فيصلو
”اوه منهنجا خدا! آءٌ ڇا ڪريان.... ڇا ڪريان!“ هن پنهنجي ذهن ۾ متل جنگ کان بيزار ٿي پنهنجو پاڻ کي چيو. ”آخر آءٌ ڪهڙو فيصلو ڪريان! نازان جي لاءِ پنهنجي ماءُ ۽ پنهنجو گهر ڇڏيان! ان ماءُ کي ڇڏي ڏيان، جنهن مون کي پنهنجي جيءَ جو جياپو سمجهيو آهي! يا آءٌ پنهنجين خوشين جو گلو گهُٽي ڇڏيان! مون کي ڪجهه به سمجهه ۾ نٿو اچي ته آءٌ ڇا ڪريان!“ هن منهن ٻانهن ۾ لڪائي ڇڏيو. هن جو ذهن سوچي سوچي، ٿڪجي ساڻو ٿي پيو هو، پر ڪوبه فيصلو نه ڪري سگهيو هو. هن کي ائين ٿي لڳو ته فيصلي ڪرڻ جي قوت ڄڻ ختم ٿي چڪي هئي. پر هن کي نيٺ فيصلو ڪرڻو هو، ڪنهن هڪڙيءَ ڳالهه تي پهچڻو هو. هو پنهنجي پيار لاءِ پنهنجي ماءُ کي ڇڏي يا پنهنجي ماءُ کي پنهنجي پيار لاءِ ڇڏي! هارون جي لاءِ، هن گهڙيءَ، اهو فيصلو موت ۽ زندگيءَ جي فيصلي کان گهٽ نه هو. پر نه، موت ڪهڙو ۽ زندگي ڪهڙي؟ ماءُ جنهن هارون کي پنهنجي زندگي ڏني هئي، پنهنجو رت ست ڏنو هو، اهڙي ماءُ، جنهن جي پيار ۾ سمنڊ جي گهرَائي هجي، ان کي هو ڪيئن ٿي ڇڏي سگهيو! ٻئي طرف نازان هئي، جيڪا هن جي ويران ۽ اڻڀي زندگيءَ ۾ گلن جي سرهاڻ کڻي آئي هئي؛ جنهن هن سان گڏ گهارڻ جو سوڳنڌ کنيو هو. هو آخر ڪنهن کي ڇڏي! هن جو ذهن چاڪيءَ جي ڍڳي وانگر ڦري گهري وري هڪڙي ئي هنڌ اچي بيهي ٿي رهيو، اڳتي وڌڻ جي ڪا به واهه ڪا نه هئي. راهه ٻنهي طرفن کان بند هئي، هو ڄڻ رستي جي وچ تي منجهيل منجهيل ۽ وائڙو وائڙو بيٺو هو.
ڪالهه شام جو نازان جي ماءُ هن کي سڏايو هو، هن هارون سان ڪي تمام ضروري ڳالهيون ڪرڻ ٿي چاهيون. هن چيو، ”توکي منهنجيون ڳالهيون شايد عجيب لڳن، پر صورتحال ڪجهه اهڙي آهي جو تو سان صاف صاف ڳالهين ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪونهي. اهي ڳالهيون هونءَ ته ڇوڪري ۽ ڇوڪريءَ جي مائٽن جي وچ ۾ ٿينديون آهن، پر انهن ڳالهين بابت فيصلو تو کي ڪرڻو آهي، ان ڪري آءٌ سڌو سنئون توسان ڳالهائڻ چاهيان ٿي.“
هارون هٻڪندي چيو، ”آءٌ پوري ڌيان سان ٻڌي رهيو آهيان، اوهان چئو.“
نازان جي ماءُ وڌيڪ گنڀير ٿي چيو، ”هارون! تو کي خبر آهي ته هن گهر ۾ فقط اسين ٻه ڄڻيون زال ذات رهون ٿيون. خدا کان سواءِ اسان جو ٻيو ڪير به ڪونهي. اسين هڪٻئي کي ويجها آهيون، ۽ هڪٻئي جي حال جي سڀ خبر اٿئون. نازان جي پيءُ جي گذاري وڃڻ کان پوءِ اسين ٻئي ماءُ ڌيئر بي سهاري بڻجي ويون هيونسين. ان وقت نازان پنجن سالن جي هئي. مون اڪيلي سر حالتن کي منهن ڏنو. مشين تي ڪپڙا سبي گذر سفر ڪري، تڪليفون سور سهي، نازان کي پاليو. منهنجي زندگيءَ جو وڏي ۾ وڏو مقصد نازان جي زندگيءَ کي سنوارڻ هو، ۽ هينئر نازان ئي منهنجو سهارو آهي.“ هن هارون تي نظرون کپائي چيو، ”تون ئي ٻڌاءِ هارون! ڇا آءٌ پنهنجي حياتيءَ جو سهارو ٻئي جي حوالي ڪري ڇڏيان! آءٌ هن عمر ۾ پراون درن تي ڌڪا کائي مري وڃان!“ نازان جي ماءُ چپ ٿي وئي. هارون کان هڪ اکر به نه اُڪليو. هن کي سمجهه ۾ نٿي آيو، آخر ڇا ڳالهائي!
وري به نازان جي ماءُ ئي ڳالهايو، ”آءٌ نٿي چاهيان ته نازان پنهنجي حياتي مون لاءِ ڳاري ڇڏي. نه نه، نازان جي خوشيءَ لاءِ آءٌ سڀڪجهه ڪرڻ لاءِ تيار آهيان. آءٌ رڳو ايترو چاهيان ٿي ته هوءَ شادي ڪري، مون سان گڏ، هن گهر ۾ رهي. تون جيڪڏهن مون کي خود غرض سمجهين ته ڀلي سمجهه، پر مون لاءِ ٻي ڪا به واهه ڪانهي.“
تڏهن هارون گهٽيل آواز ۾ ڳالهايو.” نه ماسي، آءٌ اوهان جي مجبورين کي سمجهي سگهان ٿو.“ پر خود هِن جون به ته ڪي مجبوريون هيون. هِن جي مَن ۾ هاهاڪار متل هو.
”هارون! هاڻي تنهنجي فيصلي جي ضرورت آهي.“ نازان جي ماءُ جو آواز هو.
هارون منجهي پيو، پوءِ هن چيو: ”مون کي ڪجهه سوچڻ جي مهلت ڏيو، ماسي“
نازان جي ماءُ هن جي مونجهاري کي سمجهي وئي. ”شايد تون يڪدم فيصلو نه ڪري سگهين. ان ڪري تون ڀلي ڪجهه وقت ٿڌي دل ۽ دماغ سان سوچ. يڪدم ڪيل جذباتي فيصلا اڳتي هلي نقصان پهچائيندا آهن. تون پنهنجن مائٽن سان به صلاح ڪر. اهو ڏاڍو ڏکيو مسئلو آهي، پُٽ.“
هارون هن کان موڪلائي ٻاهر آيو. اڱڻ ۾ رڌڻي جي در وٽ نازان ٽيڪ ڏيو بيٺي هئي. هوءَ ڪيتريءَ دير کان ان هڪ ئي جاءِ تي بيٺي، پيڙا ڀوڳي رهي هئي. هارون کي ڏسي هن ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو. هارون هن جي اڳيان وڃي بيٺو.
”نازان!“ هن گهُٽيل آواز ۾ سڏ ڪيو. نازان اکين جي ڇَڀرن ۾ اٽڪيل لڙڪن کي لِڪائڻ جي لاءِ منهن ٻئي طرف ڦيرائي ڇڏيو. هارون جي من ۾ آيو ته اڳتي وڌي نازان جا لڙڪ اُگهي. هن جو رڳو هڪڙو پير وڌيو ۽ پوءِ پٿر بنجي ويو. ”مون کي ڪهڙو حق آهي نازوءَ جي لُڙڪن اگهڻ جو...“ هن سوچيو هو ڪيڏو نه بيوس هو، ڪيڏو نه لاچار هو- ڄڻ ڪو اپاهج هو، جنهن جي وس ۾ ڪجهه به نه هجي. هو رڳو ايترو به چئي نٿي سگهيو، ’نه رو، نازو نه رو...‘ پر اها ڳالهه اجائي ۽ رسمي لڳي ها. ماڻهو جڏهن ٻيو ڪجهه نه ڪري سگهندو آهي، تڏهن رڳو روئي سگهندو آهي. روئڻ بيوسيءَ ۽ لاچاريءَ جو ۽ ڪجهه نه ڪري سگهڻ جو اظهار آهي. هن کي ائين لڳو ته جيڪڏهن هو اتي ڳچ دير بيٺو رهيو ته پوءِ ڄمي پٿر بنجي ويندو. هن هڪ ڊگهو ساهه کنيو ۽ هن جي واتان نڪتو، ” دل نه لاهه نازو، ڪو بِلو ٿي پوندو.“ ۽ پوءِ هو تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪري ويو، ڄڻ اتي وڌيڪ ترسندي ڊڄندو هجي.’پر جيڪڏهن آءٌ پٿر بنجي وڃان ها ته وڌيڪ سٺو ٿئي ها منهنجي لاءِ. گهٽ ۾ گهٽ هيئن عذاب ته نه سهان ها. جيڪر آءٌ رڳو پٿر هجان ها، ٻيو ڪجهه نه هجان ها‘. هارون سوچيو.
هن پاسو ورائي ڪمري کان ٻاهر ڏٺو. پرڀات جي هلڪي هلڪي اڇاڻ پڌري ٿي رهي هئي. هن جي اک هڪ کَن جي لاءِ به ڪا نه لڳي هئي. ’سگهو ئي امان اٿندي ۽ مون کي جاڳندو ڏسي پريشان ٿيندي‘. هارون نٿي چاهيو ته سندس ماءُ هروڀرو پريشان ٿئي. هن جي پنهنجي ماءُ سان ڏاڍي دل هئي. هو ماءُ جي ٿوري تڪليف به سهي نه سگهندو هو. سندس ماءُ بيمار ٿيندي هئي ته هو ماءُ کان وڌيڪ پريشان ٿي ويندو هو. اهو هن جو ننڍي هوندي کان ئي سڀاءُ ٿي ويو هو، ته جڏهن سندس ماءُ بيمار ٿيندي هئي تڏهن هو ايترو ته منجهي پوندو هو، جو کيس ڪا به ڳالهه ڪانه وڻندي هئي. پهرين ته رانديون ٻانديون ڇڏي ماءُ جي ڀر وٺي ويهي رهندو هو. ماءُ کان هن جي اها پريشاني ڏٺي نه ٿيندي هئي ۽ هوءَ زور ڪري کيس راند ڪرڻ لاءِ موڪليندي هئي، پر راند ۾ هن جي دل نه لڳندي هئي، هو ذري ذري راند ڇڏي ماءُ کي ڏسڻ ايندو هو ته ڪيئن آهي. پاسي ۾ اچي بيهي پڇندو هو:“ امان! گنگي تلي آهين؟“ هن جي ماءُ مرڪي مٿي تي هٿ ڦيري چوندي هئي: ”ها بابا! آءٌ گنگي تلي آهان، تون وڃي راند ڪر.“ هن جي ننڍڙي معصوم دل ۾ الائي اهو خيال ڪيئن ايندو هو ته جيڪڏهن امان مري وئي ته....! هو روئڻ لڳندو هو ۽ سوچيندو هو ته آءٌ به امان سان گڏ مري ويندس.
هو جڏهن سوچڻ سمجهڻ جهڙو ٿيو، تڏهن هن کي خبر پئي ته ماءُ سان سندس ايڏي دل ڇو هئي؟ هن جي ماءُ ڏاڍي دکي هئي. شادي ٿيڻ کان پوءِ، سواءِ ڏکن ۽ تڪليفن جي، ٻيو هن کي ڪجهه به پلئه ڪين پيو هو. هن جي زندگيءَ ۾ ڪا خوشي آئي هئي ته به وڄ جي چمڪاٽ وانگر، نه ته ٻاٽ اوندهه هئي. هوءَ جيئن ئي پرائي گهر ۾ آئي، تيئن ئي گهر جي ماڻهن جي ساڻس نه پئي. هن جو مڙس، جيڪو گهر ۾ پاڻ کي لاچار سمجهندو هو، تنهن ان لاچاريءَ ۽ بدنصيبيءَ ۾ هارون جي ماءُ کي به ڀاڱي ڀائيوار ڪيو. هارون جڏهن وڏو ٿيو، تڏهن هن کي پنهنجي ماءُ ڌرتيءَ وانگر لڳي هئي، جنهن الائي ڪهڙا ڪهڙا ڏک ۽ ڪهڙا ڪهڙا ويڻ سٺا هئا، پر ڌرتيءَ وانگر گونگي بنجي، سڀڪجهه سهندي وئي. هن جي ماءُ جو اندر ڪاٺ کي لڳل سُري وانگر کاڄي کوکلو ٿي ويو هو. پر پوءِ به هن جي ڏکويل ۽ مرجهايل دل ۾ صبر جو اٿاهه سمنڊ سمايل هو، جنهن جي ڪا لکا ئي ڪانه ٿي پئي. هارون جو ننڍڙو پتڪڙو وجود هن جي لاءِ وڏي آٿت هو. هوءَ جيئري هئي ته رڳو هارون جي لاءِ، هارون هن جي جيءَ جو جياپو هو.
هارون ماءُ جي پيار جي پورهئي سبب ان لائق بنيو هو، جو هو نه رڳو پنهنجو، پر پنهنجي گهر جو بار به کڻي سگهيو هو. هينئر جڏهن هن جي ماءُ جا سڀ ڏک ڏولاوا دور ٿيا هئا، ساهه ۾ سانڍيل آسون پوريون ٿيون هيون، تڏهن هارون پنهنجين خوشين کي ماڻڻ ڪاڻ هن کي ڇڏڻ جو فيصلو ڪري رهيو هو.
’آءٌ جيڪو پنهنجي ماءُ جي معمولي بيماريءَ تي پريشان ٿي پوندو آهيان، سو پنهنجي ماءُ کي هميشہ لاءِ ڇڏي، هڪ ڌارئي گهر ۾ رهي سگهندس؟‘ هارون پاڻ کان پڇيو.
”هارون، او ابا هارون!“ ماءُ هن کي سڏي رهي هئي. هو دت هنيو، چپ چاپ پيو هو. هن ماءُ کي جواب ڏيڻ نٿي چاهيو. ان وقت اوچتو هن کي خيال آيو، ’ڇا آءٌ ٻين جي لاءِ پنهنجي زندگي تباهه ڪري ڇڏيان، پنهنجن خوشين جو گلو گهٽي ڇڏيان! نه، آءٌ هينئر ٻار نه آهيان. پنهنجي زندگيءَ ۽ مستقبل جو پاڻ ذميدار آهيان. مون نازوءَ سان وعدو ڪيو هو ته آءٌ سڄيءَ دنيا کي ڇڏي سگهان ٿو، پر کيس نه. آءٌ پنهنجو اهو وعدو ضرور پاڙيندس.‘
”هارون، او ابا هارون !“ ماءُ کيس اڃا به سڏي رهي هئي. هارون کي ماءُ جي سڏن تي ڪاوڙ اچي وئي.
”ڇو امان! ننڊ کڻي ڦٽائي اٿئي.“ هن چڙ مان چيو.
”ابا، دير ٿي وئي آهي، آفيس به وڃڻو اٿئي،“ ماءُ کي هن جي چڙ تي حيرت لڳي.
”نه. اڄ آفيس ڪونه ويندس. طبيعت ٺيڪ ڪانهي.“
؟خير ته آهي، دشمنن جي طبيعت کي ڇا ٿيو آهي؟“ ماءُ پريشان ٿي پئي.
”ڪجهه ناهي امان، رات ننڊ ڪا نه آئي، ان ڪري مٿي ۾ سور آهي“. هارون کي پنهنجي رويي تي شرم محسوس ٿيو ۽ هن لهجي کي نرم بنائڻ جي ڪوشش ڪئي، ”ٿوري دير سمهندس ته طبيعت ٺيڪ ٿي ويندي.“
ماءُ هن کي وياڪل نظرن سان ڏسندي هلي وئي، تڏهن هارون کي احساس ٿيو ته هن ماءُ سان بيواجبي ڪئي هئي. هن پنهنجي زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ماءُ سان ايڏو کهرو ٿي ڳالهايو هو. هو پاڻ کي ڏوهي سمجهڻ لڳو.
’پر آخر آءٌ ڇا ڪريان! ڇا ڪريان! مون کي ڪجهه به سمجهه ۾ نٿو اچي.....‘ هو انهن سوالن کان پريشان ٿي، نيٺ کٽ تان اٿيو ۽ ڏندڻ- پاڻي ڪري وري موٽي کٽ تي اچي ويٺو. هارون جي ننڍي ڀيڻ عذرا چانهن جو ڪوپ کڻي اچي هن جي اڳيان بيٺي. هارون اکيون مٿي نه کنيون، ۽ چپ چاپ هن کان ڪوپ وٺي چانهن پيئڻ لڳو.
”ادا!تنهنجي طبيعت ته ٺيڪ آهي؟“عذرا هن کان پڇيو.
هارون مٿي نهاريو. عذرا ۽ سندس ماءُ پريشانيءَ وچان هن کي ڏسي رهيون هيون.
”آءٌ بلڪل ٺيڪ آهيان. اوهان هروڀرو پريشان ٿيون آهيو....“ هن مرڪڻ جي ڪوشش ڪندي چيو. ماءُ ۽ عذرا کي هن جي ڳالهه تي اعتبار ڪونه آيو. هن جي ٿڪل ۽ پيلي شڪل پاڻمرادو ٻڌائي رهي هئي. هارون سوچيو ته هو ماءُ کي سڀڪجهه ٻڌائي ڇڏي.
”امان! ڪالهه نازوءَ جي ماءُ مون کي سڏايو هو.“
”پوءِ، ڇا چيائين؟“ ماءُ هن کان پڇيو.
”هوءَ چاهي ٿي ته آءٌ نازوءَ سان شادي ڪرڻ کان پوءِ سندن گهر ۾، ساڻن گڏ رهان.“
هن جي ماءُ جي چپن تي دک گاڏڙ مرڪ آئي، ”چريا، تو پاڻ کي ان ڳالهه جي ڪري هروڀرو کڻي پريشان ڪيو آهي. تو سمجهيو ٿي ته آءٌ تو کي اجازت نه ڏينديس! تنهنجي خوشي ئي ته اسان جي خوشي آهي. تو کي اسان ان لاءِ سانڍي ساري وڏو ڪونه ڪيو هو، ته تنهنجون خوشيون کسيون. تون اڄ ئي وڃي نازوءَ جي ماءُ سان هائوڪار ڪري اچ.“ شايد هوءَ پنهنجن احساسن کي اندر ئي اندر گهُٽڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي.
هارون جي نڙيءَ ۾ ڳوڙهو اٽڪي پيو هو. هن جيئن ڳيت ڏيئي ڳوڙهي کي هيٺ لاهڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، تيئن اهو مٿي چڙهي ٿي آيو. ان گهڙيءَ هن کي عذرا جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. ”ادا، پوءِ تون اسان کي ڇڏي هليو ويندين!“
ڄڻ ڪو ڌماڪو ٿيو هو، جنهن هارون جي سڄي سموري وجود کي ڌوڏي ڇڏيو. هو ٽٽي پيو هو.
”عذرا!“ نڙيءَ ۾ ڦاٿل ڳوڙهو هيٺ لهي ويو، ۽ هڪ گهٽيل رڙ نڪتي. هن ڀيڻ کي ڏاڍي پاٻوهه مان ڀاڪر پاتو. هن کي ائين محسوس ٿيڻ لڳو، ڄڻ ته هن پنهنجي وجود کي ٽٽڻ کان بچائي ورتو هو.