اِشارو
ڪمال جو هٿ پاڻيهي ڄاڻي کيسي ڏانهن کڄي ويو ۽ سندس هٿ اندر کيسي ۾ پيل خط کي ٻاهران محسوس ڪيو. هن جو سڄو ڌيان پيءُ ڏانهن هليو ويو. قد جو ننڍو، ٿلهو ۽ هٿ ۾ سدائين ڏنڊي. اهو ٻاهر ته اسڪول ۾ هيڊ ماستر هو، پر گهر ۾ به هيڊ ماستر هو. زال ۽ ٻارن کي هر وقت ڇڙٻون ۽ دڙڪا ڏيندڙ، ڪڏهن ڪڏهن ڪاوڙ ۾ اچي ٻارن کي ڏنڊيءَ سان سٽيندڙ. ڪمال پيءُ جي ان طبيعت کي سمجهي نه سگهيو ته اهڙو ڇو هو! هن کي پيءُ سان ڪڏهن به پنهنجائپ محسوس نه ٿي. پر هن کي ڪڏهن پيءُ کان نفرت به محسوس نه ٿي. رڳو ڊپ ٿيندو هو. هاڻي هن کي لڳو ته سندس ۽ پيءُ جي وچ ۾ رڳو ڊپ جو رشتو هو. پوءِ هو جيئن وڏو ٿيندو ويو ۽ سندس پيءُ پوڙهو ٿيڻ لڳو ته اهو ڊپ لاتعلقي ۾ بدلجندو ويو. ڪمال گهر ڇڏيو، ان کي گهڻو وقت ٿي ويو هو. هاڻي هو ڪڏهن ڪڏهن گهر ويندو هو ته پيءُ سان هڪ ٻن لفظن کان وڌيڪ ڳالهائيندو نه هو. پيءُ اندر ڪمري ۾ ويٺل هوندو ته ڪمال ٻاهر ورانڊي ۾ وڃي ويهندو. پيءُ ٻاهر ويٺل هوندو ته ڪمال اندر وڃي ويهندو يا مورڳو گهر کان ٻاهر نڪري ويندو. هو سمجهي نه سگهيو ته ائين ڇو ٿي ٿيو! هن کي پيءُ جي موجودگيءَ ۾ هڪ عجيب مونجهه محسوس ٿيندي هئي. هن اهو به ڏٺو هو ته پڻس کي به هروڀرو سڪ ڪانه هئي ته ڪو پٽ سان گڏ ويهي ڳالهيون ڪري. ڪجهه دير گڏ ويهڻو به پوندو هئن ته ٻئي چپ هوندا. گهر ۾ ٻي هئي ماءُ جيڪا هر وقت پڻس جي رويي ۽ گهر ۾ اڻ هوند جون شڪايتون پئي ڪندي هئي. ڪمال چپ چاپ ماءُ جون ڳالهيون ٻڌندو رهندو هو. هن ڪڏهن به ماءُ جي شڪايتن تي سنجيدگيءَ سان ڌيان ڪونه ڏنو. پر گهڻي وقت کان پوءِ هن کي احساس ٿيو ته ماءُ سان سندس وهنوار بلڪل اهڙو ئي هو جهڙو سندس پيءُ جو هو. هن کي پنهنجي ماءُ تي رحم آيو، جنهن کي سندس مڙس ته نظر انداز ڪري ڇڏيو هو، پر پٽن به ڌيان نه ڏنو ۽ ان غريب عورت سڄي عمر ڪيترو لوڙهيو هو!
ڪمال خط کيسي مان ڪڍيو ۽ بيٺي بيٺي ان کي وري پڙهيو. هو اهو خط ٽي ڀيرا اڳ به پڙهي چڪو هو. پڻس لکيو هو: ”ماڻهو اولاد ڄڻيندا آهن ته ان کي پڙهائي لکائي، پنهنجن پيرن تي بيهاري، اميد رکندا آهن ته هو کين ڏکئي وقت ۾ سهارو ڏيندو. اسان تو لاءِ ڇا نه ڪيو؟ پنهنجي غريباڻي حال سارو تو کي پالي پڙهائي ايڏو سارو ڪيو. پر اسان کي خبر ڪا نه هئي ته تون اهڙو نالائق ثابت ٿيندين جو پنهنجي پوڙهي ماءُ ۽ پيءُ، پنهنجن ننڍين ڀينرن ۽ ڀائرن جي سار سنڀال نه لهندين. ڇا تو کي ذرو به احساس ڪونهي ته اسين ڪيتري تنگدستيءَ ۾ آهيون. اسان کي کڻي ڇڏ، اسان تو لاءِ ڪجهه ڪونه ڪيو، اسين اچي مرڻ ڪنڌيءَ تي بيٺا آهيون. اسان کان پوءِ انهن معصوم نياڻين جو ڪهڙو سهارو آهي؟ تون ته ننڍي هوندي کان لاپرواهه آهين. نه ماءُ پيءُ جو خيال ۽ نه ڀينرن جي چنتا. هتي تنهنجي چري ماءُ تنهنجي شاديءَ جا سانباها پئي ڪري. ڇوڪريءَ وارا هاڻي تڪڙ پيا ڪن. مون وٽ ته پيسو ڪونهي جو شاديءَ جو خرچ ڀري سگهان. اهو سڀ تو کي ڪرڻو آهي. هاڻي ته سستي ۽ ڪاهلي ڇڏ. زندگيءَ ۾ ڪجهه سنجيدو ٿي، ڪجهه احساس ڌار، ڪجهه ڪر. ان کان وڌيڪ آءٌ تو کي ڇا چوان.....“
ڪمال خط ويڙهي کيسي ۾ وڌو. هن روڊ ڪراس ڪرڻ چاهيو، پر ٽريفڪ جو تيز وهڪرو ڏسي هو ترسيو جيستائين ريڊ سگنل اچي. هنن کي خيال آيو ته هو سڄي عمر منتظر رهيو ته کيس ڪٿان ڪو گرين سگنل ملندو، ڪو اشارو ملندو ۽ هو به دنيا سان گڏ اڳتي وڌندو. پنهنجن مسئلن جي ڌٻڻ مان، پنهنجن ڪامپليڪس جي گهيرن مان ٻاهر نڪرندو.
’ايتري ساري زندگي گذري ويئي پر مون کي ڪٿان به ڪو گرين سگنل نه مليو اڳتي وڌڻ لاءِ. گرين سگنل هميشه ٻين جي لاءِ هوندو آهي. ٻيا اڳتي وڌي ويندا آهن ۽ جڏهن منهنجو وارو ايندو آهي ته ريڊ سگنل روشن ٿي ويندو آهي. وقت ڪيترو اڳتي وڌي ويو آهي ۽ آءٌ پوئتي ڌڪجندو وڃان. موجوده وقت ۾ اڻ ٺهڪندڙ. صفاMisfit.‘
ڪمال کي ڪراچيءَ جي جنهن آفيس ۾ نوڪري ملي هئي تنهن ۾ هن پاڻ کي اڃا تائين نه ٺهڪايو هو. ڪراچيءَ جا ماڻهو ڳالهائڻ جا، ڪم ڪرڻ ۽ هلڻ جا تيز. هڪڙي هنڌان اٿي ٻئي هنڌ ائين تيز ويندا ڄڻ ڪا ايمرجنسي هجي ۽ موٽندي به ايترو ئي تيز ايندا پوءِ ڀلي پنهنجي ٽيبل تي ويهڻ کان پوءِ ڪو ڪم نه هجين. ڪمال جو آفيسر مسٽر نظامي ٻاهران ائين تيز تيز ايندو هو جو ساهه به ڪرسيءَ تي ويهي کڻندو هو. اهو مسٽر نظامي ڪمال کي سست ڪري سڏيندو هو:
”ڪراچيءَ جهڙي تيز شهر ۾ ائين مئل قدمن سان هلندين ته پوئتي رهجي ويندين. ۽ ٻيا سڀ تو کان اڳتي نڪري ويندا....“
پر ڪمال پنهنجي گهران جيڪي مئل قدم کڻي نڪتو هو سي ڪراچيءَ ۾ به اهڙائي رهيا.
’ڇو؟ آئون ٻين جهڙو نٿو ٿي سگهان!‘هن پاڻ کان پڇيو.
’آئون ٻين جهڙو تيز ۽ چالاڪ ڪونه آهيان.... هلڻ ۾ سست..... ڳالهائڻ اَچي ڪونه.....‘
”تون ماڻهن سان گڏ رهيو آهين يا جهنگلي جانورن سان گڏ؟“
اُها ڪرسٽائن هئي جنهن کانئس پڇيو هو. ڪاري هجڻ جي حد تائين سانوري، مسٽر نظامي جي اسٽينو. ڪمال ڊسپيچ ڪلرڪ هو، ان ڪري ٻنهي جو هڪ ٻئي سان واسطو هو. پر ڪمال ڪوشش ڪئي ته سندس واسطو گهٽ پوي. ڪرسٽائن جو واسطو ڪجهه زياده ئي هو.
”تنهنجي لاءِ ته آءٌ جهنگ مان پڪڙجي آيل هڪ جانور ئي آهيان، اوهان جهڙن شهري ماڻهن جي وندر جو وسيلو.“
”او نو..... تون ته چڙي به جلدي ٿو پئين. منهنجو مطلب اهو ڪونه هو. تون دنيا ۾ ڪجهه سک. Taboos ۽ Complexes مان ٻاهر نڪر. نه ته هيءَ دنيا تو کي لتاڙي پوئتي ڇڏي ويندي.“ ۽ ڪرسٽائين پاڻ ئي اڳتي وڌي هن ڏانهن آئي هئي. ڪمال ته پنهنجي ليکي گهڻي ڪوشش ڪئي هئي ته ڪرسٽائن کان فاصلو رکي. هوءَ جيڪڏهن خوبصورت ڪانه هئي، ته وڻندڙ ضرور هئي. صحتمند ۽ ٺيڪ ٺاڪ. پرڻيل هئي ۽ هڪ ٻار جي ماءُ پڻ هئي. پر ڏسڻ ۾ اڃا ڇوڪري ٿي لڳي. شروع شروع ۾ ڪمال هن سان ڳالهائيندي ڊڄندو هو. اول اول ڪرسٽائن ئي هن سان فري ٿي هئي ۽ هن کي ڇڪي پنهنجي ويجهو آندو هو.
”تون هر ڳالهه ۾ سست آهين، سواءِ هڪڙي ڳالهه جي...“
”شڪر، ڪنهن ته ڳالهه ۾ تيز آهيان! ڪهڙي آهي اها؟“
”تون اچين تڪڙو ٿو.“
ڪرسٽائن ٽهڪ ڏنو هو. ڪمال به هن سان گڏ کليو، پر جلدي گنڀير ٿي ويو. هو پريشان ٿي پيو هو.
”هاڻي وري ڇا پيو سوچين؟“
”ڪجهه نه.“
”ائين ته آءٌ تو کي سڃاڻان ٿي. سواءِ سوچڻ جي ٻيو تو کي اچي ڇا ٿو! ٺهيو. ٻڌاءِ، ڪهڙي ڳالهه آهي؟“
”اهو ئي تڪڙي اچڻ تي پيو سوچيان.“
”يوُ اسٽوپڊ! اها به ڪا سوچڻ جي ڳالهه آهي. مون ته مذاق ۾ چيو. اهو ته نيچرل آهي تو جهڙي ماڻهوءَ جي لاءِ. جڏهن ڪو Excited گهڻو هوندو آهي نه، ته جلدي اچي ويندو آهي. تون پاڻهي ٺيڪ ٿي ويندين. ان تي گهڻو سوچيندين ته سڄو معاملو گڙٻڙ ٿي ويندو. پر مون کي تنهنجو جلدي اچڻ به وڻي ٿو. تون ڪجهه به نه سوچ ان بابت.“
ڪرسٽائن هن کي زور سان ڀاڪر پائي هڪ ڊگهي ڪس ڪئي هئي.
بندر روڊ تي تيز ٽريفڪ سان گڏ هن جون نظرون به ڍوڙنديون ويون. ايتري ساري وڏي دنيا ۾ هڪڙي ڪرسٽائن هئي جنهن مان هن کي پنهنجائپ ملي هئي، جيڪا هن جي وجود جي اونڌاهي غار اندر گهڙي آئي هئي ۽ اتان ڄارا صاف ڪيا هئا. کيس ماڻهو بنايو هو ته ڪرسٽائن.
”تو مون کي جهنگلي جانور مان پالتو جانور بنائي ڇڏيو آهي.“
”بيوقوف آهين تون. پالتو جانورن جي ڳچيءَ ۾ ته پٽو هوندو آهي.“
”اهو پٽو تون آهين“
”نه تون پالتو جانور آهين ۽ نه آءٌ تنهنجي گلي ۾ پيل پٽو. اونڌيون ڳالهيون نه سوچيندو ڪر. ماڻهو هميشه سٺيون ڳالهيون سوچي. تون ماڻهو آهين، ٻين ماڻهن وانگر عام ماڻهو... آئيندي ڪڏهن ڪا اونڌي اُبتي ڳالهه متان سوچين.“
ڪمال سوچيو،’پر جنهن ماڻهوءَ جي شخصيت ئي اونڌي هجي، اهو اونڌيون اُبتيون ڳالهيون نه سوچيندو ته ٻيو ڇا ڪندو. آءٌ ڪيتري ڪوشش ڪرڻ جي باوجود پاڻ کي دنيا سان ٺهڪائي نه سگهيو آهيان. هر هنڌ، هر ڪنهن سان، هر ڳالهه ۾Misfit.....‘ هن جون نظرون آسپاس ۽ روڊ جي ٻئي طرف وارن دڪانن، شين، ماڻهن ۽ گاڏين تان ڦرنديون سگنل تي اچي ڄمي ويون ٿي- ڄڻ کيس انتظار هجي ته هن کي ڪڏهن اشارو ملندو اتان هلڻ جو. ان اشاري جي انتظار ۾ سڄي زندگي گذري وئي ۽ هن زندگيءَ ۾ ڪجهه به نه ڪيو. نه پنهنجي لاءِ، نه ٻين جي لاءِ.
’ماڻهو ڏسندا اهو آهن ته هن ٻين جي لاءِ ڇا ڪيو آهي!
’مون ته ڪنهن جي لاءِ ڪجهه به نه ڪيو. نه پنهنجي گهر وارن جي لاءِ، نه ڪرسٽائن جي لاءِ.....‘
اها ڪرسٽائن هئي جنهن هن جي لاءِ سڀ ڪجهه ڪيو. پر هو ڪرسٽائن جي لاءِ ڪجهه به نه ڪري سگهيو هو. اها ڳالهه ڇيت بنجي هن جي ذهن ۾ چڀي رهي هئي. هن کي لڳو ته هو هيٺ ڪري پيو هو. گهڻو گهڻو هيٺ، جتان نڪرڻ جي لاءِ ڪو حيلو وسيلو ڪونه هو.
”تون شروع کان اهڙو بيحس آهين يا هاڻي ٿيو آهين؟“
ڪرسٽائن پڇيو هو هن کان. ۽ هن سوچيو هو ته ڇا هو اندر به ايترو ئي بيحس آهي جيترو ٻاهران لڳي ٿو! جيڪڏهن سچي به هو ايترو بيحس هو، جيڪو هن ڪڏهن پاڻ کي نه سمجهيو هو، ته ان بيحسيءَ جا ڪارڻ ڪهڙا هئا؟
”مون ته هميشه ائين پئي سمجهيو آهي ته آءٌ حد کان وڌيڪ حساس آهيان. معمولي ڳالهه به مون تي وڏو اثر ڪندي آهي ۽ ذهن ۾ چنبڙي پوندي آهي.“
”ها، تون حساس ته آهين، پر رڳو پنهنجي لاءِ، پنهنجي ذات جي حد تائين. ٻئي ڪنهن کي ڪا تڪليف آهي، ڪو مسئلو آهي، ان جو احساس تو کي ڪٿي ٿيندو آهي! جيستائين ٻئي جي جذبات جو واسطو آهي ته تنهنجو حساس پڻو ڪيڏانهن گم ٿيو وڃي؟“
ڪمال کي لڳو: لائيٽ هائوس جي سامهون گذرندڙ سموري ٽريفڪ هن جي مٿان چڙهندي پئي آئي. هن جي سيني اندر ڪا شيءَ مروٽجي رهي هئي. ڪمال ڇاتيءَ تي هٿ رکيو ۽ ڊگهي ساهه کڻڻ جي ڪوشش ڪئي. اوچتو ريڊ سگنل سبب سموري ٽريفڪ بيهجي وئي. سگنل جي ڳاڙهي بتي ڪمال جي اکين ۾ نچڻ لڳي. هن کي ڊپ لڳو ته چڪرائجي فوٽ پاٿ تي نه ڪري پوي. هن سيني کي زور سان دٻايو ۽ گهڙي کن جي لاءِ اکيون بند ڪري ڇڏيون.
هن پاڻ کي چيو: تون اهو شخص آهين جنهن ڪڏهن به ڪنهن جي لاءِ ڪجهه نه ڪيو. ڪجهه ڪرڻ ته پري رهيو تو ڪڏهن ڪنهن جي لاءِ سوچيو به ڪونه. ڪو اهڙو ماڻهو آهي جيڪو تو مان مطمئن هجي! تو هميشه ٻين ۾ اميدون رکيون ته اهي تنهنجو خيال ڪن، تو لاءِ ڪجهه ڪن...... تنهنجي جيئڻ جو ڪارڻ بنجن، پر تو انهن جي لاءِ ڇا ڪيو آهي؟ لعنت آهي توتي- تنهنجي جيئڻ تي......
ٽريفڪ جي گوڙ تي هن اکيون کوليون ۽ سگنل جي بتيءَ ڏانهن ڏٺو. سائي روشني هن جي اکين ۾ ٿڌاڻ بنجي آئي. هن پاڻ کان پچيو، ’مون کي به ڪڏهن زندگيءَ ۾ گرين سگنل ملندو؟ سڄي حياتي آسرو رهيو، پر منهنجي اڳيان سڀئي رستا بند رهيا آهن، سڀئي دروازا بند رهيا آهن. جڏهن ڪو رستو نه ملي، ڪو دروازو کليل نه هجي ته ماڻهو ڪيڏانهن وڃي؟‘ تڏهن هن کي ڪرسٽائن جي چيل ڳالهه ياد آئي: ”منهنجي گهر جو دروازو تو لاءِ هميشه کليل رهندو“ پر اهو دروازو به بند ٿي ويو هو هن لاءِ.
”منهنجو مڙس ٻن سالن کان آمريڪا ۾ آهي. اڃا هن جي اچڻ جو ڪو پروگرام ناهي. پٺيان آءٌ ٻار جي ماءُ بنجي وڃان ته ماڻهو ڇا چوندا؟ منهنجو مڙس ڇا چوندو؟ تون اهو سمجهين ڇو نٿو!“
”تون طلاق وٺ آءٌ توسان اڄ ئي شادي ڪرڻ لاءِ تيار آهيان.“
”اوهه ڪمال! اها ڳالهه ايتري سولي ڪانهي. طلاق وٺڻ جي لاءِ ڪو سبب هجڻ کپي. آءٌ الڳ ٿيڻ چاهيان ٿي، آءٌ ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ سان پيار ڪريان ٿي ۽ هن جي ٻار جي ماءُ بنجڻ واري آهيان...... اهو ڪو سبب ناهي. ٻي ڳالهه ته طلاق ايترو جلدي ملندو به ڪونه. تيستائين ته ٻار به ڄمي پوندو. نه، مون ۾ ايترو حوصلو ناهي جو آءٌ پنهنجن پراون کي منهن ڏئي سگهان.“
”پوءِ تون ڇا ٿي چاهين؟ ابارشن!“
”ٻيو ڪو چارو ناهي.“
’ها ٻيو ڪو چارو نه هو،‘ ڪمال جي واتان نڪري ويو. پاسي مان لنگهندڙ ماڻهوءَ هن ڏانهن ڏٺو ۽ هليو ويو.
پر اهو سڀ هن کي نه وڻيو هو. بيوسي اها هئي ته هو ڪجهه ڪري به نٿي سگهيو. نه ڪرسٽائن جي لاءِ ۽ نه وري پنهنجي ٿيندڙ ٻار جي لاءِ. ڪرسٽائن موڪل وٺي هلي وئي. هاڻي صرف فون تي حال احوال معلوم ٿي سگهيو ٿي. هڪ ڏينهن ڪرسٽائن هن کي ٻڌايو ته جيڪي عورتون ابارشن ڪرائڻ ۾ ماهر آهن ۽ بنا تڪليف جي جلدي سڄو ڪم ڪريو ڇڏين سي پيسا گهڻا ٿيون وٺن. ڪرسٽائن وٽ ايترا پيسا ڪونه هئا، ان ڪري هن کي اهڙي دائي جي تلاش هئي جنهن کي هوءَ افروڊ ڪري پئي سگهي.
”ان ۾ ڪو خطرو ته ناهي؟“
”ها، رسڪ ته آهي. هڪ ڏينهن کان وڌيڪ به لڳي ويندا آهن ۽ جيستائين ڪجهه ٿئي تيستائين روز روز جهنم جي عذاب مان گذرڻو پوندو.“
”پوءِ اهو ڪم ڪنهن چڱي هنڌان ڇونه ڪرائجي. جيستائين پيسن جو معاملو آهي ته ڪٿان اُڌار سڌار ڪري وٺنداسين. پوءِ جڏهن تو وٽ ٿين ته ڏجانءِ.“
”نه،اهڙي ضرورت ڪانهي. مون وٽ ڪجهه پئسا آهن.“
موڪل ختم ٿيڻ کان پوءِ ڪرسٽائن جڏهن آفيس ۾ آئي ته ڪمال ڏٺو ته هوءَ ڏانهنس نهارڻ کان نٽائي رهي هئي. ڪمال کي لڳو ته هوءَ ڪوشش ڪري کانئس پري پري پئي ٿي. ڪمال گهڻو سوچيو پر کيس ڪرسٽائن جي ان رويي جي لاءِ ڪو ڪارڻ نه سجهيو.
” ڇا ڳالهه آهي. ڪرسٽائن! تون ناراض آهين؟“
”پاڻ کان پڇ.“
”پاڻ کان ته گهڻو پڇيو اٿم.پر ڪو سبب سمجهه ۾ نٿو اچي.“
”اهڙو ٻار ته ڪونه آهين.“
”سچي به...ٻڌاءِ کڻي، ڇا ڳالهه آهي؟ مون کان ڪا غلطي ٿي؟“
”تو کي ڪڏهن پنهنجي فرض ۽ ذميداريءَ جو احساس ٿيو آهي؟“
”مون سمجهيو ڪونه!“
”ها، تون ڇو سمجهندين!تو کي ضرورت ڪهڙي آهي....“
”پر تون صاف صاف ڇو نٿي ٻڌائين؟“
”منهنجو ڪو حق ناهي توتي؟ مون ايتري تڪليف سهي ابارشن ڪرايو. تو ڇا ڪيو منهنجي لاءِ؟“
” مون ته تو کي چيو هو ته ڪنهن چڱي هنڌان ڪراءِ. پيسن جو بندوبست آءٌ پاڻهي ڪندس.“
”جي نه. تو چيو هو ته ڪٿان اُڌارا وٺنداسين ۽ جڏهن مون وٽ ٿين ته واپس ڪريان. اُڌارا پيسا آءٌ نٿي وٺي سگهيس ڇا ڪٿان؟“
”مون سوچيو ته جيڪڏهن آءٌ چوندس ته تنهنجي ابارشن لاءِ پيسا آءُ ڏيندس ته تو کي خراب لڳندو. مون کي خبر آهي ته تون خوددار آهين، ان ڪري ڊپ لڳو ته تون ڪاوڙجي نه پئين....“
”تو کي اصل ۾ پنهنجي خودداري جو احساس هو ته ڪٿي آءٌ انڪار نه ڪري ڇڏيان. تو کي رڳو پنهنجو احساس هوندو آهي. ٻين جو تو کي ذرو به احساس ڪونه ٿيندو آهي. مون تو جهڙو بيحس ماڻهو ڪونه ڏٺو. مون کي نفرت آهي، اهڙن ماڻهن کان.....“
ڪمال سوچيو ته ڪيترو وقت ٿي ويو هو کيس اتي ئي بيٺي بيٺي. هن کي خيال آيو ته وقت گهڻو اڳتي وڌي ويو هو ۽ هن جي ڪرڻ لاءِ هاڻي ڪجهه به نه هو. هو ڪنهن جي لاءِ ڪجهه ڪرڻ جي لاءِ لائق نه هئو. هاڻي سندس جيئڻ جو ڪو ڪارڻ نه رهيو هو. رڳو جيئڻ خاطر جيئڻ ٻين کان لاتعلق ۽ بيحس بنجي جيئڻ بيسود هو. هن کيسي ۾ پيل خط کي هٿ سان ڇهيو ۽ چيو،’منهنجو هئڻ ٻين لاءِ تڪليفن جو ڪارڻ آهي. آءٌ آهيان ته ٻين جون مون ۾ ڪوڙيون اميدون ۽ آسرا آهن. مون پنهنجي گهر وارن جي لاءِ ڪجهه نه ڪيو. پر جن کي خبر ناهي انهن هميشه ڌڪ کاڌا آهن منهنجي هٿان ۽ پوءِ ڄاتو آهي ته منهنجو وجود هڪ فراڊ آهي. ڌوڪو آهي. اهو ڇا ائين ئي هلندو رهندو؟ ڪيستائين! ڪيستائين!.....“
هن جون نظرون ٽريفڪ سگنل ڏانهن ويون. ڳاڙهي لائيٽ بند ٿي وئي ۽ پيلي لائيٽ روشن ٿي. ڪمال جي ذهن ۾ وڄ چمڪي وئي. هن کي لڳو ته پيلي لائيٽ کيس اشارو ڏنو هو تيار ٿيڻ جو. هو خوش ٿي ويو. ’مون کي اشارو ملي ويو... اشارو ملي ويو....‘ هن جي ذهن ۾ اهو جملو ڦاٿل سئي واري رڪارڊ وانگر وڄڻ لڳو. سائي لائيٽ جي روشن ٿيڻ سان ٽريفڪ چالو ٿي وئي هئي- ۽ ان سان گڏ ڪمال جو پير به اڳتي روڊ طرف کڄي ويو.