درد جي سگريٽ جي دُکندڙ سُرمئي لاٽ

هي اُن وقت جي ڳالهه آهي جڏهن مان خودڪشيءَ جوسوچي پاڻ کي هلڪو۽رليڪس محسوس ڪرڻ لڳندوهُئس. ۽ ذري گهٽ مهينوسوا ڊپريشن جي شديد ۽ ڀيانڪ صورتحال ۾ پل پل جيئندي۽ مرندي گُذاريو هُيم. زندگيءَ ۾ اَچانڪ آيل اهڙي خطرناڪ دور، منهنجي زندگيءَ جي سموري رنگينيءَ کي بي رنگينيءَ۾تبديل ڪري ڇڏيوهو. مُسلسل، لڳ ڀڳ ڏيڍ سال زندگيءَ کان ڪٽجي موت کي ويجھڙائي کان ڏسندورهيوهُئس. اُن وقت کان وٺي ٽن چئن سالن تائين مون ڊاڪٽرحيدر شاھ جي ٽريٽمينٽ ۾رهندي، اخبارن کان وٺي ادب تائين سِڌو دل ۽ دماغ تي اثر وجھندڙناول توڙي ڪهاڻيءَ يااهڙين ٻين ڳالهين کان سختيءَ سان منع هُئڻ جي ڪري، پري گُذاريو هُيم. ۽ پوءِ مون زندگيءَ ڏانهن واپس اچڻ ۽ ڀرپور جيئڻ لاءِ ڊاڪٽر جي اُنهن ڳالهين تي باقاعدي عمل ڪندي، کاڌي کان وڌيڪ دوائون ۽ پاڻي کان وڌ سيرپ پيئندي گُذاريوهو. پرجيئن ته ڪتابن سان روحاني عشق هُئڻ جي ناتي مان پنهنجي مُطالعاتي عادت جي گِھري پياس کي شدت سان محسوس ڪندي ۽ اُن هٿان مجبور ٿي ڪري مون اُردو ادب جي ڪلاسيڪل ۽بانو قُدسيه جي شاهڪار ناول “راجه گِڌِ” کي ڊڄندي ڊڄندي پڙهڻ جي شروعات ڪئي هُئي، ۽ اُن ناول کي مان تيزسيءَ۾گرم، گرم ڪافيءَ جي ڍُڪَن جيان ٺاري ٺاري پيئندي پڙهيوهو. ۽پوءِ کوڙڏينهن تائين مان اُن ناول جي سحر۾ڀوڳيندي، جاڳندي اڪيلورستن تي ڀٽڪندي گُذاريوهو. ايئن فِڪشن جي مُطالعي کان ڊپريشن جي ڪري ڪٽيل سلسلي کي بحال ڪندي مون پرويز ابڙي جو ناول“تون هِڪ خواب آهين”، تڪشي شِوِ شنڪر جوملاليم ناول “ساگر جي سَنتان”، ڪرشن چندر جو“ميري يادون ڪي چنار” ڪلاپرڪاش جو“وقت، وٿيون، وڇوٽيون”، ايوان ترگنيف جو “سحر هوني تڪ”، امرتا پريتم جو“بند دروازو”۽ ٻيا ڪُجهه ناول پنهنجي مُطالعي ۾ آندا. جن هِڪ حوالي سان ته منهنجي حساسيت کي وڌيڪ شديد ڪري ڇڏيو ته ٻئي پاسي مون پنهنجي وکري ويل اندر کي سهيڙجندي محسوس ڪيو، جنهن ڪري اُنهن پڙهيل ناولن ۾ موجود پيڙا، دُک، درد، منهنجي اندروني حالتن سان رلي ملي، هِڪ ٻئي ۾ پنهنجو عڪس پسڻ لڳا ته منهنجي اندر ۾تخليق ۽ اعتماد جي شڪتي ڪر موڙي جاڳي پئي هُئي. بلڪل اهڙي ساڳي ڪيفيت اُن کان اڳ طارق عالم ابڙي جي خوبصورت ناول“رهجي ويل منظر”، مُستنصرحُسين تارڙ جي روح ۾ لهي ويندڙ ناولن، “بَهاءُ”۽“پيار ڪا پهلا شهر”ڪئي هُئي. “پيار ڪا پهلا شهر”جي “پاسڪل” ته مون کي ڪيتري ئي عرصي تائين هرچهري ۾پنهنجي جُستجوءَ۾ڀٽڪائيندي۽رُلائيندي رهي هُئي. ناول جي پُڄاڻيءَ۾پاسڪل جو، ٽرين ۾ويندڙسَنان پوئيان پليٽ فارم تي ڀڄندي، ڀڄندي ڪِري پَوڻ وارو وڇوڙي جو درد مان اڄ ڏينهن تائين وساري ناهيان سگھيو. اِهو ئي ڪارڻ هو جواڄ وري اُن درد نئين تازگيءَسان منهنجي بي چين روح کي ممتاز بُخاريءَ جي ناول“ڪلاس فور جي محبوبا”جي روپ ۾ پيڙائن جي پاتال۾گھرائي سان لاهي ڇڏيو آهي. هِن ناول کي پڙهڻ کان پوءِ مون کي شدت سان محسوس ٿيو آهي ته سنڌي ادب ۾ناول جي کوٽ واري دور ۾۽گھڻي عرصي پُڄاڻان هي تخليقي ناول پنهنجي پوريءَ سگهه سان بانسريءَ جي سُريلي ۽ پُرسوزسُرن جيئان روح جي پاتال ۾لهي ويندڙناول آهي. “ڪلاس فور جي محبوبا”اُهو ناول آهي جنهن کي پڙهڻ کان پوءِ پڙهندڙ پُڄاڻيءَتائين پاڻ کي اُن ناول جي پاند ۾ٻڌل ڀائيندو. ۽ چاهيندو ته اِهو ٻڌل پاند ڪاش ڪڏهن به نه ڇُڙي. ڇاڪاڻ جوممتاز بُخاريءَ اِنتهائي اِدراڪ سان هِن ناول جي جوڙجڪ ڪندي اُن ۾اهڙي ته فني ترڪيب تخليق ڪئي آهي جو ناول هِڪ من موهيندڙسِٽاءُ ۽ سڀاءُ سان پڙهندڙ جي وجود کي خوشبودار ولين جيئن ويڙهي وڃي ٿو. ۽ ناول جي اهم ڪردار شبانه عرف شبنم يا شَبو تخليقي اُڻت واري تاڃي پيٽي مان تصورجي روپ ۾ نڪري دل، دماغ ۽ حواسن تي ڇانئجي وڃي ٿي ته هِڪ جُستجوءَ جي بي چيني، دل جي اسٽيشن تي ڀٽڪڻ شروع ڪري ٿي. هي ناول پنهنجي جوهر ۾پچي ڪُندن ٿي نڪتل اُهو ڪمال آهي جيڪو ممتازبُخاريءَ جي قلم مان نروارٿيوآهي. ناول، پنهنجي پهرين حصي کان پُڄاڻيءَ تائين، پنهنجي تسلسل ۾وڏي فنائتي اُڻت سان سُلجھايوويوآهي. سماج ۾عورت جي اهميت۽ اُن سان پيش ايندڙحالتن جو اهڙو دلڪش انداز هِن ناول جي جان آهي. هي ناول پڙهندي اوهان کي شيام بينگال جي ڪنهن آرٽ مووي جو گُمان ٿيندو. اهڙي آرٽ مووي جيڪا ڏسڻ کان پوءِ توهان جو ذهن اُن مووي واري ماحول ۾ رهڻ جي شدت سان ڪلپنا ڪرڻ لڳي. يا اُن جي ڪنهن نه ڪنهن ڪردار سان توهان کي بي اِنتها مُحبت ٿي وڃي، ۽ توهان زندگيءَ جي ڀيانڪ حقيقتن۾اُن کي ڳوليندا رهجي وڃو. سچ ته هي ناول“ڪلاس فور جي محبوبا”(جيڪا اصل ۾ لوڪو شيڊ جي علائقي ۾ڪلاس فور جي ملازمن ۽ اُنهن جي اولاد جي محبوبا آهي)سنڌي ادب جي اهڙن دلڪش ناولن ۾شُمارڪرڻ جهڙوآهي، جيڪي پنهنجي انفراديت جي بنياد تي ڪاميابي ماڻي چُڪا آهن. بلڪه مان ته ايئن چوندس ته هي ناول سنڌي ادب ۾ پنهنجو جائز مقام ضرور ماڻيندو. هِن ناول جي ڪهاڻي هِڪ اهڙي عورت جي ڪهاڻي آهي جيڪا شروع کان وٺي اڄ تائين مرد سماج ۾نااِنصافين جو شِڪار پئي ٿيندي آئي آهي. مرد جي جسماني تسڪين کان ويندي مرد جي زندگيءَ جي ٻين ضرورتن تائين عورت هميشه استعمال پئي ٿيندي رهي آهي. هِن ڪهاڻيءَ جي ٽرين جڏهن ناول جي پليٽفارم تي پُهچي ٿي ته ڪيترائي احساسن، خيالن، خوابن ۽ ڪيفيتن جا مُسافر، زندگيءَ جي اسٽيشن تي ڀٽڪڻ لڳن ٿا. ۽ ريلوي جي دنيا ۽ زندگي پنهنجي اصل شڪل۽صورت سان نروار ٿي پوي ٿي. بقول ممتازبُخاريءَ جي ته“دُنيا ڪيڏي نه بدلجي رهي آهي پراحساسن۽ ڪيفيتن جا رنگ ڪڏهن به بدليا ناهن، پر اُنهن سان اربين انسان رنڱبا رهيا آهن. ”سو هي ناول به پاڻ ۾ احساسن ۽ ڪيفيتن جا ڪيترائي رنگ کڻي ادب جي دنيا ۾حساس دلين جي درن تي هِڪ پيارڀري دستڪ آهي. اهڙي دستڪ، جيڪاڪنهن ڀٽڪي ويل مُسافر کي ڏَسُ ڏئي دڳ لائي سگھي ٿي. اُن ڪري جنهن به هي ناول پڙهندي پنهنجي دل جي اندرين ڪُنڊي کولي ڇڏي ته اُهوهِن ناول جي ست رنگي برساتن ۾رنڱجي ڪُندن ٿي ويندو۽ جنهن پنهنجي دل جي اندرين ڪُنڊي نه کولي ته اُهوزندگيءَجي هِن پُروقارڪيفيت کان لاتعلق ئي رهجي ويندو. مون هن ناول“ڪلاس فور جي محبوبا”جي دنيا کي روح سان محسوس ڪري اندر ۾ ڄمي ويل دنياوي گرد ۽غُبار کي صاف ٿيندي ڀانيو آهي. اکين لاءِنون خوابن جو هڪ درد ناڪ پيچرو پاتو آهي جنهن تي هلندي هڪ عجيب۽غريب احساسن جي ڀاڪرن ۾ پاڻ کي پاتو اٿم. هن ناول جي خصوصيت بظاهر هڪ عام عورت جي ڪهاڻيءَ کي ممتاز بُخاريءَ ناول جي وسيع ڪيئنواس تي آڻي جيڪا آرٽسٽڪ ائپروچ ذريعي اُڻت ڪئي آهي اُهامطالعي، مُشاهدي ۽ مشق جي طويل تپسيا جي ساک ڏئي ٿي، جيڪا ڪڏهن ڪڏهن ۽ ڪنهن ڪنهن لکڻيءَ جو مُقدر بڻبي آهي. هِن ناول جو مُنڍ، وِچ ۽پُڄاڻي وڏي خوش اسلوب انداز سان سنڌوءَ جي تيز ترين وهڪري وانگر پاڻ سان گڏ لوڙهي وڃي ٿي. پر اُن جي ٻُڏڻ ۽ ترڻ جو لُطف ئي نرالو آهي. جنهن ۾ زندگيءَسان عشق ۽ موت کان بي ڊپائي جو احساس ترهو بڻجي پوي ٿو. اهڙي طرح “ڪلاس فور جي محبوبا”جي ڪهاڻيءَ جي شُروعات هِنن تشبيهاتي جُملن سان ڪُجهه هِن ريت ٿئي ٿي ته، “جيئن ئي ٽرين جو آواز هُن جي ڪنن تائين پُهتو، هُن جوبدن پٽڙيءَوانگر تاڻجي ويو ۽ هُوءَ ڪنهن ڳري بار هيٺان اچڻ لاءِ تيزيءَ سان هِڪ اهڙي ڪمري مان نِڪتي، جيڪو سُڏڪن ۽ ساهن سان ايئن ڀريل هو جيئن بُهه سان سَٿيل مال گاڏي جي ڪا بوگي سالن کان اسٽيشن جي يارڊ ۾ بي واهر بند بيٺل هُجي. ”ايئن هي ناول ريلوي جي دنيا ۽زندگيءَسان لاڳاپيل حوالن، تشبيهن، تمثيلن، منطرنگارين سان سينگاريو پيو آهي. آرٽسٽڪ انداز جي ڪري سڀئي منظر توڙي ڪردار پنهنجن عملن ۽ چهرن سميت لفظن مان سمنڊ جي لهرن جيئن اُڀري اُڀري اچن ٿا. جنهن ڪري ناول جي دنيا ۽ زندگي ڪتاب جي پنن تي لفطن جي صورت ۾ترتيب وارسهيڙي پئي آهي. ناول جي زندگيءَ سان ٺهڪندڙ ٻولي توڙي ڪردارن جي چُرپُر، اُنهن جو هڪٻئي سان مُخاطب ٿيڻ، گُفتگو دوران ڀرپور، ٺهڪندڙ، مقصد ڀريا ڊائيلاگ هِن ناول جي خاص خُوبي آهن. جن جي ڪري هن ناول کي پڙهڻ وارودلچسپ احساس، دلرُبا بڻجي پوي ٿو. ۽ ذهن ڪردارن جي ڪيفيتن ۾ڪڪورجي وڃي ٿو. اهڙيءَ ريت“ڪلاس فور جي محبوبا”ڪهاڻيءَ ۾ لوڪو شيڊ جي ننڍڙي پرحقيقي دنيا ۾ رهندڙشبانه سندس ماءُ ذڪيه، پيءُرحيم داد، پاڙيسري جميل ۽ سندس پيءُڪريم بخش، گُلزارعرف گُلو، فياض، شبانه جي سهيلي سُنبل ۽ سندس ماءُ رفعت، ڀاءُ سليمان، ۽ٻيا پاڙيسري سُهيل، عرفان، غفار، گُل محمد کير وارو، سعيد احمد، بلال۽ ٻيا ڪردارهِن ناول جي ڪيئنواس۾ساھ کڻندا محسوس ٿين ٿا. سماجي ڪاروهنوار کان ويندي رومانس جي سچن رنگن تائين هي ناول پنهنجي جوهر ۾ ڪيتريون ئي انڊلٺون پاڻ ۾ سمائي ٿو. هي ناول پڙهندي صفحي نمبرستانوي تي پُهچي ڪري مان پنهنجي اندر۾هِڪ دفعو وري درد جي اُن لهر کي روح ۾ محسوس ڪريان ٿو، جيڪا گھڻو وقت اڳ مون اُردوجي ناول پيار ڪا پهلا شهر، تون هِڪ خواب آهين، رهجي ويل منظر، راجه گِڌِ، پڙهندي محسوس ڪئي هُئي. اِها ئي ليکڪ جي ڪاميابي هوندي آهي ته هُوجيڪو ڪُجهه محسوس ڪرائڻ چاهي، جيڪو ڪجھ ڏيکارڻ گُھري، ۽ جيڪو ڪُجھ چوڻ گھُري اُهو هوسُهڻي طريقي سان بيان ڪري روحن جي تارن کي ڇيڙي ڇڏي ته اُن کان وڌيڪ ٻيو ليکڪ جو ڪهڙو تخليقي ڪمال ٿيندو؟هي ناول ، سنڌي ادب ۾ اڄوڪي ناول جي اَڻ هوند واري دور ۾ هڪ وڏي۽شاندار وِٿَ آهي. هِن ناول جي خوبصورتيءَ جون ڪُجهه جَھلڪيون هِن ريت آهن ته، “هُن فيصلو ڪري ڇڏيو ته ڇا به ٿئي پنهنجي مُڙس جي ضرورتن جي لاءِ پنهنجي جسم کي ريلوي جي پٽڙين جيان بڻجڻ نه ڏيندي، جنهن تي سڄوڏينهن پيون ٽرينون گُذرن. ”، “ذڪيا جي چپن تي ايئن مُرڪ تَري آئي هُئي ڄڻ ڪنهن ٻار ڪاغذ جي ترندڙ ٻيڙيءَ مٿان ڪو اَڇو گُل رکي ڇڏيو هُجي. ”، “ريل جي تيز هوا مِٽيءَ جي خوشبو کي ڄڻ کوٽي هوا ۾ڦهلائي هلي ويندي هُئي. ”، جميل، پوءِ تون مون سان ڇو نه ٿو شادي ڪرين؟”شبانه ايئن تڪڙ ۾چيو، جيئن ڪو برسات ۾پڌر۾پيل سامان اندر رکندو هُجي، يا“من ۾ ماٺو درد، چپن تي مُسڪراهٽ، اکين۾بنا سُرمي جي سُرمو، وارهوائن جي کيچلن لاءِ کُليل، چال ۾ بي پرواهي۽سڄي پاڙي لاءِ شبانه گُلن ڦُلن وارو نئون ميويدار وڻ بڻجي وئي. جميل جي وڃڻ کان پوءِ هُن لاءِ ريل جي پٽڙين وٽ بيهڻ جا ٻَه سبب بڻجي ويا. هِڪ ماءُ جو انتظار، ٻيو جميل لاءِ اوسيئڙو، جيڪو شايد اوسيئڙو هُيو به ۽ نه به هُيو. ”، “هيڪلائي اهڙي ماءُ آهي جيڪا هڪ ئي وقت مُختلف خيالن کي ڄڻيندي رهي ٿي. ”اهڙيءَ طرح سان هِن ناول جي ڪجراري ڪهاڻي لوڪو شيڊ جي علائقي ۾ جنم وٺي، جوان ٿي ۽ پوءِ جواني جي سرحد اورانگھي ريل جي ٻِن پٽڙين جو کاڄ بڻجي وڃي ٿي. ممتاز بُخاريءَ جي سحر بيانيءَهِن ناول “ڪلاس فورجي محبوبا”کي ڏاڍو دل آويزبنائي ڇڏيو آهي. هِن ناول جي اَنت ۾ شَبو جي خودڪشي ڄڻ ته مُنهنجي تخيل جي سرزمين تي اَچانڪ لهي آيل اَپسرا جي خودڪشي بڻجي پئي ٿي. هن ناول جو اهم ڪردار شَبوجو تصور، منهنجي لاءِ محبوبا جي خيال جيان مُنهنجي روح جي آٿت بڻجي پوي ٿو. ڪاش!شَبو پنهنجو اَنت نه آڻي ها ته مان اُن تصوراتي چهري کي“پيار ڪا پهلا شهر”جي پاسڪل جيان ڳوليندي سندس جُستجوءَ ۾گُم سُم رهان ها. مون کي الائي ڇوايئن لڳي رهيو آهي ته شَبو اڃا جيئڻ چاهيو پئي پر هن ظالم زماني اُن کي اَنت جي آخري سرحد تي پُهچائي ڇڏيو. ۽ مُنهنجي تصور جي زخمي هٿيليءَ تي ڏيئي جيان ٻرندڙ شَبو جو چهرواکين ۾ ڀرجي آيل ڳوڙهن جي ڪري ڌُنڌالائجي گُم پيو ٿيندو وڃي. مُنهنجي دل درد جي ڪيفيتن ۾ ڪڪورجي، درد جو پهاڙ بڻجي پئي آهي. الائي ڇو مون کي شدت سان محسوس ٿي رهيوآهي ته هاڻ مان شايدشَبو کان ڌار ٿي، اڪيلو ڪونه رهي سگھندُس.

7. 11. 2013

مختلف موضوع

ڪتاب پڙھڻ کانپوءِ