آخري جُملو
دنیا نے تجربات و حواد ث کی شکل میں،
جو کچھ مجھے دیا ہے وہ لوٹا رہا ہوں میں۔
۽ نور جوڻيجي به پنهنجي هِن ناول“مُهذب وحشي” ذريعي دنيا کان مليل تجربا۽ حادثا اسان کي پنهنجي طريقي سان واپس موٽائي ڏنا آهن. اِن ۾ نُور جوڻيجي جو ڪو به ڏوھ ناهي ته هُو پنهنجي فطرت ۾ ايترو مُبهم ۽ اَڻ چِٽو ڇو آهي. اُن ڪارڻ جو جو ڪو ضرور ڀرپور پس منظر هوندو. پر هِن ناول“مُهذب وحشي”جو ڪئنواس، ڪنهن فقير جي ليڙون، ليڙون لباس يا چتيون، چتيون گودڙيءَ جو احساس اُڀاري ٿو. ڇو ته هي ناول به در حقيقت اردوءَ جي هڪ ٻئي شاعر جي بقول هڪ حادثو ئي آهي ته،
وقت کرتا ہے پرورش برسوں،
حادثا ایک دم نہیں ہوتا۔
ته اِن ناول “مُهذب وحشي” جنم وٺڻ لاءِ کوڙ عرصي کان وٺي نُور جي روح ۾ پرورش پئي پاتي آهي. ۽ هاڻ جڏهن اُهو اُڀامي اُٻڙڪو ڏئي لفظن جو روپ وٺي “مُهذب وحشي”جو چهرو ماڻي ظاهر ٿيو آهي ته هڪ ابهام سان تار ناول جنم ورتو آهي. هُون به هر ماڻهو پنهنجي روح جي ريھ کي ڪنهن نه ڪنهن انداز سان اظهارڻ چاهيندو آهي. اُن ڪري هُو مُختلف زاوين ۽ ذائقن کي پنهنجي روح ۾ پيو محسوس ڪندو آهي. هي ناول، ڀٽڪي ويل زندگيءَ جي ڀٽڪنا جي درد، سماج جي روايتي سانچي ۾ پاڻ کي نه ڍالي سگھڻ، رشتن، ناتن ۽ دوستن جي مُنافقين جي اذيتن، حاصلات ۽ لا حاصلات جي انگاس تي ٽنگيو رهڻ، سياست، سماج، پيار ۽ مُحبت جي پيچرن تي رُلندڙ، بيقرار روح جي دُنڌلائجي ويل ۽ نفسياتي هيجان جي وَر چڙهي ويل زندگيءَ جي ٽُڪرا، ٽُڪرا تصوير آهي. جنهن جي هر ٽُڪري کي جوڙڻ جي ڪوشش، نُور جوڻيجي کي “مُهذب وحشي” ۾ ڍالي ڇڏيو آهي.
هي ناول نفسياتي ۽ فلسفيانا اثر جي ڪري پڙهندڙ جي ذهن کي ڪچي سُٽ جيئن مُنجھائي ماري ٿو. ڇاڪاڻ جو هي ناول ليکڪ جي ذات جو اولڙو هُئڻ ڪري تخليقي انداز۾ کُلڻ بجاءِ وڃي ٿوسُڪڙجندو. هڪ ڪامياب ۽ ڀرپور ناول جي خوبي اِها هوندي آهي ته اُهو هڪ نُقطي کان شروع ٿي نيري آڪاس جي وسعتن جيئن ڦهلجي پڙهندڙ کي پنهنجي آغوش ۾ ايئن سمائي ڇڏيندو آهي، جيئن ڪو پکي، پنهنجن ٻچن کي پنهنجن پرن ۾ پناھ ڏيندو آهي. “مُهذب وحشي” جو اِنتساب آهي ته“اُنهن لاءِ جيڪي پنهنجي ذهني خلائن ۾ گُم ٿي ويا. ”اهڙي ارپنا واري نفسياتي يا فلسفيانا سوچ پڙهندڙ کي آخر ڪهڙو پيغام ڏئي ٿي. ؟ جنهن به لکڻيءَ ۾ ليکڪ خود اچي سامهون بيهي رهي ته پوءِ اُها لکڻي، اُن ليکڪ جي ذات جي عڪس جو احساس ڏياريندي رهندي ۽ اهڙي صورتحال ۾ اُها لکڻي، روح ۾ لهي وڃڻ بجاءِ صرف ذهني مونجھارن کي ئي جنمي وجھندي. بقول عبدالقادر جوڻيجي، جي ته“هن ناول ۾ نُور ٻين جي واٽ تي هلڻ بدران پنهنجي واٽ ٺاهي آهي. هن ناول ۾ هُو ٻين جو پاڇو بڻجڻ جي بدران پنهنجو پاڇو پاڻ بڻيو آهي. ”اِن راءِ تحت ته نُور جوڻيجي کي پنهنجو به پاڇو نه بڻجڻو هو. هُن کي ته هڪ ناول نگار جي حيثيت سان پنهنجي اندر جي تخليقڪار کي جاڳائڻو هو. جيڪو هِن ناول ۾ هڪ نئين تخليق کي جنمي ها. پر ليکڪ شايد پنهنجي اندر جي تخليقڪار کي مصنوعي اثرن هيٺ دٻائي، پنهنجي ذات جي زنجير ۾ جڪڙي ڇڏيو آهي. مهاڳ ۾ نُور جوڻيجو لکي ٿو ته“تخليقڪار ڪردارن سان کيڏندا آهن. پر منهنجو تخليقڪار منهنجو ڪردار آهي. ”مان سمجھان ٿو ته تخليقڪار ته ڪردارن کي تخليق ڪندا آهن. نه ڪي اُنهن سان کيڏندا آهن. اگر جي تخليقڪار ڪردارن سان کيڏندو ته پوءِ اُهو عمل غير تخليقي ڪردارن کي جوڙي، تخليق سان نا انصافي ڪري وجھندو. ۽ پوءِ هڪ “مُهذب وحشي” بدران هڪ “غير مُهذب وحشي”پيدا ٿي پوندو. جنهن جي هن دنيا ۾هاڻ ڪابه کوٽ نه رهي آهي. هِن ناول جا حصا، “تنها بگھڙ”، “ڇُڙواڳ ايلسا”، “احساسن کان وساڻل گُفتا”، “هيناو هيٺ. . . . . . مُحبت” ۽ سامني جا مُونجهارا”آهن. ناول “مُهذب وحشي”جي شروعات، ناول جي پهرين حصي“تنها بگھڙ”ذريعي ٻِن اِي ميلز جي وصوليءَ سان ٿئي ٿي. رنگ برنگي اُونداهي ۽ اولهه جي نت سُريلي آواز عابده پروين جي راڳ جي سرمستين سان، هڪ وڏي ڪمري ۾، وکريل ڪتابن، ميگزينن، سگريٽن جي خالي پاڪيٽن، چانهه جي ڀريل پر ٺري ويل ڪوپن، مُختلف ذائقا ۽ موضوع، ڪمري جو عڪس، ڪبير جي شخصيت جو گھڻو تعارف ڏيندڙ، ديوار تي ٽنگيل تصويرون، غالب جي تصوير ۽ سندس دور جو مُختصر حوالو، غالب جو هڪ غزل، ڪبيرکي پاڻ ڏانهن مُتوجه ڪندي، ماضيءَ جي يادن ۾ مَحو ڪري ڇڏي ٿو، ته صفحي سترهين تي ڇپيل ڪارن اکرن مان، يونيورسٽيءَ جي پوائنٽ ۾ ويٺل سُندر اکين واري سُندر عورت“هِرا” پنهنجي چهري تي اخلاق ۽ وڏائيءَ جي ڇاپ نه لڪائيندي، ڪُجھ پڙهندي، اُڀري اچي ٿي. ۽ اُن ساڳي ئي بس ۾ساڄي پاسي جي ڪُنڊ ۾ ٽُٽل درين منجھان ايندڙ ٿڌي هوا ۾ سگريٽ جا ڪش هڻڻ ۾ مشغول “تنها بگھڙ” ڪبير. جيڪو سدائين پنهنجي ماحول جي چوگرد جي ماڻهن جي اک ۾ رهندي، پنهنجي ذهني مُونجھارن ۽ نفسياتي پيڙائن مان هڪ دنيا ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ٿو ته هُو“هِرا”جي محبت ۾ قيد ٿيڻ ۽ پنهنجي ماءُ جي حادثي ۾ مري وڃڻ واري ساڳي ئي وقت ٽياس تي ٽنگجندي محبت کي وڃائي ڇڏي ٿو. بقول ليکڪ جي ته، “اُهي جيڪي پنهنجن مُحبتن اڳيان، پنهنجي حالت بيان ڪرڻ جي وقت نه هُئڻ ڪري، هڪ حرف به ڪُڇي ناهن سگھندا، اُنهن لاءِ يقينن تصويرون ڳالهائينديون ۽ ديوارون ٻُڌنديون آهن. . . . . ” ايئن ڪبير جي ڪمري جي دروازي کڙڪڻ کان پوءِ بيري ۽ ڪبير جي گُفتگو يا پوءِ بيري ۽ بورچيءَ جي ڳالهه ٻولهه سندن ذهني سطع سان اڻ ٺهڪندڙ ڀاسي ٿي. يا ديوار جي ڪُنڊ تي اُڪريل مُختلف فلاسافرن جون چوڻيون خوفناڪ لکت ۾ چٽيل. اهڙي خوفناڪ لکت گھٽ مان گھٽ منهنجي اڳيان ڪَر موڙي سواليه بڻجي وڃي ٿي. اهڙيون سواليه نيشانيون هِن ناول جي ڪئنواس تي گھڻي تعداد ۾نروار ٿي اچن ٿيون. جن جي ڪري پڙهندڙ ذهني مُونجھارن جو شڪار ٿي وڃي ٿو. ايئن “مُهذب وحشي” جو پهريون حصو“تنها بگھڙ”شعوري، لاشعوري طور تي رنگينيت، عقيديت، تهذيب، معاشري، مذهب، چڱائي، بُرائي ۽ ڪُجھ ٻين موضوعن تي مٿاڇرين ڳالهين سان پُڄاڻيءَ تي پهچي ٿو ته “مُهذب وحشي”جو ٻيو حصو“ڇُڙواڳ ايلسا”شروع ٿئي ٿو. ته اُن حصي مان کنيل هڪ ٽُڪري مان هڪ جُملو منهنجي آجيان هِن ريت ڪري ٿو. “زندگي جي اسٽيج تي ڊرامو پيش ڪندڙ ۽ اسٽيڊيم ۾ ويهي لُطف وٺندڙ وچ ۾ مُفاصلو هوندو آهي. ”ته منهنجي من ۾ هڪ خواهش ڪَر موڙي جاڳي پوي ٿي ته، ڪاش مان به ڪڏهن زندگيءَ جي اسٽيج تي پيش ٿيندڙ ڊرامو ڪنهن ٿيئٽر بجاءِ اسٽيڊيم ۾ ڏسي سگھان. ۽ ٿيئٽر ۾ وري ڪا راند. “ڇُڙواڳ ايلسا”۾اُن عورت جو نالو، جيڪا اڳتي نڪتل سائي وڻ جي پاڙ ۾ ويٺل آهي، ايلسا آهي. . . . . ”۽ پوءِ صرف هڪ تصوير ۾ موجود ماحول جي عڪاسي ڪُجھ اِن طرح ٿيل آهي ڄڻ اُها ڪنهن حقيقت جي. دراصل اُتي ليکڪ کي تصوير ۽ حقيقت ۾ رکيل فرق ڪُجھ اهڙيءَ نموني سان پيش ڪرڻ گھربو هو جوتصويري ماحول، تصويريءَ ئي لڳي ها نه ڪي حقيقي. بهرحال هن حصي مان ماضي ۽ حال جي مُونجھارن سان گڏ مونث ۽ مُذڪرجي فرق سميت، جُملن ۽ لفظن جي صحيح معنيٰ ۾ استعمال نه ڪري سگھڻ وارو جھول اُڀري اچي ٿو. تنهن کان سواءِناول ۾ پُروف ۽ صورتخطيءَ جون پڻ کوڙ ساريون چُڪون، مُطالعي واري مزي کي بي چسو ڪري وجھن ٿيون. هِن حصي ۾ ايلسا جي تعارف سان گڏ سندس اباڻي مُلڪ جرمنيءَ جو به ڪُجھ احوال قلمبند ڪيو ويو آهي. يا هِن حصي جي پڇاڙيءَ ۾ پنهنجي مُطالعي مان ليکڪ هي سِٽون لکي ٿوته، “سنڌ جي عظيم ليکڪن جون خودڪشيءَ بابت چوڻيون ڏسي(نوٽ پڙهڻ يا ٻُڌندڙ بجاءِ)سگھنديئن!ته ڪيتري جارحانه انداز ۾ هُنن خودڪشي ڪرڻ جو سوچي رکيو آهي. ”الائي اُهي ڪهڙا عظيم ليکڪ آهن جن اهڙي جارحانه انداز سان زندگيءَ بجاءِ خودڪشيءَ کي پنهنجين لکڻين ۾ بيان ڪيو آهي يا خود، خودڪشيءَ لاءِ سوچيو آهي. حقيقت هي آهي ته هي ناول مٿين حصن کان اعلاوه ٻين حصن ۾ به گھڻا ئي جھول رکي ٿو. جنهن جي تفصيل ۾ وڃڻ لاءِ منهنجي هِن تحرير جو ڪيئنواس تمام وسيع هُئڻ گھُربو هو پر جيئن ته هِن ڪُجھ پنن جي مُختصر ڦهلاءُ تي منهنجي هي لکڻي اُن کان تمام گھڻي قاصر آهي. اُن ڪري هِن ناول سان منسوب باقي ڪُجهه مُختصر ڳالهيون ڪري مان هن تحرير کي سهيڙڻ جي ڪوشش ڪندس. “احساسن کان وساڻل گُفتا ۾”ڪبير ۽ ايلسا جي وچ ۾ نيٽ رستي ٿيل گُفتگو ۽ مُختلف مسئلن تي بحث به ڌيان طلب آهي. مثلن تصوف، مذهب، فلسفو، نِٽشي، عام شين جو مظهر، ڪبير داس، لطيف، گليلو، عيسيٰ مسيح، سُقراط، ليوٿر، مُسلم، يهودي، عيسائي، مُحمد، گوتم، برٽالٽ بريخت، راما ڪرشن، پيبلو، پڪاسو، مائيڪل اينجلو، تخريبي ۽ انقلابي، هم وجوديت، چي گويرا، يورپ وغيره اهڙا ته لفظ آهن جيڪي هنن ڪردارن جي ڳالهين جو محوَر بڻيل آهن. يا هڪ هنڌ ليکڪ لکي ٿو ته، “اهي وبائون، جنهن کي اسان“قدر”چئون ٿا مون کي جڪڙي چُڪا هئا. ”اِن جملي ۾ قدرن کي وبائن سان ڀيٽڻ گھٽ ۾ گھٽ منهنجي سمجھ کان مٿي آهي. يا اِن ئي حصي ۾ هڪ ڏنل تشبيهه تي به سوچيندا هلون ته، “ماضي پُلصراط جي وڻ جيان ڦهليل هوندو آهي. ”“هيناو هيٺ. . . . . مُحبت”يا ناول جا ٻيا حصا نيٽ وسيلي ايلسا ۽ ڪبير جي گفُتگوءَ تي مُبني آهن. هن ناول“مُهذب وحشي” جو مُطالعو ڪندي الائي ڇو منهنجو ذهن گھڻو وقت اڳ پڙهيل هند ۽ سنڌ جي نامياري نثر نويس هولا رام هنس جي مشهور ڪتاب“ٽي عظيم شاعر” هليو وڃي ٿو. جنهن ۾ هولا رام هنس“ميري”نالي هڪ ڪردار کي تخليق ڪري، اُن کان شيڪسپيئر جي شاعري مُتعلق ڳالهرائي ٿو ته ڀٽائي ۽ ڪاليداس جي شاعريءَ تي وري پاڻ گُفتگو ڪري ٿو. ائين اِنهن ٽنهي عظيم شاعرن جي، عظيم شاعريءَ جي فن ۽ فڪرجو انتهائي خوبصورت ۽ دل آويز انداز سان جائزو پيش ڪري ٿو. ته هولا رام هنس جي سحر نُما شاندار نثر جي رنگينيءَ سان دل باغ بهار ٿي پوي ٿي. ۽ واھ واھ جا لفظ، پکين جيان زبان جي ٽاريءَ تان ڀڙڪو ڏئي اُڏامڻ لڳن ٿا. “هيناو هيٺ. . . . محبت”۾هڪ هنڌ ڪبير، پنهنجي وڃايل پهرين پيار مُتعلق سوچيندي چوي ٿو ته، “هُن جي پوتي پهرڻ جو انداز ڪيڏو نه موهيندڙ آهي. بلڪل ايئن، جيئن منهنجي ماءُ کي وفات وقت چهري جي چوطرف پوتي پهريل هُئي. ”۽ جڏهن محبوبا ۾ ماءُ ۽ ماءُ ۾ محبوبا نظر اچي وڃي ته اُها مُحبت، عظيم مُحبتن جا ڪروڙين معراج ماڻي وٺندي آهي. ۽ ڪبير جي اهڙي معصوم ۽ پوتر مُحبت تي مون کي بي ساخته پيار اچي وڃي ٿو. هِن ئي حصي ۾ ايلسا ۽ ڪبير جي گُفتگو، ملڻ جي معراج تي وڃي رسي ٿي ته ڪبيرايلسا سان نه ملڻ واري سوچ ۾ ٻُڏندو ۽ ترندو رهي ٿو. ايلسا جي اسرار تي ڪبير جو راضي ٿيڻ ۽ وري ڪراچي ۾ نه ملڻ بدران انڊيا ۾ ملڻ وارو خيال مون کي ڪجھ حيرت ۾ وجھندي عجيب ٿو محسوس ٿيڻ لڳي ٿو. يا هتي جي حالتن کان ڊڄندي ڪبير ، عجيب ڪيفيتن جي ور چڙهي، عجيب خوف جوشڪار ٿيندو رهي ٿو. اهڙيءَ ريت انٽر نيٽ جي رفتار کان ڪبير ۽ ايلسا جي محبت جي رفتار وڌندي ٿي وڃي. جيڪا نيٺ هِن ناول جي آخري حصي “سامني جا مُونجھارا”۾“ايلسا ۽ ڪبير هر ممڪنات جيئن جديد وائرليس ۽ آن لائن ٽيڪنالاجيز جو استعمال ڪندي، هڪٻئي جي ايترو ته ويجھو اچي وڃن ٿا جو هڪ ڏينهن جرمني ڄائي ايلسا، ڪبير سا ملڻ لاءِ آتي ڪراچيءَ جي انٽر نيشنل ايئرپورٽ تي اچي پهچي ٿي. ۽ مُختصر گُفتگو جي عرصي ۾ ٻئي هڪ ٻئي جي روبرو ٿي وري حيرت زده حالت ۾ ايلسا جرمنيءَ جي فلائيٽ ۾ واپس وڃڻ کان پهرين، ڪبير کي هي آخري جُملو چئي وڃي ٿي ته“ڪبير!کُليل درين کان پري رهجانءِ. ”
15/11/2014