وهي کاتي جو خالق
هيرا ته ڏسو، ڪنڪر نه هڻو، ايندو نه وري هي وڻجارو،
ڪُجھ ڏات ڏسو پوءِ بات ڪريو، هي شور اجايو آپيارا!
(اياز (
اهڙي وڻجاري سنڌ جي ٻهڳڻي ۽ دادلي ليکڪ لڇمڻ ڪومل جو مون پهريون انٽرويو ماهوار“پروڙ”لاڙڪاڻوڊسمبر، 1991ع ۽ جنوري، 1992ع۾ پڙهيو هو. ۽ اُها ئي منهنجي ساڻس پهرين مُلاقات هئي. ڇاڪاڻ جو منهنجي ادبي شروعات به اُنهن ڏينهن ۾ اڃان نئين هُئي. اُن کان پوءِ مُختلف وقتن تي ۽ ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ڪڏهن ڪڏهن سندس لکڻين جو پيو مُطالعو ٿيندو هو. پر سندس ڀرپور سُڃاڻپ سندس آتم ڪٿا“وهي کاتي جا پنا”پڙهڻ کان پوءِ ئي ٿي. ۽ اُها واقفيت اهڙي پنهنجائپ ۾ بدلجي وئي جو ساڻس پرپُٺ سندس وهي کاتي جي پنن ذريعي هڪ اٽوٽ تعلق ۾ تبديل ٿي وئي ۽ جيڪا زندگيءَ جي آخري گھڙين کان وٺي اڄ ڏينهن تائين قائم آهي ۽ رهندي. لڇمڻ ڪومل سان منهنجي پهرين روبرو مُلاقات هندو جي ايم خانه ڪراچيءَ ۾21، ڊسمبر2004ع ۾ ٿي هئي. جتي هُو هنڌ مان سنڌي اديبن جي وفد سان انڊوـ پاڪ پيس فورم ۾ گڏ آيو هو. جنهن ۾ سنڌ ۽ هند جا نالي وارا شاعر، اديب آيل هئا. جن ۾ لڇمڻ ڪومل، هري موٽواڻي سنڌي، ڪرشن راهي، نند جويري، هيرو ٺڪر، ڄيٺو لالوالي ۽ ٻيا سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ پاران “آجياڻو ۽ امن مُشاعرو” ۾ شريڪ ٿيا هئا. جنهن ۾ مون به سندن سنڌ ۾ آجيان تي هڪ وائي،
پکي پرديسي،
آيا آهن ديس ۾.
هاءِ! ڌرتيءَ جا ڌڻي،
بڻجي پرديسي.
آيا آهن ديس ۾.
پڙهي هئي. اُن ئي پروگرام ۾ مون کين پنهنجي شاعريءَ جا مجموعا پڻ پيش ڪيا هيا. ۽ ساڻن تصويرون پڻ يادگار طور تي گڏجي ڪڍرايون هيون. اُن پروگرام ۾ ستار سُندر، زاهد راڄپر، رکيل مورائي، علي بابا، سميع بلوچ، تاج بلوچ، راڳي ذوالفقار علي، ستار ڀٽي ۽ ٻيا به کوڙ سارا اديب ۽ شاعر موجود هئا. ٻيو ڀيرو 2006ع ۾“شاھ، سچل، سامي امن ڪانفرنس”جي موقعي تي هند مان آيل سنڌي شاعرن ۽ اديبن جي وفد کي 23، ڊسمبر2006ع تي سڪرنڊ باءِ پاس تي سنڌي ادبي سنگت سڪرنڊ پاران آجياڻو ڏيندي لڇمڻ ڪومل سان پنهنجائپ ڀريو هڪ ٻيو به گرم ڀاڪر نصيب ٿيو هو. جنهن وفد ۾ لڇمڻ ڪومل، واسديو موهي، ڪرشن راهي، شريڪانت صدف، سُريش ڪيسواڻي، موتي پرڪاش ۽ ٻيا اديب هئا، جڏهن ته هتان سنڌ مان تاج جويو، رکيل مورائي، مير محمد پيرزادو، علي خان چانڊيو، ثناءُالله خاصخيلي، سرور ڪيريو، ساحر راهو، علي نواز ڏاهري، ستار سُندر، فيروز خاصخيلي، سائل پيرزادو ۽ ٻيا به شريڪ ٿيا هئا. اُهو ڪيڏو نه حسين ماحول هو. هر طرف خوشيءَ ئي خوشي جو احساس هو. ورهاڱي جا وڇڙيل پنهنجي وطن ۾ ملي ڄڻ ته ڪو ڪڏهن وڇڙيا ئي نه هئا. ڄڻ ورهاڱو ڪو ڀيانڪ خواب هو جنهن جي ٽُٽي پوڻ تي اک کُلڻ سان پنهنجي ديس ۾ سندن نئين زندگيءَ جي شروعات ٿي هئي. سڪرنڊ باءِپاس واري مُلاقات ۾ لڇمڻ ڪومل مون کان نواب شاھ جو احوال ايئن وٺي رهيو هو ڄڻ هو ورهاڱي جي واءُ ۾ وڃائجي ويل ڪو پرديسي پکي هُجي جيڪومون کان پنهنجي محبوبا جو حال احوال وٺندو هجي. ولس اسڪول(هاڻوڪو خواجه گارّڊن ولس برانچ)موني بازار، چڪرا بازار، اسٽيشن روڊ ۽ ٻيا رستا ۽ راهون سندس دل ۽ دماغ ۾ اُن وقت جي نواب شاھ واري نقشي تحت چٽيءَ طرح ياد هئا. ڄڻ لڇمڻ ڪومل، ڪالهه ئي هتان ويو هو ۽ اڄ اُتان جو احوال پئي ورتائين. لڇمڻ ڪومل ڀاٽيا 26، مارچ، 1936ع ۾ ساهتي پرڳڻي جي شهرڪنڊياري(هاڻوڪي نوشهري فيروز)۾ چيلارام ڀاٽيا جي گھر ۾ جنم ورتو. ورهاڱي کان پوءِ لڇمڻ ڪومل جو والد محترم چيالارام ڀاٽيا نواب شاھ ۾ سِٽي مئجسٽريٽ طور بدلي ٿي آيو. لڇمڻ ڪومل نون سالن جي عمر ۾ ولس اسڪول نواب شاھ ۾ پهرين درجي انگريزيءَ ۾ داخل ٿيوهو. (۽ حسين اتفاق اُهو به آهي ته مان به لڳ ڀڳ ساڳي ئي عمر ۾ اُن ساڳي ئي اڳوڻي ولس اسڪول ۽ هاڻوڪي خواجه گارڊن، ولس برانچ ۾ پهريون درجو انگريزي پڙهيو هُئس. )لڇمڻ ڪومل 13 سالن جي ڄمار ۾ سنڌ کي ڇڏي هند جي اجنبي ڌرتيءَ ڏانهن پنهنجي ڪُٽنب سميت ڌڪجي ويو هو. لڇمڻ ڪومل هڪ اديب، نقاد، شاعر، مُترجم، ناٽڪ نويس، صحافي ۽ ايڊيٽر ٿي رهيو. ڀارت ۾ سڀ کان وڏي اخبار “Times of India”۾35، سال مخلتف حثيتن ۽ عهدن تي رهيو. لڇمڻ ڪومل ٽي. وي، اخبارن، ادبي رسالن ۽ مخزنن ۾ گُذريل 50 سالن کان لڳاتار لکندو رهيو. لڇمڻ ڪومل ڀاٽيا شاعريءَ ۾ پنهنجو تخلص“ڪومل” رکيو. سندس شاعري اردو، انگريزي ۽ روسي ٻولين ۾ ترجمو ٿي. اهوئي ڪارڻ آهي جو اڄ به سندس سوَن جي تعداد ۾ تحقيقي، تنقيدي، ادبي مقالا ۽ مضمون، ريڊيو ٽاڪ، ايڊيٽوريل، تبصرا، تجربا سنڌي ادبي دنيا ۾ وڏو مقام رکن ٿا. سنڌ ۽ هند جي اهڙي گھڻ رُخي شخصيت جو وڇوڙو هڪ دور جي پُڄاڻي جي برابر آهي. منهنجي اها خوش قسمتي هئي جو سندس وڇوڙي کان لڳ ڀڳ هفتو يا ڏھ ڏينهن اڳ مون سندس موبائل فون تي ساڻس رابطو ڪيو هو. سندس آواز ۾ ڪيڏي نه پنهنجائپ ۽ همت هئي جو هو هلڪو کلندي مون کان مُختصر طور تي سنڌ جو حال احوال، وٺندي خوش پئي لڳو. پاڻ ٻُڌايو هُيائون ته کيس هفتو کن اڳ انتهائي سنجيده حالت ۾ اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو هو. پر هاڻ هو طبيعت ۾ بلڪل ٺيڪ آهي ۽ هڪ ٻن ڏينهن ۾ اسپتال مان موڪل ملڻ تي گھر هليو ويندو. مون کان اُن وقت تازو“سارنگا”۾ ڇپيل “وهي کاتي جا پنا”جي قسط متعلق پڻ پڇيائين ته اها تو کي ڪيئن لڳي. مون سندس لکڻين ۽ آتم ڪٿا جي چاهيندڙ طور ساڻس ڀرپور تعاريف ڪئي. ۽ دُعا ڪيم ته سائين!شال مالڪ سائين توهان کي وڏي ڄمار۽ صحتيابي عطا ڪري ۽ توهان پنهنجي آتم ڪٿا جا پنا هزارن قسطن ۾ لکندا رهو. مون بعد ۾ فون تي حال احوال ڪرڻ جو چئي کائون موڪلايوهو. جنهن جو اظهار مون پنهنجي دوست رکيل مورائي سان پڻ ڪيو هو. پر اها ڪنهن کي خبر هئي ته هو انتهائي نگهداشت واري وارڊ (I. C. U)دهليءَ ۾23، ڊسمبر2014ع تي وجودي طور هميشه جي لاءِ پنهنجي جيجل سنڌ کان وڇڙي ويندو. ۽ وري خاڪ جي صورت ۾ سنڌ ڌرتيءَ جي مُقدس مٽي، پنهنجي سنڌوءَ سان ملي مهڪي پوندي. جيڪا ڄامشوري کان اڳتي دريا جي چمڪندڙ واريءَ جي اوسن پاسن کان سنڌو جي تري ۾ رهجي ويل پاڻيءَ جي ننڍڙن وهڪرن جي صورت ۾ مها ساگر ۾ سمائجڻ لاءِ وڃي پُهتي هوندي، جنهن جي آجيان لاءِ سنڌو ساگر پنهنجون وشال ٻانهون ڦهلائي کيس ڀاڪرن ۾ ڀري ڀليڪار ڪيو هوندو ۽ لڇمڻ ڪومل جي خاڪ سمنڊ جي لهرن ۾ ملي آنند ماڻيو هوندو. لڇمڻ ڪومل جي “وهي کاتي جا پنا”سندس زندگيءَ جو هڪ اهڙو ته ناياب ۽ مُنفرد دستاويز آهن جن جي تاريخي حيثيت ۽ اهميت ڪڏهن به ڪانه گھٽبي. بلڪ سنڌي ادب جي دنيا توڙي عالمي ادب جي حوالي سان پڻ هڪ اهم جاءِ ولاري ٿي. لڇمڻ جو نثر سنڌي ادب ۾ هڪ الڳ حيثيت جو حامل آهي. هُن جي زندگيءَ جا تجربا، مُشاهدا، مطالعا، ڏُک توڙي سُک، لُڙڪ توڙي مُرڪ، وصل توڙي هجر جا حوالا هڪ نئين معنويت سان سندس تخيل جي سرزمين مان ڦُٽي نڪرن ٿا. جن کي لڇمڻ وڏي مهارت سان قلمبند ڪيو آهي. سندس “وهي کاتي جا پنا”سلسليوار تحرير جي صورت ۾ جڏهن سنڌ ۾ پهريون ڀيرو ماهوار “سوجھرو”۾ ڇپيا هئا ته سنڌي ادب ۾نثر جي حوالي سان شيخ اياز کان پوءِ لڇمڻ ڪومل جو سحر نُما ۽ نئين تازگيءَ سان ڀرپور نثرئي هو جنهن پڙهندڙ توڙي ٻڌندڙ کي اهڙو ته منڊي ڇڏيو جو هر ڪو پيو سندس وهي کاتي جي نئين پني جو شدت سان انتظار ڪندوهو. ۽ پوءِ اهي“وهي کاتي جا پنا”سوجھرو جو سفر ڪري پندرنهن وار عبرت ميگزين جي صفحن تي ڪُجھ وقت وِسرام ڪرڻ کان پوءِ پنهنجا تخليقي پَرَ پکيڙي اُڏامي اچي سڏونت جي محبوبا“سارنگا”جي ست رنگي دنيا ۾ مور جي رنگين پرن جيئن ڦهلجي هر پڙهندڙ جي احساسن کي رنگيني بخشڻ لڳا. ائين اهي“وهي کاتي جا پنا”هر پني جي تحرير کان پوءِ معياري آتم ڪٿا جو روپ ڌري ٽن جُلدن ۾ ڪتابي صورت ۾ ڇپجي سنڌي ادب جي جھول ۾ انمول ماڻڪن جو حسين واڌارو ڪري ويا. لڇمڻ ڪومل پنهنجي زندگيءَ ۾ ئي سنڌ توڙي هند ۾ ڀرپور مڃتا ماڻي. ۽ هو پنهنجي شعوري زندگيءَ ۾ئي ٻالڪپڻ واري عمر ۾ وڇڙي ويل پنهنجي سنڌ ڌرتيءَ سان کوڙ ڀيرا دل کولي اچي مليو. ۽ سنڌ سدائين کيس ڀرپور آجيان پڻ ڪئي. لڇمڻ ڪومل جي “وهي کاتي جا پنا” ۾ وسيع مُطالعي، گھري ۽ ڀرپور مُشاهدي، تلخ تجربن، وقت جي ستم ظريفين، جيءُ جي جفاڪشين، داخلي توڙي خارجي، قومي توڙي بين الاقوامي، سياسي توڙي ادبي مسئلن ۽ مامرن جو اهڙو ته نچوڙ آهي جنهن جي لفظ لفظ ۾ سچ جي روشني جھر مر جهر مر جرڪي ٿي. ۽ اهو سڀ نج سنڌي ٻوليءَ جي احساس سان سلهاڙيل اهو جلوو آهي جنهن جي سونهن ۽ سوڀيا صرف ۽ صرف لڇمڻ ڪومل جي ئي نالي سان منسوب آهي.
14/7/2015