ناول جي کُلندڙ دريءَ مان
ملڪ آگاڻيءَ جو ناول”نيروليءَ جو ڪُن“بظاهر ته هڪ ڳوٺ جي ننڍڙي دنيا بلڪ ڳوٺ جي ڪُجهه گهرن ۾ وسندڙ ڪردارن جي ڪهاڻي آهي پر اُن ۾ پيار، محبت، رشتا ناتا، ادب سياست، تاريخ، تصوف، ماڪسزم يا سماج جا ٻيا مُختلف رُخ، روشن خيالي ۽ پُراڻ پسندي جي موضوعن کي به سمايو ويو آهي۔ناول جي مهاڳ ۾ ڪيهر شوڪت لکي ٿو ته”نيروليءَ جو ڪُن“۾ پهريون ڀيرو سنڌ ڪافي حد تائين پنهنجي فن، فڪر، فلسفي، رنگ رُوپ ۽ وَن واس، سوچ، رويي سان ظاهر ٿي آئي آهي. جو چئي سگهجي ٿو ته”ها هيءَ لطيف جي سنڌ آهي هيئن ئي سنڌي ماڻهو سوچيندو، اُٿندو ويهندو آهي. “اڄ ”نيروليءَ جو ڪُن“سان اُهي اِمڪان جاڳيا آهن ته، اسان سنڌي حقيقي ڪلچر پيش ڪري سنڌي جيون آڻي ڏاڍو سندر، سگهارو ادب تخليق ڪري سگهون ٿا. آگاڻيءَ جي ٻولي، مخصوص ٻولي، سندس ڪهاڻين ۽ ناٽڪن جيان ”نيروليءَ جي ڪُن“۾ به آهي. پنهنجي مخصوص سُونهن، مخصوص سُرهاڻ، مخصوص خُوبين ۽ مخصوص خامين سوڌي. “، ”جي ماڻڪ”لُڙهندڙ نَسل“۾ جِنس جو اُگهاڙو اظهار نه ڪري ها ته ڪيئن نه”لُڙھندڙ نَسل“اَڃا به وڌيڪ سنجيده تخليق ٿي بيهي ها ۽ آگاڻي ”نيروليءَ جو ڪُن“۾ ٻوليءَ جي ڏند اُگهاڙپ نه ڪري ها ته، ”نيروليءَ جو ڪُن“ڪيئن نه اڃا به وڌيڪ سنجيده رچنا ٿي پوي ها. “
”نيروليءَ جو ڪُن“ ناول جو عُنوان دراصل علامت نگاريءَ جو هڪ حسين سيمبل بڻجي ذهن تي عيان ٿي وڃي ٿو۔۽سندس ڪهاڻيءَ جي دنيا ۾ داخل ٿيڻ لاءِ بيقرار بڻائي وجهي ٿو.
”نيروليءَجو ڪُن“عنوان جنهن فڪري پس منظر جو جيڪو احساس ذهن ۾ پيدا ڪري ٿو اهو ناول پڙهڻ مهل شروعات ۾ ئي عيان ٿيندي ذهن ۾ ڌُنڌلو ٿي وڃي ٿو. ”جيئن نيروليءَ جي ڪُن“۾ ڪِرڻ کان پوءِ گِدڙ پنهنجو حُليو بگاڙي نِڪتو هو، تيئن ئي هُن جي به سياسي ڪُن مان نِڪرڻ کان پوءِ ساڳي حالت هئي. “
ناول جو مُک ڪردار ڪيلاش سياست جو سفر ڪندي کوڙ سارن تجربن مان گُذري ٿو۔ ڪهاڻيءَ جي شروعات کان ٿورڙو اڳتي سڪينه جي مڙس ڪريم جي معشوقڙي محبوبڙي جي شادي ۾ سڪينه اچي ٿي۔جيڪا شادي ڪيلاش جي گهر جي ڀَر ۾ ٿي رهي آهي۔شادي واري هنڌ تي گهڻي رَش هُجڻ ڪري هوءَ پنهنجي ڀيڻيويي جي گهر پنهنجي ڏيراياڻيءَ سان گڏجي اچي ٿي. اُتي جي ماحول ۾ دل جي دري کُلندي محسوس ٿئي ٿي. اُن ئي شاديءَ جي ٿيندڙ رسمن کي ليکڪ سُٺي نموني سان فڪشنائزڊ ڪيو آهي۔سڪينا جيڪا ڪريم جي زال آهي. جنهن تحت ڪيلاش ۽ ڪريم پاڻ ۾ سنڍو پڻ ٿين۔”ڪريم ۽ ڪيلاش جا تعلقات شروع ۾ ايترا سُٺا نه ٿا رهن، ته اهڙا ڪي خراب به ڪين هُجن ٿا. شروع کان هُو ٻئي گڏ پڙهيا آهن، جيڪو سلسلو پرائمري اسٽيج کان هاءِ اسڪول تائين جاري رهيو، تنهن بعد لڳاتار چار سال راتين جا سندن وچ ۾ ڪو به لڳ لاڳاپو، ڳنڍ ڳانڍاپو نه رهيو. هڪ، نوَن يارن جي سنگ ۾ رهندي پرائيوٽ امتحانن جيان پرائيويٽ ۽ خلق کان الڳ ٿلڳ زندگي گذارڻ لڳي ٿو. جنهن ڪارڻ هُو پنهنجو پاڻ کي محدود ماحول جي حوالي ڪري ڇڏي ٿو. جنهن ۾ زندگيءَ جي ڪا حرارت، ڪا چُرپُر ڪانه ٿي
رهي۽ ٻيو، وري دوستن جي هڪ وسيع حلقي ۾ گذارڻ لڳي ٿو. هُو ڪاليج جي لائيف گذاريندي انهيءَ ماحول جي سرگرمين ۾ گرمجوشيءَ سان حصو وٺندي، علم ادب دوست، دوستن جي سنگ ۾ رهندي پڻ پڙھڻ لکڻ ۾ دلچسپي وٺي ٿو، نه رڳو ايترو پر سياسي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ سبب هڪ ٻه ڀيرا جيل ياترا به ڪري اچي ٿو. “اهڙي طرح ٻئي ڪردار مُختلف ماحول جا اثر قبول ڪندي هڪ يعنيٰ ڪريم عام سوچ رکندڙ روايتي ٻهراڙيءَ جي نفسيات کي اپنائي ٿو ته ٻيو يعنيٰ ڪيلاش سُلجهل دوستن ۽ ماحول ۾ وڃڻ ڪري پڙهيو لکيو اديب بڻجي وڃي ٿو۔پر خاص طور تي ڪريم جي ڪيلاش سان ڪنهن نه ڪنهن رنگ ۾ رقابت قائم رهي ٿي۔ڪريم جي زال سڪينا جڏهن به پنهنجي ڀيڻ يعنيٰ ڪيلاش جي زال جي گهر وڃي ٿي ته ڪريم ۽ سندس ماءُ پيءُ يا ٻيا مائٽ اُن ڳالهه تي اَرها ٿين ٿا۔ڪُجهه ڀيرا ته سڪينا کي ڪريم شڪ ڪندي مار به ڏئي ٿو۔پر سڪينا ڀيڻ جي گهر وڃڻ کان نٿي مُڙي۔۽ هوڏانهن سڪينا جي ڀيڻ ڪيلاش جي زال يا خود ڪيلاش به سڪينا جي مڙس ۽ ٻين جي مَنفي روين جي نندا ڪندي سڪينه جي حمايت ڪن ٿا. سڪينا لڳ ڀڳ جلدي جلدي گهريلو مُخالفتن کي نظر انداز ڪري به پئي پنهنجي ڀيڻ جي گهر ايندي آهي. جنهن ڪري سڪينا جي گهر وارا توڙي ٻيا ڳوٺ جا ماڻهو اُن ڳالهه کي غلط رنگ ڏين ٿا۔سڪينا ڀيڻ جي گهر اچي خاص طور تي ڪيلاش سان پنهنجا ڏُک سور ۽ ٻين مامرن ۽ مسئلن تي ڳالهيون ڪري ۽ ٻُڌي ٿي۽ ڪيلاش کي به سڪينا سان حُجائتي يا دوستاڻي انداز ۾ ڳالهه ٻولهه ڪرڻ ۾ سڪون ملي ٿو۔ائين اِهو سلسلو هلندي ڪهاڻي ۾ پڙهندڙ کي ته ڪيلاش ۽ سڪينا جي حُج جي راز جي پَرُوڙ پئجي وڃي ٿي پر ڪهاڻيءَ ۾ سندن اهڙي تعلق جي کين خبر هوندي به ڄڻ بي خبري محسوس ٿئي ٿي۔ٻئي شادي شده ۽ اولادي هوندي به ڪنهن اَڻ ڄاتل اندروني ڇِڪ ۾ هڪ ٻئي ڏانهن ڇِڪبا نظر اچن ٿا۔ايتري قدر جو سڪينا ۽ ڪيلاش جو ايترو هڪ ٻئي سان حُجائتو ٿيڻ تي ڪيلاش جي زال پڻ ڪڏهن به اُن کي ڪنهن به غلط رنگ ۾ نه ٿي وٺي۔سڪينه عام ڳوٺاڻي ۽ گهريلو عورت هوندي به پنهنجي گهرو ماحول جي حالتن تي ڪيلاش سان سٺي گفتگو ڪري ٿي جيڪا ناول جي مزاج ۽ ان جي وڌنندڙ سفر کي دلچسپ بڻائي ٿي. هن ناول ۾ خاص طور تي ڳالهين جو علاقائي لَھجو لِکت جي صورت ۾ مُشڪل ۽ ڪٿي ته سمجهه کان به مَٿاهون ٿي وڃي ٿو۔ٻولي جي اعتبار کان ڪهاڻيءَ ۾ ڪردارن پاران ڳالهايل ٻولي عام ادب ۾ لکجندڙ ٻوليءَ کان ڪُجهه مُختلف به آهي۔پر اُنهن لفظن جي معنيٰ ڄاڻڻ لاءِ وري هڪ لُغت جي به ضرورت پئجي سگهي ٿي. ڇاڪاڻ ته اُن ۾ ٻوليءَ جا اهڙا لفظ به استعمال ڪيا ويا آهن جيڪي عام يا ادبي طور تي به گهٽ استعمال ٿين ٿا.
”نيروليءَ جو ڪُن“ناول جي ڪهاڻي ڳوٺ جي محدود دنيا ۾ هڪ ٻن گهرن جي اردگرد ڪُجهه ڪردارن تي مُحيط ڪهاڻي آهي۔ايئن ڪهاڻيءَ جا ڪردار مُختلف ڳالهين ۽ رَوين جو سفر ڪندي نيٺ اُن جاءِ تي پُهچن ٿا جتي افسوس ناڪ پُڄاڻي جو اوچتو دروازو کُلي ٿو. سڪينا نيٺ مُسلسل پنهنجي مڙس ڪريم جي جَهل کي پُٺي ڏئي پنهنجو گهر ٻار ڇڏي ڪريم کان رُسي پنهنجي ڀيڻ جي گهر اچي رهڻ لڳي ٿي. جنهن تي پڻ ماڻهو کوڙ غلط ڳالهيون ٺاهي ردعمل ظاهر ڪن ٿا. جنهن ڪري ڪريم اهڙيون ڳالهيون ٻُڌي روايتي غيرت ۾ موقعي ۽ مهل جو انتظار ڪري ٿو. سڄي ڪهاڻيءَ ۾ ڪيلاش پنهنجي گهر جي ڪمري ۾ لکڻ ۽ پڙھڻ ۾ مصروف ڏيکاريو ويو آهي۔۽ سڪينا جڏهن به گهر ۾ اچي ٿي ته ڪنهن نه ڪنهن بهاني اُها پاڻ ڪمري ۾ وَٽس اچي ڳالهائي ٿي يا ڪيلاش کي سڪينا جي اچڻ جي خبر پوندي ئي پاڻ ڪنهن بهاني سان ڪمري مان نڪري هليو اچي ٿو۔ناول ۾ پُڄاڻيءَ کان ٿورو پهرين ناول جو حوالو هيئن آهي ته،
”اڃا سمجهبو لکندين!؟اُهو آواز جوڻس جو نه پر سڪينا جو هو.
ڇو-توکي تڪليف ٿي پُهچي ڇا؟هُن لکڻ بند ڪندي کيس چِتائيندي مُرڪي چيو.
نه، مون کي ڇو تڪليف ٿيندي، پر ڌڻن مُئو ٻِلو ٿو ڦِري ته ڪَري نه وجهي زيان.
چڱو کڻي آ کير. هُو چوندي چوندي ٻيهر لکڻ لڳو ۽ سڪينه واپس مُڙي.
اُها کير پيئارڻ جي ڊيوٽي هونئين ته جوڻس جي حوالي هوندي هئي پر جڏهن کان سڪينه مڙس کان رُسي آئي آهي تڏهن کان کير پيارڻ کان ويندي ڪپڙي لٽي بدلائڻ جي ڊيوٽي سندس لڳي وئي. اها ڊيوٽي ڪنهن مَٿس مَڙهي هئي يا پنهنجو پاڻ رضاڪارانه نموني قبولي هئائين، سا ڳالهه ٻي، پر اُها ڊيوٽي ڏيندي، هُن کي ڪنهن قسم جو ڪو آر يا بيزاري نه، پر هڪ قسم جي خوشي محسوس ٿيڻ لڳندي آهي.
”هُش ھُش-مُئا ٻِلا هُش ھُش“پوءِ لوٽو کڻي ڪيلاش جي پڙهڻ واري ڪمري ۾ گهڙندي، چِڙ ۽ بيزاريءَ مان چوندي.
گهڻا ڀيرا چيو اٿمانءِ ته کير پيارڻ جي زحمت نٿي کڻي سگهين ته پوءِ ڏئي ڇو نه ويندي آهين هيڏي. . . . . .
کير اوسنو ته نه ٿي ويو آهي؟لوٽو هو ڏُڌ هاڻو، مُئِي ته گهڻي ئي هَنئي اَٿمانس. هُو خاموش ئي خاموش کير پيئندي کيس ڏسندو ئي رهيو هو. کير پيئندي ئي پُڇيو هُئائين،
ڀيڻي جاڳي ٿي؟
اِهو اڳوهڻي نه پئي پارس کي ڇِڙٻون ڏنائين.
ڇو؟
هُن مُختصر سوال ڪيو ۽ پوءِ مُرڪي پاڻ ئي جواب ڏنائين، ”خبر ڪانهي ڏينهون ڏينهن سندس طبيعت ۾ الائي ته ڇا تي چيڙاڪ پئي ٿيندي وڃي!؟“
ايئن اوچتو ٿوري دير کان پوءِ ڪيلاش جي زال اُٿي اچي ڪيلاش جي ڪمري ۾ کيس ۽ سڪينه جي وچ ۾ هلندڙ تعلق تي ڪيلاش سان وڙهي ٿي ۽ پنهنجي ڀيڻ سڪينه کي تمام گهڻا مهڻا ڏيندي آڌي رات جو گهر مان نڪري وڃڻ لاءِ چوي ٿي۔۽ پوءِ گهڻو ڪجهه ڳالهائيندي پاڻ ئي ٻارن کي ننڊ مان اٿاري، روئيندڙ ٻار ساڻ ڪري وڏي آواز سان ڳالهائيندي گهران نڪري وڃي ٿي۔
۽ پُٺيان خالي گهر ۾ ڪيلاش ۽ سڪينه رهجي وڃن ٿا۔پنهنجي پنهنجي خيالن ۾ هڪٻئي مُتعلق پيار ۽ محبت تي سوچيندي، گهرن اُجڙڻ جو خوف پڻ کائيندي. نيٺ هُو ٻئي ساڳي ڪمري جي ساڳي کٽ تي هڪ ٻئي کي پاڻ سُپرد ڪري ڇڏين ٿا۔
پر ايئن اوچتو ڪيلاش جي زال جي رويي ۾ ايڏي نفرت ڀري تلخي سمجهه کان ٻاهر محسوس ٿئي ٿو۔ڇو ته اُن کان اڳ به سڪينه اڪثر طور تي پنهنجي ڀيڻ جي گهر ايندي رهندي هئي ۽ ڪيلاش ۽ سڪينه پاڻ کوڙ ساري حُجائتي انداز سان هڪٻئي سان پيش ايندا هئا. جنهن حُج ۾ پڻ هڪ زال پنهنجي مڙس کي ڪنهن ٻئي سان ايئن برداشت نٿي ڪري سگهي. اُن ڪري اُهو ڪو پهريون ڀيرو ڪونه هو جو ڪيلاش جي زال پنهنجي ڀيڻ سڪينه ۽ پنهنجي مڙس جي وچ ۾ اهڙو ڪو تعلق محسوس ڪيو يا ڏٺو هو۔يا سڪينه پنهنجي مڙس کان رُسي اچي ڪيلاش وارن جي گهر ۾ رهندي سندس ڀيڻ پاران رويي ۾ اهڙي ڪا ڳالهه محسوس ڪري ٿي ۽ نه ئي ڪٿي وچ ۾ ليکڪ ڪنهن اشاري طور پڙهندڙ کي ڪيلاش جي زال پاران سڪينه لاءِ ڪا سرد مهري جي ڪنهن گُمان ڏانهن مُتوجه ڪري ٿو۔حالانڪ ڪيلاش ۽ سڪينه جي پاڻ ۾ حُجائتي ٿيڻ واري رويي تي پڙهندڙ سندن من جي مُراد ڄاڻي وٺي ٿو جنهن کان ڪردارن کي اَڻ ڄاڻ ڏيکاريو ويو آهي۔تنهن ڪري هي اوچتو ڪيلاش جي زال جو سخت رويو پڙهندڙ کي پڻ حيرت ۾ وجهي ڇڏي ٿو۔
اهڙيءَ طرح سان صبح ٿيندي ئي ٻاهر دروازو کڙڪي ٿو، در تي ٻاهر مَڇريل ماڻهن جا اَنبوھ ڏسي ڪيلاش پريشان ٿي وڃي ٿو. ۽ کين يقين ڏيارڻ چاهي ٿو ته هُو غلط ٿا سمجهن ۽ گهر اندر داخل ٿي اداران دروازو بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته در ٻاهران ماڻهو جذبات ۾ اچي در کي کولڻ لاءِ تيز ڌِڪو ڏين ٿا جنهن سبب در جو تاڪ تيزيءَ سان کُلندي، ڪيلاش کي نِرڙ ۾ ٺَڪاءُ ٿي وڃي ٿو، ۽ هُو وڃي ڳاٽي ڀَر ڪِري ٿو، ۽ پوءِ جڏهن کيس هوش اچي ٿو ته هُو پاڻ کي سوين ماڻهن جي وچ ۾ ڳوٺ جي وڏيري جي اوطاق ۾ ڏسي ٿو۔
ناول جي هِن پڇاڙڪي ڏيک تي پُهچي ڪيلاش کي هِن رسوائي جي مَقام تي پهچائيندڙن لاءِ ناول مان ئي ڪاموءَ جي چوڻي ذهن تي تَري اچي ٿي ته، ”جنهن ماڻهوءَ وٽ ڪردار جي قوت نه هوندي آهي، تنهن کي پنهنجي مطلب جي پورائي لاءِ هڪ نموني جي خاص ڍنگ جي ضرورت پوندي آهي. “اُن ڪري به مهاڳ ۾ ڪيهر شوڪت لکي ٿو ته، ”نيروليءَ جو ڪُن“اسان جي نااتفاقي، غير مُتحد هُجڻ، هڪ ٻئي جا تَرا ڪڍڻ، هڪ ٻئي کي لوئڻ، هڪٻئي جي ڪردار ڪشي ڪرڻ ۽ پاڻ کي ڇيهو رسائڻ تي هڪ وڏو نوحو آهي. “
ملڪ آگاڻيءَ جو هي ناول”نيروليءَ جو ڪُن“ دراصل ضمير واحد غائب جي صيغي ۾ لکيل آهي. جنهن ۾ ڳوٺاڻي جيوت ۾ روايتي ماحول جي ڪُن ۾ ڦرندي پيار محبت، عورت تي مرد جو روايتي حاوي رهڻ واري ڇسي روايت، ماڻهن جي عجيب نفسيات، سياست جي بي راھ روي، سماجي ڏيوالپڻي جي حالت، رويا، سوچڻ جو انداز، تاريخي پس منظر ۽ اڄ جون حالتون، وغيره اهڙا موضوع آهن جن تي هن ناول ۾ ڪهاڻي ٻُڌائيندڙ ٻُڌائي ٿو يا ڪهاڻيءَ جي ڪردارن کان ڳالهرائي ٿو۔الائي ڇو لفظن وسيلي ناول ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ ناول ڄڻ ٻِن ڪردارن جي ڪهاڻي بڻجي وڃي ٿو ۽ لڳي ٿو ته ناول ڄڻ ڪيلاش جو ڪمرو آهي جنهن جي ٻاهر کلندڙ دري هِن ناول جو مهاڳ هُجي۔جنهن مان اڳتي وڌڻ توڙي پُٺتي ورڻ لاءِ ڪو در نٿو لَڀي۔ٻيو ته هي ناول پڙهندي وقت ناٽڪ جي اثر جي ڏِک پڻ ڏئي ٿو. ڄڻ هي ناول يا اُن جي ڪهاڻي ڪنهن ناٽڪ جي لاءِ تحرير ڪئي وئي هُجي ۽ ناٽڪ ٿيندي ٿيندي رهجي وئي هجي.
15/5/20