ٿو ڄڻ رات سسيفس جي بدران آءٌ ڇپ ڍوئيندو رهيو آهيان. اوچتو هڪ ماڻهو گهر مان نڪرندي ڏسان ٿو. هن جي هٿ ۾ ٽوڪرو آهي. ڪيڏو ٿڪل ۽ ساڻو ساڻو آهي- ڄڻ سڄي رات ڪا پيڙا ڀوڳيندو رهيو آهي. ڪٿي هن جو به پاڇو... مون کي پڇڻ گهرجي، شايد ڪا خبر پئي. آءٌ اڳتي وڌي پڇان ٿو:
”سائين، اوهان جو پاڇوته گم ڪونه ٿيو آهي؟“ هن جي منهن ۾ گهنڊ پئجي ويو آهي.
”ڇاجو پاڇو، ڪهڙو پاڇو؟“ ۽ گهوريندو هليو ٿو وڃي. ويچارو! مون کي هن تي رحم ٿو اچي. هن کي پنهنجي پاڇي جي به خبر ڪانهي. ماڻهو آهستي آهستي گهرن مان نڪرندا ٿا وڃن. ٽوڪرا هٿن ۾، ڪنڌ جهڪيل ۽ مئل قدم- ڄڻ سڄي رات قبر ۾ عذاب سٺو اٿن. ويچارن کي پنهنجن پاڇن جي به خبر ڪانهي. آءٌ به ڪنڌ جهڪائي، پٿريلن قدمن سان هنن جي مئل جلوس ۾ شامل ٿي ٿو وڃان.