هوا جِي ديِوار جي هُن پار
ہزاروں خواہشیں ایسی کہ ہر خواہش پے دم نکلے۔
بہت نکلے میرے ارمان، لیکن پھر بھی کم نکلے۔
اِن ريت هي سفر ناموسُهاني سوُنهن سان سَلهاڙجي دنيا جي وڏي ۾وڏي ۽ مصروف ترين ايئرپورٽ جان ايف ڪينڊي جي سخت ايميگريشن کان ٿيندو ايمهرسٽ شهر ڏانهن پنهنجي ڊيلائتي چال چلندو هلي ٿو. ۽ ليکڪ ڪنهن قصا گو جيان هن شهرجي حُسناڪين جا ڍُڪَ ڀريندي لکي ٿو ته“جيئن ته هتي تعليمي ادارا گھڻا آهن، اُنهيءَ ڪري هِن شهر کي پروفيسرن جو شهر به سڏيو ويندو آهي. ماڻهن جي مالي حالت تمام گھڻي سُٺي آهي. شهر ڏاڍو پُر سُڪون، خوبصورت، صاف سُٿرو ۽ حَسين آهي. هِتان جي رهواسين جي فضيلت ۽ اخلاق شايد ئي دنيا ۾ ڪنهن ٻئي هنڌ اهڙو بهتر هُجي. هي شهر آمريڪا جي شايد اُنهن چند شهرن مان آهي، جتي رستي تي پيدل هلندڙ ماڻهوءَ کي گاڏي بيهاري رستو ڪِراس ڪرڻ جو موقعو ڏنو ويندو آهي. ”۽ پوءِ هي آمريڪا جو سفر نامو، هِن سفر جي هيروئن ايبرل جي ساٿ سان نارٿيمپٽن شهر جي هڪ ميڪسيڪن سالسا بار ڊانس ڪلب کان ٿيندو، اِنڊلٺ جي ٿَڌن رنگن جيان اکين رستي روح ۾ لهندو بوسٽن، نيو بيڊ فورڊ، نيو يارڪ، سمرول شهرن ۾ وِسرام ڪندو، واشنگٽن شهر ۾ هڪ درد ناڪ پُڄاڻي کڻي پُهچي ٿو، سَڄي حسين ۽ نفيس ماحول تي گھٽائن جهڙيون ڪيفيتون ڇانئجي وڃن ٿيون. “اڄ واشنگٽن ۽ آمريڪا ۾ اسان جو آخري ڏينهن آهي. صبح جو سوير ئي ننڊ مان جاڳي پيو آهيان. هوٽل هلٽن واشنگٽن ۾ پنهنجي ڪمري مان روڊ طرف کُلندڙ وڏي دريءَ جا پردا کولي ڇڏيان ٿو. ٻاهر موسم جُهڙالي آهي. طبيعت ۾ بي چيني ۽ غمگيني آهي. پنهنجي آءِ فون جي آءِ پاد ۾ محفوظ لتا جا گاناٻُڌڻ لڳان ٿو. پنهنجو آمريڪا جو دورو هڪ ٽُٽندڙ خواب جيان محسوس ٿي رهيو آهي. ايئن لڳي ٿو ڄاڻ هوا جي ديوار پار ڪري اُنهيءَ جي ٻي پار هڪ ٻِي دنيا ۾ هليو ويندس، جتان وري خبر ناهي ڪڏهن موٽان. ايئر پورٽ وڃڻ لاءِ ايبرل سان گڏ گاڏيءَ ۾ ويهان ٿو. مان به اُداس آهيان، هوءَ به اُداس لڳي رهي آهي. ايئر پورٽ پهچون ٿا، ايبرل گاڏي ڪاهي يڪدم هلي وڃي ٿي. ”۽ سفر نامي جو ليکڪ منظورجوکيو اُداسين سان ڀريل دل کڻي لنڊن_“ادب، فن، ثقافت ۽ سامراجيت جو مرڪز” يعني ليکڪ جي ننڍ پڻ جي هڪ خواب، جنهن جي اَڌ تعبير کيس نيويارڪ جي جان ايف ڪينڊي ايئرپورٽ تي گذريل سال2011ع تي لهندي ٿي هئي ۽ باقي اَڌ خواب جي مُڪملتا لنڊن جي هيٿرو ايئرپورٽ تي لهندي ٿئيس ٿي. لنڊن جو هي سفر به ليکڪ ڏاڍي دلچسپ انداز سان، سمورو منظر ۽ پس منظر کڻي تحرير ڪيو آهي. ۽ پوري ڌيان ۽ گيان سان اُن سفر جا رنگ ۽ خوشبو کڻي پڙهندڙ جي حواسن کي واسي ڇڏي ٿو. “صبح جو تيار ٿي، ناشتو ڪري جڏهن هوٽل “ڪيونڊش” مان ٻاهر نڪران ٿو ته لنڊن شهر مون کي خوبصورت لڳي ٿو. رات جي اُونداھ هُجڻ سبب اُنهيءَ علائقي جو چڱيءَ طرح جائزو نه وٺي سگھيو هوس. صبح جو ٽيڪسيءَ لاءِ روڊ تي اچي بيٺو آهيان ته هر طرف شاگرد ۽ استادنظر اچي رهيا آهن. جيڪي تڪڙا تڪڙا پنهنجي ڪلاس لاءِ پنڌ ئي پنڌ وڃي رهيا آهن. سامهون هڪ عُمارت تي لکيل آهي، “لنڊن ڪاليج يونيورسٽي”اُنهيءَ جي سامهون هڪ پُراڻِي چَرچ آهي، جنهن جي آرڪيٽيڪچر کي ڏسي ماڻهومُتاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگھي. ٽيڪسي صاف سُٿرن روڊن تان، پُراڻين پر حسين عمارتن جي وچ تان ٿيندي اچي ڳاڙهين سِرن سان ٺهيل هڪ قديم عمارت جي اڳيان بيهي ٿي. ٽيڪسيءَ تان لهي عمارت ۾ گھڙان ٿو. عمارت ۾ گھڙڻ سان ئي محسوس ٿئي ٿو ته اُها ٻاهران قديم ترين لڳي رهي آهي پر اندر کان اُنهيءَ ۾ دنيا جون جديد ترين آسائشون ۽ سهولتون موجود آهن. ”ايئن لنڊن جو هي سفر ناموبه پڙهندڙ کي پنهنجي سحر ۾ جڪڙي ڇڏي ٿو. ۽ سفر درسفر ڄاڻ جي کاڻ پاڻ سان گڏ کنيو اچي ٿو. پر الائي ڇو اها تاريخي ڀرپور معلومات، سفر نامي واري رَس ۽ چَس کي مُتاثر ڪندي محسوس ٿئي ٿي. ايئن، جيئن ڪو سُريلو آواز موسيقيءَ جي تيز سُرن ۾ دَٻجي، ٻُڌندڙ جي سماعتن تائين ڪن رَس نه پيدا ڪري سگندو آهي. ۽ اُن کي انتهائي غور سان ٻُڌڻ جي ڪري ذهن تي هڪ اڻ وڻندڙ بارمحسوس ٿي پوندو آهي. اهڙي حالت ۾ سفر نامي بابت شيخ ايازجاخيال منهنجي لاشعور مان شعور جي سر زمين تي نِسري پون ٿا جيڪي شيخ ايازپنهنجي آتم ڪٿا“ڪٿي ته ڀڃبوٿَڪ مُسافر” ڀاڱو پهريون۾ ٿر جي سفر دوران ڪُجهه هِن ريت لکيا آهن ته “سفر ته اُهو آهي جو اندر ۾ ٽُٻي ڏئي ڪڏهن هِن پارپُهچجي، ڪڏهن هُن پار.”، مون کي اُهي سفر ناما، نه وڻندا آهن جي ٽوئرسٽ بيورو (مُحڪمهء سياحت) جي پوسٽر يا ڪتابچي وانگر لڳندا آهن. ”يا اڳتي هلي ايازٿر جي سفر ۾ لکي ٿو ته“هي سفر نامو آهي، جعغرافيا، تي ڪتاب نه آهي ته مان ڏيپلي جي حدن، ويڪر ۽ آدمشماريءَ تي لکان. ”اُن ڪري “هوا جي ديوار”جي سفر نامي ۽ اُن ۾ ڏنل ڄاڻ هڪ الڳ، الڳ ڪتاب بڻجي پون ٿا. اگر اِها سموري تاريخي معلومات جيڪا منظور جوکيي انتهائي تفصيل سان ۽ ڀرپور نموني پيش ڪئي آهي اُن کي اگر هڪ الڳ ڪتاب ۾ آڻجي ته دُبئي، آمريڪا، لنڊن ۽ يورپ جي اِتهاس تي هڪ سُٺو ڪتاب به ٿي سگھي ٿو. ڇاڪاڻ جو ليکڪ ڏاڍي گھرائيءَ ۽ وڏي سوچ ويچار سان هن سفر نامي کي سگھارو ڪري ڇڏيو آهي. جيڪو مُطالعي لاءِ اهم ثابت ٿئي ٿو. سنڌ جي نالي وارِي ڪهاڻيڪاره مَهتاب محبوب جي سفر نامي “راهون چنڊ سِتارا”جي بيئڪ ٽائيٽل تي شيخ ايازلکيو آهي ته، “سفرنامو تيسيتائين سفر نامو ناهي، جيسيتائين اِبن خلدون وانگر مُصنف جون ٻئي اکيون کُليل ۽ پير پنڌ ۾ نه آهن. ۽ هر شيءِ نه رُڳو ڏسي وائسي ٿو پر چِتَ ۾ چيتاري به ٿو. ”ايازجي اِن راءِ جي تناظر ۾ منطور جوکيو “هوا جي ديوار”۾ مُڪمل طور تي اُنهن خوبين تي پورو لهندي نظر اچي ٿو. ۽ هُن، هِن سفر ۾ جيڪو ڪُجهه به ڏٺو، ٻُڌو، پڙهيو ۽ لکيو آهي اُهو هُن شعور جي شمع جي روشنيءَ ۾ ٻين کي به ڏيکاريو ۽ محسوس پڻ ڪرايو آهي. جنهن ڪري هي سفر نامو ڪيترن ئي رنگن ۽ روشنين سان جِهر مِر، ڪندونظر اچي ٿو. اُن ڪري هي سفر نامو ريپا انٽر نيشنل لنڊن، ڪينگسٽن بورو، لنڊن جي مشهور ڳاڙهي فون بوٿ، ميڊم تساد ميوزم، لنڊن پارليامينٽ هائوس، ٽيمز ندي، بِگ بين، ٽاور برج، لنڊن ٽاور، ڪرائون جوئيلس، بڪنگھم محل، وڪٽوريا ميموريل، رائل البرٽ هال، سَر البرٽ ميموريل، نيشنل آرٽ گيلري، ٽرئفلگر اسڪوائر، “لا مزرب” ٿيئٽر، لنڊن آءِ، ونسٽن چرچل، ورجينيا وولف جو گھر، لارنس آف عربيا، بِي بِي سِي لنڊن، بُش هائوس، شيڪسپيئرس گلوب ٿيئٽر، روز ٿيئٽر، يونيورسل ٿيئٽر، برٽش لائبريري، برٽش ميوزم، ماربل آرچ، سيلفر جز، هيرا ڊس، ڪارل مارڪس جي قبر، هائيڊ پارڪ ۽ ٻيا به ڪيترائي ماڳ ۽ مڪان ليکڪ اکين سان ڏٺا ۽ پيرن سان پنڌ ڪندي گھُميا۽ ٻين کي گھُمرايا پڻ آهن. هن سفر نامي ۾حُر تحريڪ جي خلاف لکيل هڪ خُفيه رپورٽ کي حاصل ڪرڻ لاءِ ليکڪ جيڪا جاکوڙ ۽ جدوجهد ڪري ٿو، اُها محنت جي تپسيا صرف اُهي ئي فرد ڪري سگھندا آهن جيڪي پنهنجي تاريخي ورثن، ماڳن توڙي مڪانن، قومي توڙي بين الاقوامي شعور سان مالا مال هوندا آهن. جيئن ليکڪ هڪ هنڌ اُن رپورٽ جي ڄاڻ ڏيندي لکي ٿو ته“اُها رپورٽ انگريز فوج جي ڪنهن ڪميشن وغيره جي لکيل هئي، جنهن ۾ اِهو تذڪرو ٿيل هو ته 1843ع دوران حُر تحريڪ کي چِيڀاٽڻ لاءِ هَنيل مارشل لا دور ۾ حُرن جي خلاف جيڪو مِلٽري آپريشن ڪيو ويو هو، اُنهيءَ جو مُکيه راز ڪهڙو هو. ڪهڙيءَ ريت تياري ڪئي وئي، ڪهڙي ريجمينٽ اُنهيءَ ۾ حصو ورتو هو، ڪهڙا هٿيار، بارود ۽ جهاز استعمال ٿيا ۽ ڪيترا حُر شهيد ڪيا ويا ۽ انگريزن جو ڪهڙو نقصان ٿيو. اُنهيءَ رپورٽ کي پڙهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته مارشل لا دور ۾ سنڌ جي اُنهيءَ هلچل کي چيڀاٽڻ لاءِ اُهو رُڳو آپريشن ڪونه هو، پر اُها هڪ مُڪمل جنگ هُئي، جنهن ۾ هر جنگي سازوسامان استعمال ڪيو ويوهو۽ جنگي حڪمت عملي اِختيار ڪئي وئي هُئي. ”ليکڪ اِها رپورٽ پائڻ واري ڪهاڻي پُر تجسس طريقي سان ۽ ڏاڍي خوبصورت ڍنگ سان تحرير ڪئي آهي. اُن کا اعلاوه هائيڊ پارڪ جي اسپيڪرس ڪارنرتي ڪيل هڪ ٺوڙهي انگريزجي ڪيل تقرير مون کي ڏاڍو مُتاثر ڪري ٿي. جنهن لاءِ ليکڪ خود هِن ريت لکي ٿو ته“هي ٺوڙهو انگريزسڀني مذهبن ۽ سرمائيداريءَ خلاف وڏي دونهيندار ۽ مُدلل تقرير ڪري رهيو آهي. هُو باقاعدي وڏي تياري سان آيو آهي. ڪيترن ئي ڪتابن مان حوالا ڏئي رهيو آهي. هُن جو خاص ٽارگيٽ يهودي، اُنهن جا ڪتاب(پُراڻو عهد نامو)عيسائيت، اسلام ۽ آمريڪا جي رِي پبلڪن پارٽي آهن. جن خلاف هو وڏي جامع تقرير ڪري رهيو آهي. مذهب جي خلاف جيڪو هو ڪُجهه ڳالهائي ٿو مان اُن کي بڪواس سمجهان ٿو ۽ اُنهيءَ سان مان ڪنهن به طريقي سان مُتفق ناهيان، پر هو جيڪو ڪُجهه چوي ٿو وڏي مُدلل انداز سان چوي ٿو. ” هُن انگريز جي وڌيڪ تقرير لکندي ليکڪ وچ وچ ۾ (توبهه نعوذ باالله) جو وِرد به ڪندو هلي ٿو ته مون کي “هوا جي ديوار” جو مُطالعو ڪندي بي ساخته کِل اچي وڃي ٿي. بحرحال منظور جوکيي انگريز جي ڪيل تقرير جو تَتُ مُڪمل طور تي پوءِ به پيش ضرور ڪيو آهي. اِها هِن ليکڪ جي روشن خيالي آهي جو هِن اُهي ڳالهيون به ايمانداريءَ سان بيان ڪيون آهن جن سان ليکڪ مُتفق به ڪونهي. ايئن هي لنڊن جو سفر نامو پنهنجين سڀني حُسناڪين، ڪيفيتن ۽ حواسن کي ڇُهندو “يورپ، ڌرتيءَ تي هِڪ جنت”۾ پُهچي ٿوته واقعي روح سَٽون کائڻ شروع ٿو ڪري ته، مان به اُڏامي اُن جنت کي اکين سان ڏسي احساسن کي آسيس ڏيان. يورپ جي فِطرت جي حُسناڪين جون سُرڪيون ڀريان. پر ليکڪ سفر جي سُهائي سان پکين جيئن اُڏامندو پنهنجي پسنديده شهرن نيو يارڪ ۽ لنڊن ڏسڻ کان پوءِ پنهنجي دل ۾ رهيل هڪ حسرت ته يورپ جا ڪُجهه مُلڪ يعني فرانس، سوئٽزر لينڊ، جرمني ۽ هالينڊ ڏسان. ۽ پوءِ ليکڪ لنڊن جي ڊوور پورٽ تي پُهچي ٿو، “ڊوور پورٽ هڪ چهچ سائو علائقو آهي، جنهن کي ڀر سان ئي موجود سفيد مِٽيءَ جي سر سبز جبلن وڌيڪ خوبصورت بنائي ڇڏيو آهي. اُنهيءَ جي خوبصورتيءَ جو اندازوهِن خيالي پر حقيقت تي ٻَڌل منظر مان لڳائي سگهجي ٿو، جنهن ۾ نيري گھري سمنڊ جي ڀر سان، سفيد مِٽيءَ جاسرسبز جبل آهن ۽سمنڊ جي ڪناري تي وڏا ٻيڙالنگر انداز ٿيل آهن ۽ آسمان ۾ خوبصورت اَڇا سيگل اُڏامي رهيا هُجن. ”، “هوا جي ديوار پار ڪري ٻيڙي ۾ اندر داخل ٿيان ٿو ته اُتي هڪ مُڪمل دنيا آباد ڏسان ٿو. ٻيڙي ۾ اندر مُسافرن جي ويهڻ لاءِ ڪيتريون ئي آرامده ڪُرسيو ۽ صوفا رکيل آهن. سڄي ٻيڙي جو چڪر هڻندي جڏهن مان اوپن ڊيڪ تي پُهچان ٿو ته اُتي حسين منظر نظر اچي ٿو. مٿان نيرو آسمان، ڪُجهه بادلن سان موجود آهي، هيٺ نيري رنگ جو سانتيڪو سمنڊ آهي جنهن جي نيري سيني کي پي اينڊ او فليگ وارو ٻيڙو چيريندو اڳتي وڌي رهيو آهي. آسمان ۾ اَڇا پکي اُڏامي، ماحول کي اڃان به وڌيڪ خوبصورت بڻائي رهيا آهن. ” اهڙي تخيل جي سگهه سان ليکڪ، پڙهندڙ کي اَڻ ڏٺل ۽ دور دراز مُلڪن جا لفظن جي جادوگريءَ سان ڄڻ ته سچ ۾ سفر ڪرائيندو هُجي. هُونءَ به سفر نامي جي اِها ئي معنيٰ آهي ته سفرڪار سحر بيانيءَ سان تصور ذريعي اُهي سڀ ڏٺل وائٺل ڏيک لفظن مان بلڪل اصل وانگر ظاهر ڪري وجهي ۽ بي تحرُڪ عڪس، اکرن ۾ ساھ کڻڻ لڳن. تڏهن اُهو سفر نامو پنهنجي تخليقي تناظر ۾، تخليقي ادب جو حصو بڻجي سگھي ٿو. بقول نامياري اديب قاضي خادم جي ته، “ سفر نامه دُنيا جي اوائلي آهي. ” “هوا جي ديوار” جو سفر هوائن ۾ اُڏامندو نيدر لينڊ پُهچي ٿو ته سفر جي سموري ڪيفيت ۽ احساسَ، آفاقي رنگ جهڙي شراب جي خُمارن ۾ تحليل ٿيڻ شروع ٿي وڃن ٿا ته ليکڪ“اٽڪل سوا ڪلاڪ جي سفر کان پوءِ پي ايند او جي فيري اُتر فرانس جي ننڍڙي بندر گاھ ڪئلس تي اچي بيهي ٿو. ڪئلس مان نڪري فرانس ۾ ڪُجهه دير سفر ڪرڻ بعد بيلجيئم ۾ داخل ٿئي ٿو، برسلز جي ويجهو هڪ ريسٽورنٽ تي لنچ ڪرڻ بعد نيدر لينڊ ۾ داخل ٿئي ٿو ۽ شام جو ايمسڊٽرڊم پهچي ٿو. “اٽريڪٽ کان اڳتي وڌي ٿو ته هيگ جو شهر اچي ٿو، هِن شهر سان سندس اُنسيت تڏهن کان آهي جڏهن2008ع ۾ سندس داخلا هيگ يونيورسٽيءَ ۾ ايم. بي. اي جي ڊِگريءَ لاءِ ٿي هئي پر بد قسمتيءَ سان ادب ۾ شُمار ڪيا ويندا آهن. جن جو مثال900 ق_م ۾ هومر(يونان جو انڌو شاعر)جي سُرندي تي ڳايل “اوڊيسي ۽ ايليڊ” جا قصا آهن. ٻئي طرف ڏهين صديءَ عيسوي۽ ۾ اِبنِ بطوطه ۽ تيرهين صديءٌ ۾ مارڪو پولو جا سفر نامه آهن، جيڪي حقيقي انداز ۾ لکيل هُجڻ ڪري، ادب جو حصو بڻجي سگھيا آهن. ليڪن تاريخي ادب ۾ به اُنهن جو اهم مَقام هوُ وڃي نه سگھيو هو. رستي سان هيگ يونيورسٽي جو بورڊ ڏسي ٿو ته سندس دل جي ڌڙڪن تيز ٿي وڃي ٿي. ” جيئن ته هي سفر نامو، ايمسٽرڊم جي وان خوخ ميوزم کان ٿيندو، ريڊلائيٽ ڊسٽرڪٽ جي سوڙهين گھٽين ۾ جسم فروش عورتن جا حسين چهرا، بي وسي ۽ ساڻن ٻين سطحي سوچ رکندڙ ماڻهن جون ڪيل مشڪريون ڏسندو جرمني، سوئٽزرلينڊ، خوشبوئن جي شهر فرانس مان ڪيتريون ئي خوشبوئون کڻندو، رنگ وکيريندو محسوس ڪندو ۽ محسوس ڪرائيندونيٺ هِن فڪر انگيز پُڄاڻي تي پُهچي ٿوته“ انسان پاڻ کي لازوال سمجهي ٿو، پنهنجي محل ماڙين کي پنهنجي لاءِ لازم سمجهي ٿو، پر خُدا وٽ ڪُجهه ٻيو نظام آهي. محل ماڙيون هِتي رهجي وڃن ٿا ۽ انسان فنا ٿي وڃي ٿو. هر شيءِ هتي رهجي وڃڻي آهي ۽ انسان کي هٿين خالي اهڙي دنيا ۾ وڃڻو آهي، جتان انسان هِن دنيا ۽ هُن دنيا جي وچ ۾ لڳل “هوا جي ديوار” کي ٽِپي واپس موٽي نٿو اچي. ”
18/10/2013
مددي ڪتاب
هوا جي ديوار(سفر نامو) منظور جوکيو
ڪِٿي ته ڀڃبو ٿَڪ مُسافر(ڀاڱو پهريون) شيخ اياز
ڪِٿي نه ڀڃبو ٿڪ مُسافر(ڀاڱو ٽيون) شيخ اياز
اِتهاس جا آواز. . . انعام شيخ
راهون چنڊ سِتار(سفر نامو) مهتاب محبوب
سارنگا 18، 19. اپريل_سيپٽمبر2012ع