ڌرتيءَجي اُونداهيءَ ۾ دفن ٿي ويل روشن ڏيئو!

“ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل مسودو، سنڌي ادب جي فڪشن ۾، پنهنجي تخليقي اهميت ۽ افاديت جي اعتبار کان پنهنجو مَٽ پاڻ آهي . اُهومسودو ماڻڪ جي آندل پنهنجي اَنت جي اِسرارن ۾ڪنهن ڳُجھارت جي ڀَڃڻيءَ جيان ماڻڪ جي ئي تخليقڪار هٿن سان بند ڪيل بريف ڪيس ۾ سالن کان عيان ٿيڻ جي لاءِ مُنتظر هُيو. اُن بريف ڪيس جي مالڪ جي قلم جوهڪ اهڙو ڀرپور تخليقي آواز، جنهن سنڌي ادب ۾ ڪهاڻي، ناول توڙي ناٽڪ ۾ هڪ بلڪل ئي مُختلف انداز جي تبديلي آڻي، نين روايتن ۽ لاڙن کي متعارف ڪرايو. ماڻڪ چواڻي“ادب کي جنسياتي، نفسياتي، سماجي وغيره جي ورڇ جو مان قائل نه آهيان. ادب انساني زندگي، لاڳاپيل دور۽ تاريخي وهڪ اندر انساني ناتن جو اظهار آهي. اسان وٽ انسان جا جنسي، نفسياتي ناتا جيئن ته گھُٽيل رهيا آهن، اُن ڪري پيچيده شڪل اختيار ڪري ويا آهن. سنڌي ادب ۾ اُنهن پيچيده ناتن کي ڪهاڻين جي روپ ۾ جيتوڻيڪ نسبتي طور گھٽ اُپٽاريو ويو آهي، اُن هوندي به مان اُن کي هڪ مُثبت ۽ هڪ همت واري وِک ڪوٺي سگھان ٿو. ”ماڻڪ جي اهڙي وسيع ۽ سگھاري سوچ ۽ ويچار جي پس منظر ۾تخليقي شعور، تاريخي اِدراڪ، زمان ۽ مڪان تي گھري نگاھ يا جديد ۽ ڪلاسيڪل، ڏيهي توڙي پرڏيهي مُطالعي ۽ مُشاهدي جي پروڙ ۽ اُن مان پيدا ٿيل بي ڊپائي، سچ چئي ڏيڻ واري سگهه مُنير احمد/مُنير سنڌي مان ماڻڪ جهڙي اصول پرست، رک رکاءُ کان ڪوهين دور ليکڪ کي جنميو. “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”ڪتاب جي ٽائيٽل تي لکيل(اَڻ ڇپيل ناوليٽ“پَڇتاءُ”سميت)جو سِروڏاڍو تجسس آميز لڳو. ۽ هڪ قسم جي خوشي پڻ ٿي ته لڳ ڀڳ ٻٽيهه سالن کان بند پيل يا وقت ۽ حالتن جي هٿن ۾ يرغمال بڻيل هڪ پُراڻو بريف ڪيس، نيٺ سج سامهون ٿيو. ۽ اُن مان هڪ ناوليٽ(جيڪا هڪ طويل ڪهاڻي آهي)“پَڇتاءُ”، خط، ڊرامائي فيچر“تنهن پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا”، ڪهاڻيون ۽ هڪ تنقيدي مضمون دريافت ٿي سگھيا. جيتري قدر اداري ۽ سهيڙيندڙ جي داوا آهي ته ناوليٽ “پَڇتاءُ”اَڻ ڇپيل ۽ اهو ناوليٽ آهي. ته ان لاءِ هڪ نماڻو عرض ته اهو ساڳيو ناوليٽ“سنگت“چونڊ ڪهاڻيون(1)، 1982ع، سنڌي ادب اڪيڊمي حيدرآباد سنڌ، سهيڙيندڙ، شميم خالد ۽ خالد سنڌي پاران ڇپجي چُڪو آهي. جنهن جي بيئڪ ٽائيٽل تي سنگت پاران لکيو ويو آهي، ته“هِن ڀيري پنهنجي عظيم ليکڪ ڀاءُ مُنير احمد “ماڻڪ”جي تصوير سان گڏ سندس طويل ڪهاڻي“پَڇتاءُ” ڏيئي رهيا آهيون. ”جنهن ۾ٽن ڪهاڻيڪارن جون ٽي ڪهاڻيون(1)هري همٿاڻي جي“پگھريل هٿ”(2)ماڻڪ جي“پَڇتاءُ”۽(3)غلام نبي سومروجي“هڪ وڻ جي ڳولا، ڏنل آهن. ساڳي طرح سان“ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل ٻه عدد ڪهاڻيون هڪ“بنا عنوان” ۽ٻي“سونهان اَڻ سونهان”پڻ ماڻڪ جي ڪهاڻي ڪتاب“ڇهه اَنام ڪهاڻيون” سنڌ فورم پبليڪيشن شڪارپورپاران 1981ع ۾ ڇپجي چُڪيون آهن. بعد ۾ اُهي ساڳيون ڪهاڻيون ماڻڪ جي الڳ ڇپيل ڪهاڻين جي ڪتاب“حويليءَجا راز” ۾هڪ“حيقيت ۽ دوکو”جي عنوان سان ڇپيل آهي. جيڪا “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان” صفحي 82تي “بنا عنوان”ڇپي آهي. ۽ ٻي ڪهاڻي “حويليءَ جا راز”۾ “ٻي اَنام ڪهاڻي”جي عنوان سان ڇپيل آهي، جيڪا پڻ “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”ڪتاب ۾“سُونهان اَڻ سُونهان” جي عنوان سا ڇپي آهي. باقي“ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”ٻيوجيڪو مواد مليو آهي اُهو منهنجي علم مُطابق، مون لاءِ نئون آهي. هڪ اهم ڳالهه ته هي سڀئي ڳالهيون مان صرف رڪارڊ جي دُرستگيءَ لاءِ هت تحرير ڪري رهيو آهيان. ڇاڪاڻ ته ماڻڪ جي لکڻين جو تفصيل پڙهندڙ وٽ واضع هُجڻ گھُرجي. مثلن جيئن/شايد 1973ع جي ڏهاڪي ۾(شايد، اُن ڪري ٿو لکان جو ڪتاب تي سال لکيل ئي ناهي. باقي لائبريري جي لڳل اسٽيمپ تي لکيل تاريخ جي آڌار تي) ماڻڪ جي ڪتاب “حويليءَ جا راز” جنهن ۾اُن ڪتاب جي پهرين صفحي تي لکيل آهي، “مُنير احمد جو ناوليٽ“ڌرتيءَ جا سپُوت”جلد پڌرو ٿي رهيو آهي. ”اُن ساڳي ڪتاب جي اداري پاران لکيل آهي، “هن ڪتابچي ۾ سنڌ جي نوجوان ڪهاڻيڪار مُنير احمد جون ٽي ڪهاڻيون پيش ڪيون ويون آهن. پهرين ڪهاڻي “نانگ” جا ساڻيهه پبليڪيشن جي ڪتاب نمبر چوٿين ۾ ڇپي هُئي، سا دراصل مُنير جي ناولٽ“ڌرتيءَ جا سپُوت” جو هڪ باب آهي. ٻي ڪهاڻي “شاھ لطيف ڊفينس آف پاڪستان رولز هيٺ” ماهوار رسالي روح رهاڻ جي ڊسمبر1967ع واري پرچي ۾، “شاھ لطيف، هٿڪڙيون ۽ رسا” جي عنوان سان ۽ ٽين ڪهاڻي “حويليءَ جا راز”سُهڻي پبليڪيشن جي ڪتاب “کڙندا کٽڻهار”۾ ڇپيل آهي. ”اهڙيءَ طرح سان ماڻڪ جي ڪهاڻين جي ڪتاب “حويليءَ جا راز”۽(ٻيون ڪهاڻيون) سال1983ع ، ڇاپو پهريون، مُرڪ پبليڪيشن، حيدر آباد جي آخري صفحي تي ماڻڪ جي آيل۽ايندڙ ڪتابن جي لسٽ هِن ريت ڏنل آهي. “ماڻڪ جا اڳ ڇپيل ڪتاب، لُڙهندڙ نسل(ناول)رُڃ ۽ پڙاڏا(ناول) پاتال ۾ بغاوت(ڪهاڻي) ڇهه اَنام ڪهاڻيون(ڪهاڻيون)، مُرڪ پبلشرز جا ايندڙ ڪتاب، “ماڻڪ جا ناٽڪ”. تنهن کان سواءِ جاڳرتا پبليڪيشن_5، سيپٽمبر1978ع جي ڪتاب ۾ ماڻڪ جي هڪ ڪهاڻي “ڪوس گھر”ڇپيل آهي جيڪا پڻ ماڻڪ جي مشهور ناول “ساھ مُٺ ۾” جي حصي“امن امان” جي ڪهاڻي يا حصو آهي. يا “نئين ٽهي”پبليڪيشن جي ناٽڪ پهرين، سيپٽمبر1984ع جي ارپنا هن ريت ٿيل آهي ته “سنڌي ٻوليءَ جي مهان ليکڪ ۽ بيباڪ ناٽڪ نويس“ماڻڪ”جي نانءَ”۽ اُن جي بلڪل هيٺ لکيل آهي ته“ماڻڪ جي ڇپيل/اَڻ ڇپيل اسٽيج ۽ ٽي وي ناٽڪن جي ڳُٽڪي “ماڻڪ جا ناٽڪ”ڇپرائڻ جي پڌرائي آگم پبليڪيشن ايجنسي حيدرآباد پاران اڳ ئي ٿي چُڪي آهي، اُن سلسلي ۾ ماڻڪ جي لکيل ناٽڪن جي ووڙ جنهن به سڄڻ کي هُجي ته اهواداري کي ڏياري موڪلي. ٽي وي پروڊيوسر سائين هارون رند کي ٻيهر گذارش آهي ته هُو تڪليف ڪري ماڻڪ جا وٽس پيل ناٽڪ ڳولي هٿ ڪري ڏئي ته جيئن اُهي به اُن ڳُٽڪي ۾ شامل ٿي سگھن. ”اهڙي طرح سان“ٽکڙ پبليڪيشن پاران، مُئل ماڻهو_جيئري ڀيٽا(ماڻڪ کي ڀيٽا)سهيڙيندڙ؛سحر امداد/امداد حُسيني واري ڪتاب ۾ امداد حُسيني ٻه اکر لکي ٿو ته، “ماڻڪ اُن ٽهيءَ مان هو، جيڪا پاڻ کان سينيئر ۽ جونيئر جي ٻن پُڙن ۾ پيسجي رهي هئي/آهي. سينيئر پنهنجي لکڻين ۾ وڏيرن کي لوئي پاڻ ادبي وڏيرا بڻجي ويا. ۽ جونيئر شارٽ ڪٽس جي ڳولا ۾ رهيا، ايئن ادبي محاذ تي قومي ايڪي واري اعليٰ مقصد کي ڪاپاري ڌڪ لڳو. ون يونٽ کان پوءِ واري ماٺار ۾، جن ليکڪن بيٺل پاڻيءَ ۾پٿر اُڇلي، تجربي جو ساهس ڪيو ۽ ادبي ٺيڪيدارن جي مُخالفت ڪئي، اُنهن کي ڪچيون گاريون ڏئي، جُڙتو حالتن جي ڪنڊ_تار لوڙهي ۾ واڙيو ويو!نصاب مان کين ٻاهر رکيو ويو؛ادارن جا دروازا ته اڳ ئي مٿن بند هئا؛پر نجي سطع تي به هُو“ادبي واڳن”جي ور چڙهي ويا!اِن اُگري صورتحال جو ماڻڪ وڌيڪ شڪار رهيو. شايد اُن ڪري ئي ماڻڪ پاڻ ارپي، ڪلا سان سچو رهي ٻولي/ساهت/جاتيءَ ۽ پوري انسانذات لاءِ شاندار اُتساهيندڙ ڪردار رهيو. ”اهڙي ارڏي ۽ بي ڊپي ليکڪ جون تحريرون سنڌي ادب جي جھول ۾ املهه ماڻڪن کان گھٽ ناهن. اُن ڪري ماڻڪ جي حوالي سان يا سندس ڇپيل مواد هاڻ تقريبن ڇپجي ڪتابن ۾ اچي چُڪو آهي. يا جيڪو ماڻڪ جو مواد اڃا به پسِ پرده آهي ته اُن کي به هڪ هنڌ گڏ ڪري ڇپرائجي ته جيئن سنڌ جي هِن مُنفرد ۽ ناياب ليکڪ تي باقاعدگيءَ سان ڪم ٿي سگھي. ماڻڪ جون لکڻيون سنڌي سماج جون چِٽيون عڪاس آهن. هي پنهنجي ڌرتي ۽ مِٽيءَ جي مُحبت جي شعور سان سرشارليکڪ وسيع سوچ رکندڙانتهائي حساس دل ڪهاڻيڪارپنهنجي اظهار ۾ بنا رک رکاءُ جي سڌو سنئون سچ لکندڙ ليکڪ هُئڻ سان گڏ ڳُوڙهو ۽ باريڪ بين ليکڪ آهي. سندس تحريرن ۾ ٻولي، منظرنگاري، ڪردار نگاري، علامت نگاري، پلاٽ، اُڻت، ڊائلاگ، موضوع، اندازِبيان، سيبتو سِٽاءُ حيرت انگيز نموني سان پنهنجي سحر ۾ پڙهندڙ کي جڪڙي ڇڏي ٿو. ماڻڪ جي ڪهاڻين جا جملا ايترا ته پُختا، تُز ۽ ڀِچي بيهن ٿا جومفهوم ۽ معنيٰ پنهنجي اصل رنگ ۾ اُجاگر ٿيو مُتاثر ڪيو ڇڏين. “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل مواد بريف ڪيس جي کاڻ مان مليل اُهو هيرو آهي، جنهن جي چمڪ ۽ روشني اڄ به اڇي اُجري۽ روح ۾ لهي ويندڙ آهي. “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل ناوليٽ يا طويل ڪهاڻي“پَڇتاءُ”ماڻڪ جي جادوگرانه اندازِ بيان جو هڪ بي مثال حوالو چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. ڪيئن نه سموري ڪهاڻي واري ڳالهه يا قصي کي هُواعليٰ اُڻت جي پيرائي ۾ آڻي پنهنجي فن جي عظيم رنگ ۾ رنگي ڇڏي ٿو. سچ ته مان هي ڪهاڻي پڙهندي عجيب ڪيفيتن جي موسمن مان گُذريو آهيان. ۽ اصل زندگيءَ جي جَھنجھٽ واري ماحول کان ڪُجھ وقت لاءِ آزاد ٿي جسم ۾ روح کي محسوس ڪري سگھيو آهيان. ڇاڪاڻ جو ماڻڪ جي لکڻين کي پڙهڻ لاءِ اوهان کي پنهنجي روح ۽ شعور جي ڳڙکين کي ضرور کولڻو پوندو. ماڻڪ هن ڪهاڻيءَ جي سِٽاءُ کي پنهنجين ٻين تحريرن جيان وڏي هُنر منديءَ سان ۽ مُڪمل سُجاڳي سان لفظ لفظ ڪري جَڙيوآهي. جوڪٿي به اُن جو روح نٿو رهڙجي. ۽ اُن جي حُسناڪي ٻين سڀني مسئلن ۽ مامرن سان گڏجي هڪ شاهڪار تخليق کي وجود ۾ آڻي ٿي. “پَڇتاءُ” ڪهاڻي جي اُڻت مَها ڪمال سا ڪئي وئي آهي. هِن ڪهاڻي ۾اصل ڪردار جو ٻين ڪردارن سان مُخاطب ٿيڻ وارو اندازماڻڪ جي تخليقي سُڃاڻپ ظاهر ڪري ٿو. 41، صفحن تي ڦهليل هي ناوليٽ/طويل ڪهاڻي پاڻ ۾کوڙ سارين ننڍڙين ننڍڙين ڪهاڻين جو حسين تسلسل کڻي هلي ٿي. هي ڪهاڻي پنهنجي شروعات کان وٺي پُڄاڻيءَ تائين جي سفر ۾ پڙهندڙکي آڱُر کان وٺي هلي ٿي. ۽ پڙهندڙ ڪنهن معصوم ٻار وانگر اکرن جي رستن تي پنهنجي ذهن کي ڊوڙائيندو تجسُس نُما خُمارن ۾وڃي ٿو تصور جي دنيا ۾ گُم ٿيندو. هن ڪهاڻي ۾ سماجي حقيقت پسنديءَ جي روپ کي تخيل جي تاڃي پيٽي ۾آڻي ماڻڪ ڪهاڻي ۾هڪ اهڙي صورتحال کي فوڪس ڪيو آهي جيڪا هن ڌرتيءَ تي ئي جنمي آهي نڪي خلائن ۾. “پڇتاءُ”ڪهاڻيءَ جو مُنڍ، وِچ توڙي پُڄاڻي جو آرٽسٽڪ ڳانڍاپو وڏي چابڪدستيءَ سان اُڀري اچي ٿو. “پَڇتاءُ” جون ڪُجھ سون سريکن سِٽن جي سُرهاڻ. . . “انسان کي پنهنجي باري ۾ بهرحال ايماندار هئڻ گُھرجي. اِها ٻِي ڳالهه آهي ته پنهنجو پاڻ سان به ايماندار رهڻ ڏاڍو ڏُکيو آهي. . . . ڳڻتين ۽ امڪاني انديشن سچي تنتي سرشتي کي اَرڙ بلا وانگر جڪڙي ڇڏيو هو. . . . . . مون ڪنهن ڪتاب ۾ پڙهيو هو ته عورت پنهنجي ڄمار گھٽ ۽ مرد آمدني وڌائي ٻُڌائيندو آهي. نيٺ مان به ته انسان آهيان نه خير. . . . . . جيل ۾سڀ ڪُجھ ملي سگھي ٿو. ايمانداري ڏيکاريندي هيءُ چيو وڃي ٿو ته عورت کانسواءِ هتي سڀ ڪُجھ ملي ٿو. سو غلط آهي، عورت سان به ملي سگھو ٿا. سائين!اسلامي مُملڪت آهي. هتي هر شيءِ اسلامي آهي. اسلامي شريعت، اسلامي سياست، اسلامي اقتصاديات، اسلامي نظام، اسلامي ڪرتوت ۽ سڀ ڪُجھ اسلامي!. . . . . . . . خير اڪيلائي سوچ ڏنم. سوچ پنهنجي وجود جو احساس. ته مان به آهيان. موجود. ۽ اُهو مان آهيان. اُنهيءَپاڻ _آگاهيءَ سوال ڏنم. پنهنجي هستيءَ سان لاڳاپو رکندڙ. . . . . . . سچيءَ دل سان مون مرڻ ته نٿي چاهيو. انسان جي جيئري رهڻ جي ڪمزوري به ڪيڏا نه روپ ٿي ڌاري!شوپنهار سچ چيو آهي؛زنده رهڻ جي آس، ارادي جو ٻيو نالو آهي ۽ سدائين حاوي. . . . (مون کي پورو ياد ناهي). . . . . پنهنجي آزاديءَ تان هٿ کڻڻ نه رڳو ڏاهپ ڪانه آهي پر انساني ڏاهپ، خودداريءَ ۽ خود پنهنجي ذات خلاف هڪ ڏوهه آهي. . . . . . . منهنجو تجربو آهي ته، ڪتاب اڪيلائيءَ جي گھڙين ۾نهايت دلفريب اثرائتي انداز ۾ اُنهيءَ احساس کي ظاهري ته مٽائين ٿا، پرپوءِ بعد ۾، ساڳئي بي معنائيءَ جي احساس کي وڌيڪ خطرناڪ حد تائين، يا ايئن چئجي ته منطقي انداز ۾ اُڀارين ٿا. . . . . . . البته هيءُ ضرور چوندس ته زندگيءَ جي اسٽيج تي هر انسان جو ڪو سرگرم رول هئڻ گُھرجي. بجاءِ اوپري تماشو ڏسندڙ جي. . . . . . . هر جاندار وانگر بابي کي به مرڻو هو. سو هومري ويو. جڏهن مان يونيورسٽيءَ ۾ ايم اي جي آخري سال ۾هوس. اُنهن ڏينهن ۾، مان پنهنجي دلپسند ۽ محبوب فلاسافر شوپنهار، جنهن جي فڪر کان وڌيڪ مان سندس المناڪ شخصيت ۽ زندگيءَ کان مُتاثر هوس ۽ سندس ذاتي زندگيءَ جي احوال پڙهڻ کانپوءِ يقين جي حد تائين ڀائيندو هوس ته مان سندس ٻيو جنم آهيان. . . . . . . . . اها هڪ حقيقت آهي ته جڏهن اسان جهڙن فيصلي جي گھٽ قوت رکندڙن کي ڪُجهه نه سُجھندو آهي ته پوءِ سڄي مامري کي حالتن تي ڇڏي ڏيندا آهيون. . . . . ”“پَڇتاءُ” ڪهاڻي پڙهڻ کان پوءِ منهنجي زبان تي بي ساخته واھ واھ ماڻڪ! جا لفظ اُڏامندا اچي لهن ٿا. هڪ جُملو جيڪو اڪثر طور تي ماڻڪ کي پڙهندي منهنجي ذهن تي تري ايندو آهي ته“ مان ماڻڪ جي شخصيت ۽ لکڻين سان بي انتها پيار ڪيان ٿو. ” “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”(ماڻڪ ڏانهن آيل ۽ سندس موڪليل خط)جيڪي ڪُل13 خط آهن. جن مان يارنهن خط دوستن ۽ پبلشرن پاران ماڻڪ ڏانهن لکيل آهن ۽ صرف 2 خط ماڻڪ جا پنهنجا لکيل آهن. جن مان هڪ خط اردو ۾ ۽ هڪ سنڌيءَ ۾ لکيل آهي. اُنهن مان خاص طور تي سنڌي وارو خط اهم خط آهي. اردو واري خط ۾ ماڻڪ“رياض ڀائي”سان مُخاطب ٿيندي لکي ٿو ته“منهنجو اسٽور(ميڊيڪل)هلي پيو. ڪراچيءَ ۾ وڪيل سان ڳالهه نه ٺهي. پر جيڪڏهن وڪالت شروع ڪيم ته نواب شاھ ۾ ڪندُس. ”اهڙي ريت سنڌي واري خط ۾ ماڻڪ“هدايت”کي لکي ٿو ته“مان ڪُجھ مهينن لاءِ ڪراچيءَ ۾ رهڻ ٿو چاهيان. رهڻ جي جاءِ ته آهي البته نوڪريءَ جو مسئلو آهي. جيڪو هِن دور ۾ ناممڪن آهي. ڇا هلال پاڪستان ۾ مون کي رکندا؟هتي نه منهنجي وڪالت هلي سگھي ۽ نه ئي اسٽور. مان مُستقل نه، پر گھٽ ۾ گھٽ ڇهه مهينا ڪراچيءَ ۾ رهي، اُتي ڪٿي نه ڪٿي جلد نوڪري لاءِ ڪوشش ڪرڻ چاهيان ٿو. ”هِن خط ۾ ماڻڪ جي معاشي اُڻ تُڻ، روح جي بيقراري، غير مطئميني، آزاد فضا ۾ ڪُجھ پل ساھ کڻڻ جي خواهش کيس ڀٽڪائيندي محسوس ٿئي ٿي. اِن ڀٽڪنا جو مثال هاءِ اسڪول ۾ ماستري، وڪالت، اسٽور، روسي سفارتخاني ۾ مُترجم. کان ويندي ڪراچيءَ ۾ نوڪريءَ جي تلاش، ماڻڪ جي ڪهاڻيڪار روح کي هڪ هنڌ سُڪون سان ويهڻ نه ڏنو. هُون به جينيئس۽غير معمولي انسان هن وشال ڪائنات جيان ئي وسيع ۽ ڦهليل هوندا آهن. جيڪي هن ڌرتيءَ جي سُڪڙجي ننڍڙي ٿي ويل گلوبل وليج واري گولي جي سرحدن ۾نه ماپندي، وسيع تر خلائن ۾ماڻڪ جيان اُڏامي ويندا آهن. جيڪي زندگيءَ ۾ جنمن جا روڳ کڻي پيا جيئندا آهن. پر هُو ڀيانڪ ۽ مايوس ڪُن حالتن ۾ گُذاريندي به، پنهنجي من جي ويڳاڻائپ سماج تي نه مڙهيندا آهن. پر هُو اُن هٿ ٺوڪين مصنوعي حالتن ۾ رهندي به اُنهن حالتن، ريتن رسمن کان کُلي عام بغاوت ڪندا آهن. ۽ ڪنهن نه ڪنهن طور هُو پنهنجي روح جي گھُٽيل آواز کي هوائن ۾ تحليل ڪرڻ جو رستو ماڻي ئي وٺندا آهن. “شوڪت حُسين شورو”چواڻي ته“ماڻڪ سنڌي زبان جو هڪ نهايت ئي ذهين، سُڄاڻ، حساس ۽ گھڻ_اڀياسي ليکڪ هو. هُن جي ذهانت ۽ اڀياس هُن جي لاءِ شاھ جي لفظن ۾“اکر اڳيان اُڀري، واڳون ٿي وريام. ”ثابت ٿيا. ماڻڪ ڪراچيءَ ۾ جيڪي ست اٺ سال رهيو تنهن دوران اُتي جي مشيني ۽ بي رحم زندگي ڄڻ هُن جي شخص کي ڳڙڪائي وئي. هڪ نظرياتي ملڪ جي سفارتخاني ۾ نوڪريءَ جي دوران هُن کي جيڪي تلخ تجربا ٿيا، تن رهي کهي ڪثر ڪڍي ڇڏي. ” “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”هڪ ڊرامائي فيچر“تنهن پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا”به مليو آهي. جيڪو “شاھ جي رسالي مان سُر گھاتو، مورڙي جي داستان تي ٻَڌل” آهي. جنهن کي قصي جي حالتن پٽاندڙ شاھ جا بيت ڏئي، وڏي معنيٰ خيز نموني سان پيش ڪري فيچر کي مُنفرد بڻايو ويوآهي. جو پڙهندڙ کي به لڳي ٿو ته هي ڊرامو ڄڻ تصويري صورت اختيار ڪري، سندس ذهن جي اسڪرين تي هلي رهيو آهي. ۽ اکرن مان سمورا منظر ۽ ڪردار يا قصي واري ڪيفيت هوبهو پڙهندڙ جي روح تي عيان ٿيڻ لڳي ٿي. مورڙيو، سندس ڀاءُ، ملاح، سمنڊ، ڏهڪاءُ وجھندڙسمنڊ جون ڇوليون، مانگر مڇ، مطلب ته ماڻڪ جي هن فيچر ۾ ڪابه شيءِ اضافي يا اجائي ناهي. سڀ ڪُجھ ٺهڪندڙ ۽ فڪشن جي ضرورتن مُطابق مُڪمل آهي. اهڙي فنائتي سگھ سنڌي ادب/ فڪشن ۾ صرف ماڻڪ وٽ ئي ملي ٿي. ماڻڪ جنهن دور ۾ هي جيڪو ڪُجھ به لکيو آهي اُهو دور تحرير، تقرير۽ انساني آزاديءَ تي هڪ جبري پنجوڙ وارو خطر ناڪ دور هُيو. اهڙي ڀيانڪ دور ۾ جتي سنڌ جي ٻين ليکڪن مهاڏو اٽڪائي ظلم ۽ بربريت خلاف آواز اُٿاريو، اُتي ماڻڪ به وڏي بي باڪيءَ سان سموري صورتحال، داخلي توڙي خارجي ماحول جي بنا ڪنهن رک رکاءُ جي وڏي تخليقي انداز سان ۽ آرٽسٽڪ نموني عڪاسي ڪئي ۽ پنهنجي دور جوڀرپور سچ لکيو. اها بغاوت ئي ماڻڪ جي جين ۾کيس ورثي ۾ ملي. جنهن مُنير مان ماڻڪ کي تخليق ڪيو. ۽ پوءِ اسان سڀني ڏٺو ته ڪيئن نه هن بي ڊپي ليکڪ پنهنجين تحريرن ذريعي زمانن تان زنگ لاهي، ضمير جي ظرف کي اُجاگر ڪري ديس تي ڇانيل ڊپ ۽ حراس جي مصنوعي گهاٽن ڪڪرن کي پنهنجي تخليقي سگھ جي سورج سان چيري ڏيکاريو. ماڻڪ جو سچ ٻُڌڻ ۽برداشت ڪرڻ هن سماج ۽ رياست کان گھڻو ڪوڙو ۽ ڳرو هو/آهي. ماڻڪ جو سچ سنڌي ادب ۾ هڪ الڳ سُڃاڻپ ۽ معنيٰ رکي ٿو، جنهن جي سگهه، ماڻڪ جي لکڻين توڙي سندس جيون ۾هڪ اڏولتا ۽ همت پيدا ڪئي جو هُن مَرندي جُھرندي، جاڳندي، سگريٽ مٿان سگريٽ دُکائيندي، سگريٽ جي ڇلا، ڇلا دونهي ۾سنڌ جي ماضي. حال ۽ مُستقبل کي ڏسندي، اُن تي سوچيندي، لوچيندي ۽ لکندي پنهنجو وجودي اَنت آڻي سنڌي ادب کي ڄڻ ته سَڪتي ۾ وجهي ڇڏيو. سنڌي ادب جي ناليواري نقاد ممتاز مهرچواڻي ته“ماڻڪ جو دُکدائڪ موت اسان کي ڪاميو جي دُکدائڪ ۽ ڪُمهلي موت جي ياد ڏياري ٿو. جھڙي طرح البيئر ڪاميو پنهنجي طور فرانس جي جديد تاريخ ۽ هن صديءَ جي نمائندگي ڪئي، فرانسيسي ڪلچر جي مکيه قوت طور اُڀريو، تهڙي طرح ماڻڪ هن دُکي ماٿري(سنڌ)جي نئين ٺهندڙ تاريخ/نئين اُسرندڙ سوچ جي نمائندگي ڪئي. هن جديد سنڌي تخليقي ادب جي بنيادن کي نه صرف مضبوط ڪيو بلڪ اُن جو رُخ به متعين ڪيو. ” “ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل ڪهاڻيون جن ۾هڪ“بنا عنوان” جيڪا“حويليءَ جا راز” ۾ ٽيون نمبر ڪهاڻي “حقيقت ۽ دوکو”جي نالي سان ڇپيل آهي. اُها موضوعاتي حوالي کان جاگيرداراڻي دقيانوسي سوچ، ملڪيت جي ورهاست جي خوف کان انساني زندگي کي داءُ تي لڳائڻ واري ڪُڌي روايتن خلاف هڪ ڀرپور بغاوت آهي. ماڻڪ ڪهاڻي جي فن تي وڏي دسترس رکي ٿو. مون هُن جو تقريبن سڀ تحريرون پڙهي، پُرجھي ڏٺيون آهن. پر هي هڪ حقيقت آهي ته ماڻڪ جي ڪابه لکڻي هرو ڀرو نه لکيل لڳندي. اُنهن جي پس منظر ۾ هڪ عظيم مقصد رونما نظر اچي ٿو. “بنا عنوان ڪهاڻي”پنهنجي ڊڪشن ۾ ماڻڪ جي مُنفرد سچ جي عڪاس آهي. ۽ جاگيرداراڻي منحوس نظام جي منهن تي هڪ ڀرپور چماٽ پڻ آهي. ماڻڪ هن ڪهاڻي ۾ هڪ وڏيري ۽ ڊاڪٽر جي تعلق تي مُبني هڪ اهڙي ڪهاڻي جي فني اُڻت ڪئي آهي. جنهن ۾هڪ طرف حويليءَ ۾ بند هڪ نوجوان ڇوڪريءَ جي ڳرندڙ زندگي آهي ته ٻئي پاسي ملڪيت جي بچاءُ جي سطعي سڙيل سوچ. اهڙين حالتن ۾ هڪ جوان ڇوڪريءَجي فطري ضرورتن جي پوراءُ جو ڳنڀير معاملو پنهنجي حل جا رستا پاڻ ڳولي لهي ٿو. بُک جي فطري گُهرج پنهنجو پوراءُ ته ضرور ڪندي. پوءِ ڇونه اُها بُک، مانيءَ جي هُجي يا جنس جي. جنس جي بُک پوري نه ٿيڻ جي صورت ۾ اُن جا ڪٺن ۽ اُگرا اثر انساني ذهن تي ڏاڍي بُري طرح سان اثرانداز ٿين ٿا. جنهن جي ڪري انساني نفسيات ڊوان ڊول ٿي ڪري ڏاڍا ڀيانڪ نتيجا ڏئي ٿي. هي ڪهاڻي وڏي دلچسپ نموني سان پنهنجي منطقي نتيجي تي پهچي ٿي. ته ماڻڪ جهڙي ڪهاڻيڪار تي پيار اچي وڃي ٿو. ماڻڪ جي ٻوليءَ تي تمام وڏي دسترس آهي. هو ٻولي جي سونهن کي موضوع، مفهوم ۽ معنيٰ سان اهڙو ته هُنر مندي سان چونڊ ڪري پيش ڪري ٿو جو من ئي من ۾ پڙهندڙ جھومي پوي ٿو. ماڻڪ “بنا عنوان/ حقيقت ۽ دوکو”۾ لکي ٿو ته“رئيس هر دفعي انڪار ڪندي ملڪيت جو سوال کڙو ڪيو. ”، “مون جڏهن کيس چيو؛“رئيس هن ڪيس ۾ضروري آهي ته مان ساڻس اڪيلائيءَ ۾ ملندو رهان. ”، “رئيس، شهزاديءَ کي اهو پيٽ مون مان آهي، “هن آخري جملو تڪڙو ۽ جلدي چئي ورتو. ”، “هر ڄمندڙ ٻار نه حلالي هوندو آهي نه حرامي، فقط انسان هوندو آهي. ”، “سونهان اَڻ سونهان” ڪهاڻي “حويليءَجا راز” جي اٺين ڪهاڻي آهي. هي ڪهاڻي به آرٽ جي آڏاڻي تي اُڻيل هڪ ڀرپور ڪهاڻي آهي. هي حال کان ماضي(فليش بيئڪ)۽ وري حال جي ڀيانڪ حقيقتن تي پهچندڙ هڪ دُک دائڪ ڪهاڻي آهي. هڪ اهڙو ڏُک، جيڪو گھڻي قدر سنڌي سماج ۾ چاڪيءَ جي ڏاند وانگر زندگيءَ جي دائري ۾ ڦرندڙ عورت جي پلئه ۾ ٻڌو ويو آهي. عورت جيڪا صدين کان سورن جا سامان پنهنجي سِر تي چادر جيئن ڍڪيو وتي ٿي، سا زندگيءَ جي هر روپ ۾درد جو گھرو آرنڀ آهي. هي ڪهاڻي هڪ ماستر ۽ ماسترياڻي جي رومانس ۽ زندگيءَ جي ارد گرد هلي ٿي. ماڻڪ هن ڪهاڻيءَ جي پُڄاڻي وڏي المناڪ انداز سان ڪري ٿو. هُون به ماڻڪ جون تخليقون پڙهي ڪري سچ ته مون کي اُهي سڀ ڪهاڻيون حقيقت جي اُجري آرسي ڀاسنديون آهن، ڇاڪاڻ جو اسان جي ارد گرد بلڪل ايئن ئي سوچيو ۽ ڪيو وڃي ٿو يا وري ٿي رهيو آهي. ماڻڪ جي ڪهاڻين ۾ڪٿ به اجائي حد کان وڌيڪ فينٽيسيءَ جو گُمان نه ٿيندو آهي. “سُونهان اَڻ سُونهان”۾ماڻڪ لکي ٿو ته“کيس اهڙي قسم جي سوالن منجهان اوچتو هڪ قسم جو ڊپ ٿيڻ لڳندو آهي. اهڙو ڊپ، جيڪو پنهنجي پرَ ۾ ڪاميابيءَ سان ڏوھ لڪائيندڙ ڏوهاريءَ کي، وڪيل جي آڏي پُڇا تي وڪوڙي ويندو آهي. ”، “ڇاڪاڻ ته شڪايت جي عادت، پيڙا کي وڌيڪ ڀيانڪ ۽ ڪربناڪ بنائي ڇڏي ٿي. ”، خبر ناهي ڇو، پنهنجو پاڻ کي هن آڏو، گھٽ، ڪمتر، ڊپريسڊ ۽ هڪ قسم جو ڏوهاري ۽ زيادتي ڪندڙ محسوس ڪري رهيو آهيان. ”اهڙيءَ طرح سان”ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل چنبيليءَ جي گُلن جي خوشبوءِ جھڙوهي سڌو سنئون هانءُ ۾ هٿ وجھندڙ مسودو پنهنجي هُڳاءُ جي حرارت سان سنڌي ادب کي سدائين پيونئين تازگي ۽ ترارت بخشيندو. “ڪالونزم جي سرجيت” جي عنوان سان محمد ابراهيم جويي جي ترجمو ڪيل ڪتاب“فڪر جي آزادي”تي ماڻڪ جو تبصرو پنهنجي جوهر ۾انتهائي ڳُوڙهو، فڪري ۽ فلسفيانا گھرائي رکندڙ هڪ اهم ليک آهي. ماڻڪ جو نثر به سندس فڪشن جيان نرالو ۽ مُنفرد آهي. مُختصر پر جامع قسم جو هي مضمون ليکڪ اسٽيفن زبوگ جي اصل ڪتاب(The right of heresy)جو ترجمو آهي. جنهن تي ماڻڪ ڏاڍي مُفصل نموني تنقيد ڪئي آهي. جنهن ۾ هو لکي ٿو ته“محمد ابراهيم جويي، ڪتاب جي اصل روح کي هاڃو رسائڻ ۽ ڪٿي به ڪو چهڪ يا رهنڊ ڏيڻ کان سواءِ سنڌي ۾ آندو آهي. ٻين لفظن ۾ سنڌيلائيز ڪيو آهي. سواءِ هن زور آوريءَ جي ته سنڌيلائيز ڪندي ڪندي، جويي صاحب پنهنجي ناصحاڻي گفتگوءَ وارو انداز ٽُنبي، وڌيڪ اثرائتو بنائڻ جي پاڻ، ٺڳيندڙ ڀرم هيٺ لوئي پوئي هن جو ستر وڃائي ڇڏيو آهي. هن ترجمو ڪيل ڪتاب تي محمد ابراهيم جويو پاران ڏنل سرو“فڪر جي آزادي”جويي جي روايتي دور انديشي(يا مصلحت پرستي؟)واريءَ ڪاسٽيليائي تدبر جو شڪار ٿي مروٽجي ويو آهي. ”، هن مضمون جي سِري ۾ ئي ماڻڪ “سيباسٽيان ڪاسٽيلو”جي لفظن کي نقل ڪندي لکيو آهي ته“سچ جيئن سمجھ ۾ اچي. ، تيئن ان کي ظاهر ڪرڻ گناھ ڪونهي. عقيدو ڪنهن تي زوري مڙهي نه ٿو سگھجي. عقيدو هر ڪنهن جي پنهنجي مرضيءَ جي ڳالهه آهي. ”اهڙيءَ طرح سان“ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”مليل مسودوسنڌي ادب جي آغوش کي اڃا به وڌيڪ وسيع ڪري ٿو. بلڪل ايئن جيئن ڪالهه ماڻڪ پنهنجي حياتيءَ ۾ پنهنجا سنڌي ادب جا شاهڪار ڪتاب، “حويليءَ جا راز”جي ڪهاڻين، اُگھاڙو سچ، آس نراس، حويليءَ جا راز، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري، حقيقت ۽ دوکو، هڪ ڪهاڻي سواءِ سري جي، پلاند، ڪاري، پهرين اَنام ڪهاڻي، ٻي اَنام ڪهاڻي، ٽي اَنام ڪهاڻي، بيٺل ڦيرو، وقتائتو موت، ڪلارڪ جي پهرين تاريخ، اُتساھ جو موت، مُئل زندگي، نوٽبُڪ/ڊائريءَ منجھان، انسان بوءِ_انسان بوءِ، روبوٽ، گيس چيمبر، ذريعي ڪيو هو. ۽ اهڙيون ته حيرت انگيزڪهاڻيون ڏنيون. جن سنڌي ڪهاڻيءَ جي قُطب نُما جو ڪم پئي ڪيو آهي. اُن کان سواءِ ٽي ناوليٽ“رُڃ ۽ پڙاڏا”(هي ناوليٽ پهرين“ميسوڻي”جي سِري هيٺ1961ع ڌاري لکيو ويو. وري ٻيهر1973ع کان1975ع جي وِچ ۾“رُڃ ۽ پڙاڏا”جي سِري هيٺ لکيل. 1/5/1976)“پاتال ۾ بغاوت”(A Revolt in the under World)، سسيفس جو ناڪار، “پاتال ۾ بغاوت”(جنهن جي حصن جا عنوان) سانت، ۽ پوءِ پڙاڏي ۾ گونج اُٿي. جنهن کان پوءِ ناوليٽ لُڙهندڙ نسل، ۽آخر ۾“ساھ مُٺ ۾”جنهن جي ابتدا ۾ مُنير/ماڻڪ جو پنهنجي مرتئي کان ڏھ، ٻارنهن ڏينهن اڳ نثار حُسينيءَ ڏانهن هڪ خط، “جڏهن سڄڻ سفر هليا” نصير مرزا جي (بئڊلڪ ڊائريءَ مان)(ماڻڪ جي ڊيٿ واري ڏينهن لکيل)، “سنڌيت جي اندروني ايڪس ري”موهن ڪلپنا جو ليک، (ساھ مُٺ ۾_امن امان)جنهن ۾امن امان، (جنهن جي حصن جا عنوان)ڪڍ، اوٿارو، صبح، ڊاڪٽرساڻ، پاتال ۾، انڀو، اولڙا، ماڪڙ، “ساھ مُٺ ۾_ٻائيتال”(جنهن جي حصن جا عنوان) ۽ هُو مري ويو، پُڄاڻي، ڪاسائيءَ جي چونڊ، “ساھ مُٺ ۾_وڳوڙ”(جنهن جا حصن جا عنوان)ڪڍ، ويچار وهڪ، رات، دونهاٽ، “ساھ مُٺ ۾_امن امان”(جنهن جي حصن جا عنوان)وري، کُٽڪو، ٽيچرس روم، ڪوس گھر، اُٿل، ۽ ڪڍ. ”(نوٽ؛“ساھ مُٺ ۾” ناول سڀ کان پهرين ڀارت ۾ ڇپيو هو. جنهن کي جولاءِ 1986ع ۾ سنڌي ٽائيمزپبليڪيشن اُلهاس نگر ڇپرايو هو. )“ماڻڪ جي بريف ڪيس مان”۽ پڇاڙي ۾ ماڻڪ جي جيون جو آخري انٽرويو“وڇڙيا ڪين ورن” جيڪوانٽرويوماڻڪ کان ظفرعباسيءَ ورتو هو. ۽ ماڻڪ جو جيون خاڪو. جنهن جي آڌار تي ماڻڪ جو جنم“5، مارچ1943ع تي نوشهري فيروز ۾ محمد ادريس ميمڻ جي گھر ۾ ٿيو. (ماڻڪ جو والد لوڪل بورڊ نواب شاھ ۾هيڊ ڪلرڪ هو. جيڪو سنڌي ادبي سنگت نواب شاھ جي گڏجاڻين ۾ پڻ شريڪ ٿيندو هو. هُو پنهنجي مزاج ۾ ڪميونسٽ خيالن جو حامي هو. . . . . . “نوٽ”، اها ڳالهه مون کي ڪچهريءَ ۾نواب شاھ جي سينيئر ادبي دوست، سائين بشير هيسباڻيءَ ٻُڌائي هُئي. اُن کا علاوه اِن سلسلي ۾سائينءَجو ڪتابي سهڪارپڻ رهيو)ماڻڪ ايم. اي، ايم. ايڊ ۽ ايل ايل بي سان گڏ سو کان مٿي ڪهاڻيون، ڪُجھ ناول ۽ ناوليٽ لکيا!پيٽ گُذر لاءِ پهريائين ماستري، پوءِ صحافت ۽ آخر ۾ وڪالت پڻ ڪئي!پر تنهن هوندي به سندس هڪ ڪهاڻين جو مجموعو“پڇتاءُ” ۽ هڪ ناول“ساھُ مُٺ ۾”۾ اسان کي وڏيون اُميدون آهن. ” ماڻڪ 26، جنوري 1982ع تي اسان کان وڇڙي ويو. ”ان ريت ماڻڪ ڄم کان پنهنجي اَنت تائين 39، سال، 8، مهينا ۽20 ڏينهن، پنهنجي شعوري زندگي ۾ پير پائڻ کان پوءِ مُسلسل، شاھ جي هن سِٽ جيان ته“ڏاهيون ڏُک ڏسن”جي مصداق هر وقت اُجڙيل احساسن جي ٽياس تي مصلوب رهيو. ماڻڪ، هڪ حوالي کان خوشنصيب به هو جو سندس جنم ننڍي کنڊ/برِصغير جي فطري هوائن ۾ ٿيو. اُن ڪري ماڻڪ هن رياست/انساني ڪوس گھر کان عمر ۾به چار سال، پنج مهينا ۽ نوَ ڏينهن وڏو هو. نصير مرزا چواڻي ته“ڪنهن رشي مني جهڙي سانت سڀاءُ رکندڙ هي ڪهاڻيڪار سنڌي ادب جي اتهاس ۾ مُکيه حيثيت ۾ زنده رهندو، ۽ جڏهن26، جنوريءَجي سانجھ، هٿ ۾ ڪارا جھنڊا کڻي رستن تي لهي آئي هئي، تڏهن نواب شاھ جي موهني(موني)بازارجي نُور مسجد جي ايوان ۾ ، عظيم ڪهاڻيڪار جي قبر کوٽجي رهي هئي. ٻئي ڏينهن27، جنوريءَ تي جڏهن سورج ڌيري ڌيري آسمان تي چڙهي رهيو هو. ماڻڪ ڌرتيءَ جي پاتال ۾ دفن ٿي چُڪو هو. ”

5/5/2014

مددي ڪتاب
 حويليءَجا راز۽(ٻيون ڪهاڻيون)1973ع، مُنير احمد/ ماڻڪ
 حويليءَ جاراز۽ ٻيون(ٻيون ڪهاڻيون)مئي، 1983ع. ماڻڪ
 ڇهه اَنام ڪهاڻيون. سنڌ فورم پبليڪيشن، شڪارپور1981ع. ماڻڪ
 جاڳرتا پبليڪيشن. 5، سهيڙيندڙ؛نرنجن، سيپٽمبر، 1978ع
 ناٽڪ(نئين ٽهي پبليڪيشن)سيپٽمبر، 1984ع
 سنگت(چونڊ ڪهاڻيون. 1)سنڌي ادب اڪيڊمي، حيدرآباد، نومبر، 1982ع
 مئل ماڻهو، جيئري ڀيٽا(ماڻڪ کي ڀيٽا)ٽکڙ پبليڪيشن، حيدرآباد سهيريندڙ؛سحرامداد/امداد حُسيني
 حويليءَ جاراز(ڪهاڻيون)ماڻڪ(ٻيو ڇاپو، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 1995ع)
 ماڻڪ جي بريف ڪيس مان. ماءِ پبليڪيشن سکر، 2014ع، سهيڙيندڙ؛مُنور سراج
 ٽي ناوليٽ. ماڻڪ(روشني پبليڪيشن. ڪنڊيارو. 1992ع)
 وڇڙيا ڪين ورن. (ماڻڪ جي ياد ۾)مُرڪ پبلشر، حيدرآباد، سهيڙيندڙ؛رياض انور
 ساھ مُٺ ۾. ناول. 1992ع، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو.

مختلف موضوع

ڪتاب پڙھڻ کانپوءِ