آئيني سمان سپنا
مان ھڪ کنڊر بنجي ويل شھر ۾ بيٺو ھوس. چؤطرف ويراني ۽ سڃ لڳي پيئي ھئي. شھر جي ڳليءَ ڳليءَ ۾ ان جي عظمت ۽ شاندار ماضي جا ڦٽل نشان موجود ھئا. عاليشان پر ڊٺل جاين ۾ گدڙ، بگھڙ، نانگ ۽ وڇون ويٺل نظر آيا. مان ڊڄي لڪندو لڪندو ھڪ کلئي ميدان ۾ اچي پھتس. وائڙو ٿي ويس. زمين تي چوڌاري لاشا پکڙيل ھئا. شايد جنگ جو ميدان ھو، ۽ رت به اڃا تازو ھو. مان ڊڄي ويس. مون لاش ڏانھن ڏٺو. سڀني جي منھن تي عجيب مرڪ پکڙيل ھئي. سڀئي چھرا گل جيان ٽڙيل ھئا، پوءِ به انھن جي ھيبت شينھن جھڙي ھئي. پنھنجي بزدليءَ تي شرم وچان منھنجو ڪنڌ ھيٺ جھڪي ويو. مون کي سڀئي چھرا ڄاتل سڃاتل محسوس ٿيڻ لڳا. مان ھر ڪنھن کي چتائي چتائي ڏسندو اڳتي وڌندو رھيس.
”ھي ڪير آھي! ھي ته مونکي ڄاتل سڃاتل ٿو لڳي. ڪيڏي نه پنجھائپ آھي ھن ۾ . . .“ پر ڪنھن جو به نالو منھنجي ذھن تي تري نٿي آيو. مان پريشان ۽ وائڙو، اتي ئي ڦرندو رھيس. اوچتو منھنجي نظر ھڪ ڳڀرو نوجوان تي وڃي بيٺي. منھنجي روح کي ڇڪ اچي ويئي. مان ھن جي ويجھو ويس. ڪنھن اڄاتي جذبي سببان ھن جي سگهي ۽ مضبوط ٻانھن تي پنھنجو ھٿ کڻي رکيم. رڳو ڇھڻ جي دير ھئي. ھو ٽپ ڏيئي اٿي ويھي رھيو. ھن جي روشن پيشانيءَ تي ذرو به گھُنج نه پيو، منھن تي اھائي لافاني مُرڪ ۽ سرھائي پکڙيل ھئي.
”تون ھتي ڪيئن آھيو آھين، ادل!“ ھن ٻاجھه ڀري آواز ۾ پڇيو.
” مان . . . . مان . . . مون کي خبر ناھي!“ پر ھي سڀ ڪير آھن؟
”تون ھنن کي نٿو سڃاڻين! ڪيڏي عجب جي ڳالھه آھي.“
مون چيو، ”مون کي چھرا ته ڄاتل سڃاتل ٿا لڳن، پر الائي ڇو ھنن جا نالا ذھن تي تري نٿا اچن . . .“
”تون سنڌي ناھين ڇا!“
”مان سنڌي آھيان، يقين ڪر، مان سنڌي آھيان.“
ھن وري پڇيو، ”تون سنڌي آھين پوءِ به ھنن کي نٿو سڃاڻين، تون شايد سنڌ ۾ ڪڏھن به ڪونه رھيو آھين!“
مون چيو، ”مان سنڌ ۾ ئي ڄائو نپنو آھيان، سڄي ڄمار سنڌ جو اَنُ کاڌو اٿم ۽ سنڌوءَ جو پاڻي پيتو اٿم. منھنجو خمير سنڌ جي شيءِ مان جڙيو آھي . . . “
تڏھن ھو بنھه وائڙو ٿي ويو، ”ڇا ٿي ويو آھي اوھان کي! ڪھڙو واءُ وريو آھي اوھان تي! مون کي ھتي آئي ڪو ٿوڙو وقت مس ٿيو آھي، ڇا ايتري ۾ منھنجي قوم، منھنجو ديس ايڏو بدلجي ويو آھي جو کانئن پنھنجا سورما دودو ۽ دريا خان وسري چڪا آھن!“
ھن مون کي ٻانھن کان جھلي ھڪ طرف ڇڪيندي چيو، ”ھيڏانھن اچ ھن کي سڃاڻين ٿو.“ ھن ھڪ جوڌي جوان ڏانھن اشارو ڪيو.
”شايد . . . پر مون کي ھن جو نالو ياد نٿو اچي.“
ھن کان ذڙي گھٽ رڙ نڪري ويئي، ”اوھان ھوشوءَ کي به وساري ڇڏيو!“ منھنجي وھم ۾ به اھو ڪونه ھو ته منھنجي قوم اھڙي ٿي ويندي.“ ڪجھه وقت اڳي ھن جي چھري تي جيڪا لافاني مرڪ ۽ سرھائي پکڙيل ھئي ان جي جوت گھٽجي وئي.
”مون کي سڃاڻين ٿو؟“
”تون!“ مون ذھن تي زور ڏنو، ”ھا، پر . . .“ منھنجو ڪنڌ ھيٺ جھڪي ويو، ھن جي واتان ڪجھه به نه اڪليو، مون کي ڏسندو رھيو. ڳچ مھل کان پوءِ چيائين، ”منھنجو نالو ھيمون آھي.“
مون يڪدم وراڻيو، ”ھيمون!“ ڇو نه، ھيمونءَ جي باري ۾ ته اسين اسڪولن ۽ ڪاليجن جي تاريخ ۾ پڙھندا آھيون، اڪبر مغل بادشاھ سان پاڻيپٽ جي ميدان ۾ جنگ ڪئي ھئي.
ھن کان ٽھڪ نڪري ويو، مان سخت لڄي ٿيس.
”ان جو سنڌ سان ڪھڙو واسطو!“ اوھان کي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ سنڌ جي تاريخ ڪانه پڙھائي ويندي آھي ڇا، مان ھيمون ڪالاڻيءَ جو ذڪر ٿو ڪريان جيڪو سنڌي ھو. سامراجي انگريزن کان سنڌ کي آزاد ڪرائڻ جي لاءِ ھن پنھنجن ھڪ جيڏن جوانن سنڌي شاگردن جي آزادي واري تحريڪ ۾ ڪم ڪيو ھو. سکر ۾ ريل جي پٽي اکيڙي ريل ڪيرائڻ جي الزام ۾ انگريزن کيس ڦاسيءَ تي چاڙھيو ھو. ھو خاموش ٿي ويو، پر منھنجي اندر ڪا ستل شيءِ جاڳي پئي ھئي ۽ چئي رھي ھئي: ھي ته اھو سورھيه ھيمون آھي، جنھن کي انگريزن چيو ھو ته ”تون رڳو اسان کان معافي وٺ ۽ واعدو ڪري ته آئيندي آزاديءَ جي ھلچل ۾ حصو نه وٺندي ته تنھنجي نوجوانيءَ تي رحم ڪري توکي آزاد ڪري ڇڏيون. پر ھن جواب ڏنو ته ديس جي خاطر اھڙيون لکين نوجوانيون قربان. جيڪڏھن مونکي آزاد ڪيو ويو ته مان ڪڏھن به گيدي ۽ غدار بڻجي غلامي جون ٻيڙيون پائي نه ويھندس.“ ھو مرڪندي ڦاسيءَ تي چڙھي ويو ۽ ان ھيمونءَ کي اسان وساري ڇڏيو!
شرم وچان منھنجو ڪنڌ ھيٺ جھڪي ويو، ”سنڌ وارن توکي شايد ان ڪري وساري ڇڏيو جو تون ھندو ھئين.“
پر ھن منھنجي ڳالھه تي ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو. ھو پنھنجن ئي خيالن ۾ ڀڻ ڀڻ ڪري رھيو ھو. اوچتو ھن پنھنجن مضبوط ھٿن سان منھنجي گلي کي ڇڪي چيو، ”مان پنھنجي سنڌ اوھان جي حوالي ڪري ويو ھئس، منھنجو ديس ڪٿي آھي . . . مون کان پوءِ اوھان به ته ٿڪجي ۽ دڄي سمھي پيا . . . مون کي جواب ڏي . . . جواب ڏي.“ مون وٽ ڪوبه جواب ڪونه ھو. ھن مون کي زور سان ٺيلھو ڏنو، ۽ مان منھن ڀر وڃي ڪريس.
آئينو اڃا تائين منھنجي اڳيان آھي. مان ان ۾ چتائي چتائي پاڻ کي ڏسي رھيو آھيان، الائي ڇو مان اڃا ان ۾ پنھنجو پاڻ کي سڃاڻي نه سگهيو آھيان. ڊڄان پيو ته پاڻ سڃاڻڻ کان اڳ آئينو ٽٽي نه پوي ۽ سپنا ٺري خاڪ نه ٿي وڃن.