رت جو ريج
خيري کي ڍڳن تي ڏاڍي ڪاوڙ هئي. انهن کي گهٽ وڌ ڳالهائي رهيو هو. چي: ”هنن بيوقوف ڍورن جو دماغ اچي خراب ٿيو آهي. چون ٿا ته اسان کي به اوهان جهڙو ساهه آهي، گهڻو وقت ظلم سٺاسين، هون....“
”پر ير، هنن اهڙيون ڳالهيون سکيون ڪٿان آهن؟“ چاچي مٽر کي ان ڳالهه تي ڏاڍو عجب هو، هر هر اها ڳالهه ٿي ڪيائين.
”چاچا، سڄي دنيا سجاڳ ٿي ويئي آهي. ڪتا به ماڻهن سان گڏ کائن پيئن ۽ گڏ رهن ٿا. هي ته پوءِ به وڏي ڪم وارا جانور آهن،“ هڪ نوجوان وراڻيو.
”تون چپ رهه!“ولوءَ هن کي ڇڙٻ ڏيئي چيو. ”اوهان ڇورن ئي هنن کي کاريو آهي. اهڙيون اهڙيون اجايون ڳالهيون ڪري هنن بيوقوف ڍورن جي مٿي ۾ الائي ڪهڙو واءُ ڀري ڇڏيو اٿؤ.“
”مون وارو ڪانورو ڍڳو ٿو مون کي چئي،‘ ته سائين اسين پنهنجو رت ولوڙي اوهان جي لاءِ روزي پيدا ڪريون، ۽ اسان کي سڪل گاه به موچڙن کائڻ کان پوءِ ملي....“
”ٻيلي وڏا سچ چئي ويا آهن قيامت ويجهي آهي. ڀلا هنن بيوقوفن کي ڪير سمجهائي ته خدا پاڪ جلشانہ هر شيءِ کي پنهنجي پنهنجي جاءِ تي پيدا ڪيو آهي. ائين ته دنيا جو ڪاروبار هلي پيو.“
” ته چاچا اها ڳالهه به خدا هنن جي دماغ ۾ پيدا ڪئي آهي، ته هاڻي اوهان به سجاڳ ٿيو. خدا ئي ته هنن کي اهو عقل ڏنو آهي،ٻيو ڪنهن کي طاقت آهي،“ ساڳئي نوجوان وري چيو.
”ماٺ ڪر ڇورا، ڪفر ٿو بڪين!“ هڪڙي پوڙهي چيو. گهڙي کن لاءِ ماٺ ٿي ويئي.
”آخر هنن ڍڳن کي ڪهڙي سيکت ڏجي، موچڙا ته روز ٿا کائن!“ هڪڙي ڄڻي پڇيو.
”ٻيلي منهنجون ٻانهون ته اڃا تائين ساڻيون آهن: ڪلهه ڍڳن کي جيڪا مار ڏني هئيسين تنهن ته مرڳو هڻي اسان کي بيمار ڪري وڌو آهي،“ خيري ڪنجهندي چيو.
”مون سان پاڻ اهو حال آهي. ڪلهه سڀني کي پڪ ٿي ويئي ته موچڙن سان هو ڪڏهن ڪونه سڌرندا. ٻيو ڪو علاج ڳوليون.“
”ڏهه پندرهن ڄڻا گڏجي هنن کي سمجهائڻ ويا آهن، ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي.“
پر سڀني جو اهو خيال هو ته ڪلهه ايتري مار سان به ڪونه مڃيائون، سو سمجهائڻ سان ڪٿي سمجهندا. سڀني کي ڏاڍا خار هئا. ڪنهن دڙڪا پئي ڏنا، ته ڪنهن گاريون پئي ڏنيون، ۽ ڪنهن کي وري ڊپ پئي ٿيو. ”ڍڳن ڪيترن ڏينهن کان گوهي هنئي آهي، پوک ڪانه ٿيندي، وڏيرو لاه ڪڍي ڇڏيندو.“
”سلام ماليڪم “ ٻاهران ايندڙ هڪ همراهن سهڪندي سلام ڪيو. ماناري ۾ ڄڻ ته ڪنهن جو هٿ لڳي ويو هو ۽ مکين جي ڀڻ ڀڻ تيز ٿي ويئي.
”پيرل، ڪر خبر؟“ هڪڙي همراه تڪڙ مان پڇيو.
”خبرون ڪهڙيون! سهي جون ٽنگون ٽي، اصل پوري ڳالهه ئي نٿا ٻڌن. چون ٿا ته اوهان اسان کي گهڻا ڏينهن ڀنڀلايو ۽ ٺڳيو آهي. هاڻي اسان کي به ڄاڻ پئي آهي ته اوهان اسان کي ڦري لٽي عيش ٿا ڪريو. هر ڪاهي ڪاهي، ٻنيون کيڙي، ان ڳاهي ڳاهي، ڪلها گسائي مريو وڃون. هون!“ پيرل ڍڳن کي گار ڏني.
”مٽر واري مرگهيل ڳاڙهي ڍڳي جي ڳالهه ٻڌي هيئي؟ چي: ’اسين ته جيئري مئا پيا آهيون، اسان جو موت ماڪوڙي جي موت جي برابر آهي، ان ڪري ڇو نه پنهنجو بيڪار رت ڏيئي پوين کي سکي ڪريون،“ عارب چيو.
”ها يار! اهو مرگهيل ڳاڙهو وڏو شرارتي آهي. حال ڏسينس ٿو: مٽر جي مار ماس ته ڳاري ڇڏيو اٿس، باقي ٺلهو ڇوڙهو وڃي رهيو آهي، تڏهن به ڪا لچائي ڇڏي ٿو،“ ولوءَ خار کائيندي چيو.
”سو ته ٺهيو. وٺو ان ڳالهه کي ته هاڻي ڪجي ڇا؟“
”ڪبو وري ڇا! آئون ڍڳن جي وڏن کي دڙڪو ڏيئي آيو آهيان ته پنهنجن ڇورن کي سمجهايو، اسين پوءِ به پنهنجا آهيون، ماري ڇانو ۾ رکنداسين، پر جيڪڏهن وڏيري کي خبر پئي ته ڄاڻ ڳجهن جي لاءِ مڪو متو،“ پيرل ٻڌايو.
”وڏيرو!“ خيري کان ذري گهٽ رڙ نڪري ويئي، ”وڏيرو ته اڳئي اهڙي موقعي جي تاڙ ۾ آهي ته ڪو وجهه وٺي اسان سڀني کي پنهنجي موروثي ٻنين تان بيدخل ڪري، پنهنجن کي نوازي. حال اڳئي ڏسو پيا ته روز روز اسان جون ٻنيون وڏيري جي ٻاهران آيل ڇاڙتن ۽ خوشامدڙين جي قبضي ۾ اينديون پيون وڃن. ٻني ٿئي يا نه ٿئي، پر وڏيري کي پنهنجو حصو ضرور کپي. اهو اسان کي ڪيئن به پني سني ڏيڻو آهي.“
”سچ ٿو چئين! هاڻي ته اچي ٻن باهين جي وچ ۾ ڦاٿا آهيون، جي ڍڳن کي ٿا مڃون ۽ ڇوٽ ڇڏيون ته سمورو ڪم اسان کي ڪرڻو پوندو، جي وڏيري کان مدد ٿا گهرون ته مرڳو ٻنين تان هٿ ٿو کڻڻو پوي. ڪجي سو ڪجي ڪيئن!“
”وڏيري جي حڪم تي ڍڳن تي اڳئي ڪي ٿورا ظلم ڪونه ڪيا اٿئون. ان ڳالهه ته ڍڳن کي هيڪاري بر ڪري ڇڏيو آهي.“
”پوءِ چاچا، ٻنين ڦرائڻ کان بهتر ائين نه ٿيندو ته ڍڳن سان ٺاهه ڪريون. ڍڳن هميشہ اسان تان سر ڏنا آهن. پر اسين آهيون جيڪي پاڻ ته ظلم ڪريون پر ڌارين کان به مارايون. اهو ته پنهنجي پيرن تي پاڻهي ڪهاڙو ٿا هڻون،“ نوجوان چيو.
”نه نه ! ائين نه ٿيو آهي، نه ٿيندو. هنن بيوقوف ڍورن هٿان پاڻ کي هيسايون؟ ائين وري ڪيئن ٿيندو. پنهنجن ابن ڏاڏن کي ڪونه لڄائينداسون. هنن ڍورن کي سبق سيکاريون. پوءِ جيئن خدا کي منظور هوندو،“ پوڙهي سختيءَ سان چيو.
”پوءِ ڀلي کڻي اسان جا بازو ڪٽجي وڃن، اسان جي ٻنين تي ڌاريا قبضو ڪري اسان کي دربدر ڪن.“
”چڱو چڱو،گهڻي بڪ نه ڪر،“ پوڙهي ڪاوڙجي چيو.
”اجائي بڪ نه ڪريو،“ هڪڙي هڏن جي پڃري، پوڙهي ڪمزور ڍڳي ڪاوڙجي چيو.” ڇو اچي کريا آهيو، پنهنجن ابن ڏاڏن کي ڏسو، ڪنهن به ائين ڪونه ڪيو، پنهنجن ڌڻين سان ٿا منهن ڏيو. توبه، توبه، ابا خدا شل ڪا ساڃنهن ڏئي اوهان جواڻن کي.“
”هائو چاچا، اهو سڀ ٺيڪ، پر تو ڪڏهن پنهنجي حياتي بابت سوچڻ جي تڪليف ورتي آهي. نه، ڇو ته اسان جي عقل تي، اکين تي،کوپا چاڙهيا ويا آهن، جيئن اسان کي ڪجهه به نظر نه اچي ۽ چاڪيءَ جو چڪر هلندو رهي. اسان جون اکيون بند آهن ته اسان جو جسم به باند آهي. تو ڪڏهن سوچيو آهي، توکي ڪڏهن اهو احساس ٿيو آهي ته اسان کي ڪهڙي طرح ڌوڪو ڏنو وڃي ٿو، ڪيئن لٽيو وڃي ٿو، اسان جو رت ڪهڙي طرح چوسيو وڃي ٿو. اسان کي سوچڻ کپي. چاچا، اسان کي سوچڻ کپي،“ هڪڙي نوجوان ڍڳي جوش مان چيو.
”اسان جي ڳچين ۾ صدين کان غلامي جو ڳٽ پهريل آهي. ان ڪري ٿوري ٿوري ڳالهه تي به اوهان کان ڇرڪ نڪريو وڃي. ان خوف ته اسان کي برباد ڪري ڇڏيو آهي. ظالم اسان جي خوف مان فائدو وٺي، اسان تي اڃا به وڌيڪ ظلم ڪندا رهن ٿا. صديون گذري ويون، پر اهو ئي چاڪيءَ جو چڪر، اهوئي هر، اها سٽ سٽ جي راند، پوءِ هاڻي اسان ڪجهه سجاڳ ٿيا آهيون ته اوهان وڏن کي ڏڪڻي وٺي ويئي آهي. اسان سور سهون پيا، موچڙا ته کائون پيا، پر ان ۾ خوش آهيون ته اسان جون زندگيون ڪني پاڻيءَ جي دٻي وانگر ماٺيڻيون ۽ خاموش آهن،“ ڪانوري ڍڳي چيو.
مرگهيل ڳاڙهي ڍڳي، جنهن چپ چاپ نظرون هيٺ کپائي نوجوان ڍڳن جون جوش ڀريون ڳالهيون پئي ٻڌيون، ٻين ڏانهن مهڙ ڪري چيو: ” ڀائرو، ان ۾ اسان جي وڏن جو ڪو ڏوه ڪونهي، اصل ۾ هنن کي بهتري جي ڪا اميد ڪانه هوندي آهي، ان ڪري هنن کي يقين هوندو آهي ته هر ڦيرو سندن مشڪلات ۾ واڌارو ڪندو.“
”پر چاچا، موت ئي موت تي فتح حاصل ڪندو. پوين کي سکي رکڻ لاءِ، وري جيئري ٿيڻ جي لاءِ، اسان مان هزارن کي مرڻو پوندو.“
”پر ابا، مالڪ دڙڪو ڏيئي ويا آهن ته اسان وڏيري کان مدد وٺي اهڙي سيکت ڏينداسين جو اوهان جا پويان به ياد ڪندا،“ پوڙهي ڍڳي ڊپ وچان چيو.
”هميشہ ائين ٿيندو رهيو آهي. پر اسان جا ڌڻي اهو نٿا سمجهن ته ائين هو پنهنجن پيرن تي پاڻ ئي ڪهاڙو ٿا هڻن. چاچا، اوهان به وقت ڏٺو آهي. جڏهن به اسان جي مالڪن پنهنجن کي هيسائڻ ۽ ظلم ڪرڻ لاءِ ڌارين کان ڪا مدد گهري ته پنهنجو تڏو به وڃائي ويهي رهيا.“
”اسان جا مالڪ پاڻ ته اونڌاهي ۾ آهن پر گهرن ٿا ته ٻيا به اونڌاهي ۾ رهن. عقل جي روشني ته ڏينهون ڏينهن وڃي پکڙبي، پوءِ جيڪو ان روشني جي سامهون هٿ ڏيندو اهو پاڻ اونڌاهي ۾ رهندو،“ مرگهيل ڳاڙهي چيو.
”اسين ته پنهنجو وقت کائي آياسين. جيڪڏهن اوهان حق تي آهيو ته خدا اوهان جي مدد ڪندو،“ پوڙهي ڍڳي لاچار ٿي چيو.
هارين جي رهيل سهيل اميد به ختم ٿي ويئي. نيٺ هنن فيصلو ڪيو ته وڏيري کان مدد گهرڻ کان سواءِ ٻيو ڪوبه حيلو ڪونهي.
هو ڊڄندا ڊڄندا، ڏڪندا ڏڪندا، وڏيري جي عاليشان اوطاق ۾ گهڙيا. وڏيرو ڦوڪيو ڀريو هڪ وڏي ڪرسيءَ تي ليٽيو پيو هو. هن جي چوڌاري خوشامدڙيا ميڙ ڪري ويٺا هئا، ننهن کان چوٽيءَ تائين وڏيري تان ذري گهٽ قربان پئي ٿيا. هارين تي نظر پوندي ئي هنن جون اکيون بگهڙ جي اکين کان به تيز چمڪي اٿيون.
”سائين، سلام ماليڪم. وڏيري صاحب جو، سندس آل اقبال جو خير هجي،“ سڀني ٻاهران ايندڙن گڏجي وڏي نياز ۽ نوڙت سان چيو.
”هون؟“ وڏيري ڪاري نانگ واري ڦوڪ ڏني.
”ڪهڙي ڪم سان آيا آهيو؟“ هن رعب سان پڇيو.
”سائين، اسان جي ڍڳن اسان سان کلي کلائي بغاوت ڪئي آهي. هنن ڪم ڪرڻ ۽ اسان جي حڪم مڃڻ کان صفا ناڪار ڪئي آهي. اسان هنن کي سائين جن جو به ڊپ ڏنو، پر هو ضد تان لهن نٿا،“ پيرل ادب جا هٿ ٻڌي عرض ڪيو.
”هون؟ هنن بيوقوف جانورن جي خالي مغز ۾ اها هوا ڪنهن ڀري آهي، ۽ اوهان جانورن کي به نٿا سمجهائي سگهو، بس ذري ذري تي ڀڳا بيٺا آهيو اسان وٽ. اسان اڳئي چيو هو ته هاڻي اوهان به پنهنجن ڍڳن وانگر نڪما ۽ نااهل ٿي چڪا آهيو. اوهان ۾ ڪو به افعال ڪونهي. اوهان کان محنت پڄي ڪا نه ٿي، ۽ اصل جاهل آهيو. اوهان کي نون طريقن سان پوک ڪرڻ نٿي اچي. انهن ٻنين مان اسان کي ڇا ٿو حاصل ٿئي! ان ڪري اسان اڳئي ٿي چيو ته هاڻي اهي ٻنيون ٻاهران آيل محنتي ۽ هوشيار ماڻهن کي ڪرڻ گهرجن. اوهان ته هڻي ٻنين جو خانو خراب ڪري ڇڏيو آهي.“
”پر سائين، ورهين کان وٺي اسان جا ابا ڏاڏا اهي ٻنيون آباد ڪندا آيا آهن. نوان طريقا اسان به سکي سگهون ٿا.“
”بس بس، گهڻي بڪ نه ڪر. پنهنجين زبانن کي هميشہ بند رکو.“ هن ڳالهه ڪٽيندي چيو.”هنن بيوقوف جانورن جو دماغ به اوهان خراب ڪيو آهي. هنن سان گڏ اوهان کي به اهڙي سيکت ڏيڻ گهرجي جو سڄي عمر ياد رکو.“ هن پنهنجن ڇاڙتن کي اشارو ڪيو جيڪي اڳئي ڏاٺون تيز ڪري ويٺا هئا. رڳو گرهه وجهي چٻاڙ ڏيڻ جي دير هئي. ڳوٺاڻن بيوس ٿي هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو. هنن جي هٿان مان ڄڻ ته ڪا شيءِ ڪري پئي. هو ائين قدم کڻڻ لڳا ڄڻ ته قتل ٿيڻ وڃي رهيا هئا.
”تيز هلو، پيرن ۾ ٻيڙيون اٿو ڇا؟“هنن کي رڍن وانگر زور زور سان پٺيان ڌڪيو ويو.
جوان ڍڳا ڍڳيون، نوجوان وهڙا وهڙيون، پري پري کان ڪهي پنهنجن کيتن کي بچائڻ لاءِ اچي ڪٺا ٿيا هئا. ڪنهن وڏي عمر واري ڍڳي گذريل وقت جا سور پئي رنا، ته ڪنهن نوجوان ڍڳي مستقبل جا شاندار خواب پئي ڏٺا، ته ڪنهن پڪي پختي ڍڳي سڀني ۾ جوش پئي ڦوڪيو.مرگهيل ڳاڙهو ڍڳو سڀني جي اڳيان اڳيان هو. هو زور زور سان چئي رهيو هو: ” اسان کي هميشہ عقل کان ڪورا ۽ ذهني غلام سمجهيو ويو آهي، اسان کي اونداهي ۾ رکيو ويو آهي. پر هاڻي وقت اچي ويو آهي ته اسان پنهنجن دشمنن، پنهنجن آقائن تي، اهو ثابت ڪريون ته عقل ۽ ڄاڻ جي روشني کي ڪير به روڪي نٿو سگهي. اسان حق ۽ سچائي کي پرکي ۽ پروڙي ورتو آهي.... ساٿيو، اوهان کي خبر آهي ته اوهان جي ڪهڙي قيمت آهي. ان قيمت کي نه مڃو، جيڪا اوهان جي رت چوسيندڙن اوهان جي مقرر ڪئي آهي. اوهان کي خود پنهنجي قيمت لڳائڻ گهرجي- اصلي قيمت ته اوهان جي اندر آهي....“
سڀني ڍڳن ۾ زبردست جوش ۽ ولولوڀريل هو. هو سر تان آهو لاهي آيا هئا. هو صدين کان پوءِ سجاڳ ٿيا هئا، ۽ چاڪيءَ جي چڪر کي ڊاهڻ لاءِ، سر جي قرباني ڏيڻ لاءِ، ڌارين کان کيتن کي بچائڻ لاءِ اچي ڪٺا ٿيا هئا.
دشمن پريان ڌوڪيندو اچي رهيو هو. دشمن کي ڏسي جوش وچان ڍڳن جو وار وار اُڀو ٿي ويو. ڳاڙهي ڍڳي هڪل ڪري چيو: ”ساٿيو متان ڪنهن شيءَ کان ڊنا آهيو. ڀلا اسان جي زندگي کان وڌيڪ خوفناڪ ۽ ڪڙي شيءَ ٻي ڪهڙي هوندي! اها ڪڙاڻ جيڪا روزانو اسان جي دل کي ٽڪر ٽڪر ڪريو ڇڏي! شاباس ساٿيو، سڀ گڏجي هڪ مضبوط طاقت بنجي وڃو،“
دشمن کي ننهن کان وٺي چوٽيءَ تاءِ ڄر کڻي ويئي. هنن هارين کي ڌڪي اڳيان ڪري هڪ زوردار حملو ڪري ڏنو.
”هاڻي پنهنجي پرائي کي نه ڏسو، رت جا دريا به سچائي نٿا ٻوڙي سگهن،“ ڍڳن جي اڳواڻن نعرو هنيو.
۽ پوءِ جنگ شروع ٿي ويئي. هزارن جا ڪنڌ ڪرندا رهيا، لکين ڳاٽ اوچا ٿيندا رهيا. رت جون نديون وهي اٿي هليون. آسمان سڄو ڪارو ٿي ويو، ڄڻ ته قيامت اها هئي، اهو ئي محشر هو، ۽ ظالمن جو پڇاڻو ٿي رهيو هو. صدين جي ستايل، سڪل ۽ ٺوٺ زمين کي رت ڳاڙهو ۽ آلو ڪري ڇڏيو ۽ ان کي ڄڻ ته رت جو ريج ملي ويو__ هڪ نئين سگهه، هڪ نئين طاقت ملي ويئي.