آخري ڏينهن
استعيفيٰ لکندي هن کي ڪجهه اهڙو محسوس ٿي رهيو هو جهڙو پنهنجي ڪنهن پراڻي شئي کي ڇڏڻ سان ٿئي. هن جنهن آفيس ۾ ڏهه سال گذاريا هئا، اتان هو هميشہ لاءِ وڃي رهيو هو. ايترو وقت ڪنهن جاءِ ۾ رهڻ سان لڳاءُ ته پيدا ٿي ئي ويندو آهي. هن اهڙا ماڻهو ڏٺا هئا، جن کي پنهنجي آفيسن سان بيحد پيار هو- گهر کان به وڌيڪ. ايتري حد تائين جو هنن کي گهرن کان وڌيڪ آفيسن ۾ سک ايندو هو. اهڙا ماڻهو جڏهن رٽائر ڪندا هئا يا استعيفيٰ ڏيندا هئا ته روئڻهارڪا ٿي پوندا هئا. هو اهڙن ماڻهن تي کلندو هو، پر هاڻي کيس ڊپ ٿي رهيو هو. هو پاڻ به هڪ جذباتي ماڻهو هو، ان ڪري متان آفيس مان آخري ڀيرو موڪلائڻ وقت هن جو من ڀرجي اچي، اکيون آليون ٿي پون ۽ ٿي سگهي ٿو ته لڙڪ لڙي اچن. موڪلاڻيءَ جي دعوت ۾ ڳالهائيندي سندس هانءُ ڦسي پوندو، گلي ۾ ڳوڙهو اٽڪي پوندو ۽ هن جي واتان هڪ اکر به نه اڪلندو. ايترن ماڻهن جي اڳيان روئڻهارڪو ٿي پوڻ واري ڳالهه هن کي نٿي وڻي. پر پاڻ کي روڪي سگهڻ به ته هن جي وس ۾ نه هو.
’مون آفيس ۾ ڪهڙا ڦاڙها ماريا آهن جو منهنجي پارٽي پيا ڪن! ڇڏي ڏين ته چپ چاپ هليو وڃان.‘ تڏهن هن کي خيال آيو ته جيڪڏهن آفيس وارا هن جي موڪلاڻيءَ جي دعوت نه ڪن ها ته هو ائين سوچي ها ته آفيس وارن کيس ڪا اهميت ئي ڪانه ڏني. هن کي ٿوري خوشي ٿي، پر وري ڊڄي ويو ته ان موقعي تي هو ڪا جهڙي تهڙي حرڪت نه ڪري ويهي.
هو نيٺ کٽ تان اٿيو. هن واچ ۾ ٽائيم ڏٺو ته دستور جي خلاف کيس ڪلاڪ دير ٿي وئي هئي. هن کي هاڻي اهو ڊپ ڪونه هو ته آفيس ۾ دير سان پهچندو، ان ڪري هو ڍرائيءَ سان تيار ٿيڻ لڳو. پر کيس لڳو ته ان ڍرائي جي پويان سندس اڄوڪي ڏينهن جو ڊپ هو. ان وقت هن کي ياد آيو ته آفيس جي طرفان هڪ فوٽوگرافر کي پڻ سڏايو ويو آهي. هن سوچيو ته ان موقعي تي کيس خاص تياري ڪرڻ کپي. پر ڍرائي سببان هو ڪا به خاص تياري نه ڪري سگهيو. ۽ اڳي جيان رواجي ڪپڙن ۾ ئي آفيس ڏانهن روانو ٿيو. هن پنهنجو پاڻ کي اها ڳالهه سمجهائڻ ٿي چاهي ته هو هميشہ جيان اڄ به آفيس وڃي رهيو هو. هن ڪوشش ڪئي ته آخري ڏينهن واري ڳالهه کي ڪجهه وقت لاءِ ذهن مان ڪڍي ڇڏي. پر اها ڪوشش اجائي هئي. موڪلاڻيءَ وارو ڀوت هن جي ذهن ۾ پوري طرح واسو ڪري چڪو هو.
هن کي پنهنجي جذباتي طبيعت تي ڪاوڙ اچڻ لڳي. هن سوچيو ته آفيس وڃي استعيفيٰ واپس وٺي ۽ پاڻ کي پنهنجي اهڙي طبيعت جي سزا ڏي. آخر هو سڄي عمر ته ان آفيس ۾ رهي نٿي سگهيو. ڪڏهن نه ڪڏهن ته کيس ان کي ڇڏڻو ئي هو. اڄ نه ته سڀاڻي. اهڙو جذباتي لڳاءُ به نه هجي جو ماڻهو اکيون پوري، سڀ ڪجهه تياڳي ويهي رهي. هو اڃان نوجوان هو ۽ کيس اهڙي هنڌ هئڻ کپي جتي اڳتي وڌڻ جي لاءِ ميدان هجي. اهو دليل ڏئي پاڻ کي سمجهائيندو رهيو، پر کيس لڳو ته هو جيترو پاڻيءَ کي ماٺي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو، ايترو هيٺ تهه ۾ طوفان اڀري رهيو هو.
هو سوچڻ لڳو ته دعوت ۾ جيڪڏهن تقريرون ڪيون ويون ته کيس جواب ۾ ڇا چوڻو پوندو. هو جوابي تقرير جي لاءِ لفظ ڳولڻ لڳو: ’مان اوهان جو بيحد ٿورائتو آهيان جو اوهان مون کي ان لائق سمجهيو. مون هن آفيس کي آفيس نه پر پنهنجو گهر سمجهيو هو.‘ آفيس جي لاءِ گهر جو لفظ هن کي نه وڻيو. ماڻهو ان ڳالهه کي محسوس ڪري سگهي ٿو، پر زبان سان چوڻ ٺيڪ نه هو، ان ڪري هن ان جملي کي رد ڪري ڇڏيو. ’اسان هن آفيس ۾ گڏجي ايمانداريءَ ۽ محنت سان ڪم ڪيو آهي. هن آفيس جي ڪم کي پنهنجو ذاتي ڪم سمجهيو آهي. سچ پڇو ته اوهان کان ۽ هن آفيس کان جدا ٿيندي مون کي ڪيترو ڏک محسوس ٿي رهيو آهي، سو لفظن ۾ بيان نٿو ڪري سگهان. آءٌ چاهي ڪٿي به هجان، پر اوهان کي ۽ هن آفيس کي وساري نه سگهندس....‘ هن کي لڳو ته اتي هو روئڻهارڪو ٿي پوندو. ٿي سگهي ٿو ته سندس اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي اچن. پوءِ عورتن وانگر رومال سان اکيون صاف ڪندي هو ڪيڏو نه عجيب ۽ کل جهڙو ڀاسندو.
’پر ڏهه سال ڪو ٿورو عرصو ته ڪونهي! ايترو سارو وقت جن ماڻهن سان گڏ رهيو آهيان تن کان موڪلائڻ وقت جيڪڏهن من ڀرجي آيو ته ڪهڙي خراب ڳالهه آهي! ڏک ته ٿيندو ئي ۽ آفيس وارن کي به ڏک ٿيو هوندو. مون ايترو وقت ڪنهن سان ڪانه ڦٽائي آهي. سڀني سان سٺو هليو آهيان....‘ تڏهن هن کي خيال آيو ته تقرير ۾ کيس اهي لفظ به چوڻ کپن ’جيڪڏهن مون کان ڪڏهن به ڪا غلطي ٿي وئي هجي يا اڻڄاڻائي ۾ مون ڪنهن جي دل آزاري ڪئي هجي ته مون کي معاف ڪجو.‘ ذهن ۾ اهو جملو ورجائيندي منظور محسوس ڪيو ته سندس دل کي هڪ هلڪي جهٻي اچي وئي هئي.
هو جيئن ئي آفيس اندر داخل ٿيو ته سامهون عالم پٽيوالو گڏجي ويس.
”سائين، اڄ اسان کان جدايون ڪري پيا وڃو.“
”ماڻهو دنيا ۾ ئي سدائين نٿو رهي، هيءَ ته آفيس آهي،“ هن مرڪندي وراڻيو.
”سائين منهن جي خوشامد ڪانهي، اسان کي اوهان جي وڃڻ تي ڏاڍو ڏک ٿيو آهي....“
هو اڳيان وڌي ويو. هن کي خبر هئي ته بيهڻ سان عالم ڇتي ڪوريءَ واري ڊيگهه ڪندو. هن کي خيال آيو ته آفيس جي سڀني ماڻهن کي چئي ڇڏي ته منهنجي اڳيان ڪو به منهنجي وڃڻ جو ذڪر نه ڪري. پر ٻين کي اها ڳالهه عجيب لڳي ها. هن کي پاڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي. ’آءٌ به عجيب آهيان. سوين هزارين ماڻهو پيا نوڪريون ڇڏين ۽ بدلائين. آخر مون سان ڪهڙي ويڌن آهي؟‘
هن کي ايندو ڏسي سندس پٽيوالو هن لاءِ آفيس جو در کولي بيهي رهيو.
”سائين اڄ آخري ڀيرو آفيس ۾ ويهو.“
هن چاهيو ته رڙ ڪري چوي، ’بند ڪريو هيءَ بڪواس. آءٌ نوڪري پيو ڇڏيان، مران ته ڪونه ٿو.‘ پر هو منهن تي ڏيکاءُ جي مرڪ آڻي اندر هليو ويو ۽ پنهنجي ڪرسيءَ تي وڃي ويٺو. کيس لڳو ته هو ڪجهه ڪجهه سهڪي رهيو هو. ’جيڪڏهن پٽيوالو اندر اچي ساڳي بڪواس ڪرڻ لڳو ته آءٌ ڪيئن پاڻ کي روڪي سگهندس. ۽ جيڪڏهن منهنجي وات مان ڪا اهڙي ڳالهه نڪري وئي ته سڀ ائين سمجهندا ته منهنجو هوش گم ٿي ويو آهي.‘
هن پنهنجي جسم کي ڪرسيءَ تي ڍرو ڇڏي ڏنو ۽ ٽنگون پکيڙي اهلي پيو. ’تڏهن اڄ منهنجو آفيس ۾ آخري ڏينهن آهي! آخري ڏينهن..... آخري ڏينهن..... ڇا ته بڪواس آهي....‘ هن ڏند ڪرٽيندي پنهنجو پاڻ کي دٻ ڪڍي. هن جو ارادو ٿيو ته ميز تي زور سان مڪ هڻي ڪڍي، پر ان وقت پٽيوالو اندر گهڙي آيو.
”سائين، وڏو صاحب اوهان کي سڏي ٿو.“
هو بنا ڪڇڻ جي اٿيو ۽ تڪڙو ٻاهر نڪري وڏي صاحب جي آفيس ۾ هليو ويو.
”ها ادا، هڪڙو منٽ،“ صاحب ميز تي پيل ڪاغذن تان ڪنڌ مٿي کڻي، سامهون ڪرسيءَ ڏانهن اشارو ڪندي هن کي چيو ۽ پوءِ وري ڪاغذ ڏسڻ لڳو. هن سان صاحب جو رويو هميشہ سٺو رهيو هو. الوداء پارٽي به صاحب جي خواهش موجب ٿي رهي هئي. هو ان گهڙيءَ جو انتظار ڪرڻ لڳوته اجهو ٿو صاحب به ٻين وانگر سندس وڃڻ بابت ڳالهائي.
صاحب ڪاغذن تان ڪنڌ کڻي هن ڏانهن هاريو.
”ها ته ...“ ٽيليفون جي گهنٽيءَ هن کي اڌ ۾ روڪي ڇڏيو.
”هڪڙو منٽ،“ هن رسيور کڻندي چيو.
فون صاحب جي ڪنهن گهري دوست هو. ان ڪري فون تي ڪچهري ٿيڻ لڳي. هو ويٺي ويٺي بور ٿيڻ لڳو. هن سوچيو ته اٿي هليو وڃي. اڳي جڏهن به صاحب وٽ ڪا اهم فون ايندي هئي ته هو اٿي هليو ويندو هو. پر هن ڀيري اٿي وڃڻ هن کي خراب لڳو ٿي. ڳالهه ٻولهه جي ترت ختم ٿيڻ جا اهڃاڻ نظر نٿي آيا. هن جي بيزاري وڌندي وئي. ’اهڙو واهيات ڏينهن مون ڪڏهن ڪونه ڏٺو‘، هن سوچيو. ان وقت صاحب دوست کان موڪلائي رسيور هيٺ رکيو.
”طبيعت ته ٺيڪ اٿئي نه، ٿڪل ٿڪل پيو لڳين،“
صاحب هن کان پڇيو.
’منهنجي منهن ۾ ڌوڙ،‘ هن چوڻ چاهيو. ”نه نه، اهڙي ته ڪا ڳالهه ناهي،“ هن مرڪندي وراڻيو.
”هينئر مان هڪ ضروري ڪم سان ٻاهر پيو وڃان، شايد ٿوري دير لڳي وڃي. مان اچان ته پوءِ گڏجي ماني کائينداسين،“ صاحب اٿندي چيو ۽ ٻاهر هليو ويو.
هو پنهنجي آفيس ۾ موٽي آيو. هن ڪرسيءَ تي ويهي پنهنجي آفيس تي نظر وڌي. هن کي ڪجهه اوپرو اوپرو لڳو. ڄڻ هو ڪنهن پرائي آفيس ۾ ڪم سان اچي ويٺو هو ۽ اتان بيزار ٿي جلد ٻاهر نڪرڻ جي لاءِ آتو هو. هن جي من ۾ آيو ته اٿي، ڀڄي، گهر هليو وڃي.
”اڄ ته ويچارو مهمانن وانگر ويٺو آهي،“ هن جا ٻي ٽي ساٿي اندر گهڙي آيا هئا.
”بس سائين، خوشنصيب آهي جو جند ڇڏائي ويو، نه ته هتي بک ڀينگ کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪونهي.“
”ها يار، نوڪري لئي واري ملي اٿس. اسان کي خوشي ٿي آهي ته اسان جو هڪڙو دوست ته اسان مان سڌريو.“
هن ٻين سان گڏ کلڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هن جي نڙيءَ مان ڪارو به آواز نه نڪتو، رڳو ٻٽي نظر اچي رهي هئي. هن سمجهيو ٿي ته سندس ساٿي ان ڪري خوش ڪونه ٿيا هئا جو کيس سٺي نوڪري ملي هئي، پر اصل ۾ هو سندس وڃڻ تي خوش ٿي رهيا هئا. ’ٿي سگهي ٿو ته اندر ۾ سڙي رهيا هجن. پر جيڪڏهن منهنجي جاءِ تي ٻيو ڪو وڃي ها ته پوءِ آءٌ هنن سان گڏجي ٻاهر کلان ها ۽ اندر سڙان ها.‘ هن کي پاڻ تي کل اچڻ لڳي. ۽ هن ڏٺو ته سندس ٽهڪن هيٺ ٻين جا ٽهڪ دٻجي ويا هئا. پر انهن ٽهڪن جٽاءُ نه ڪيو ۽ هن جي من تي پيل ڇپ ٿورو چري پري وري ڄمي وئي.
”صاحب اچي ويو آهي. چيو اٿس ته فوٽوگرافر پهچي ويو آهي. فوٽي هلي ڪڍايو،“ پٽيوالوي اندر اچي اطلاع ڏنو.
هو جيئن ئي قطار ۾ رکيل ڪرسين جي وچ تي ويٺو ته صاحب کيس گلن جو هار پاتو.
”مهرباني،“ هن چيو. هن کي عجب لڳو ته سندس آواز مئل هو. فوٽو نڪرڻ وقت به هن کي ڪجهه محسوس نه ٿيو. ڪجهه وقت کان پوءِ ماني کائيندي هن کي ائين لڳو ته هو ڪنهن عام دعوت ۾ ويٺو هو. هو سمجهي نه سگهيو ته سندس اندر ۾ اوچتو ايتري گهري خاموشي ڇو ڇائنجي وئي هئي!
”روايتي تقريرن ڪرڻ جي ضرورت ڪانهي. پنهنجا کڻي ڪٿي به وڃن، انهن کي پاڻ سان گڏ سمجهيو ويندو،“ ماني پوري ٿيڻ کان پوءِ صاحب چيو ۽ سڀ کلندا ٽيبل تان اٿيا.
هو صاحب سان گڏجي سندس آفيس ۾ ويو. ٿوري دير ويهڻ کان پوءِ هن چيو:”چڱو سائين، هاڻي مون کي اجازت ڏيو.“ صاحب اٿي بيهي هن کي ڀاڪر پاتو.
”جڏهن به ڪو ڪم ڪار هجي ته بنا حجاب جي اچجانءِ،“ صاحب چيو.
هو ڊنو ته هاڻي سندس دل ضرور ڀرجي ايندي.
”مهرباني،“هن چيو، پر سندس آواز رواجي هو. هو صاحب جي آفيس مان نڪري آيو. ورانڊي مان ڏٺائين ته سامهون پري کان روڊ تي بس اچي رهي هئي. هن پهرين سوچيو ته ٻين ساٿين کان موڪلائي، پر پوءِ وڌيڪ سوچڻ کان سواءِ هو ڍوڙندو روڊ تي آيو ۽ بس ۾ چڙهي ويو.