ذهن کي جهنجهوڙي ڇڏيندڙ ناول
”ڊاڪٽر زواگو“۾ انفرادي مُحبتن، وڇوڙن ۽ خوفناڪ جنگين ۾ سياسي مخالفن کي جنهن بي دردي سان تڪليفن جو نشانو بنايو ويو هو، اُهو به هن ناول جو بيحد ڀرپور ۽ اثرائتو پاسو آهي. بورس پيسترنڪ جو هي ناول روس جي هڪ دؤر جي بهترين ۽ گهڻ رُخي عڪاسي ڪري ٿو. هونءَ به پيسترنڪ پنهنجي سوچن ۽ توڙي خيالن ۾ ادب براءِ زندگي جي نظريي جو پيروڪار آهي. سندس ناول ۾ مقصد جي هڪ وڏي اهميت نظر اچي ٿي. هڪ محبت ڪندڙ ڪردار جو جبري جنگ تي وڃڻ ۽ پوءِ سندس نالو مري ويلن جي لسٽ ۾ اچي وڃڻ ئي هن ناول جي اُڀار جو پهريون ڏاڪو ثابت ٿئي ٿو. جيڪو پڙهندڙ کي پنهنجي گرفت ۾ اهڙو ته سوگهو ڪري ٿو جو پڙهندڙ چاهيندي به هن ناول کي اَڌ ۾ ڇڏڻ جي جُرئت نٿو ڪري سگهي. اهڙي ريت هِن ناول جي پُڄاڻي پڙهندڙ جي اندر کي ليکڪ، صحافي جان ريڊ جي فرانسيسي انقلاب جي اکين ڏٺل هڪ زخيم ڪتابي رپورٽ ”دنيا کي جهنجهوڙي ڇڏيندڙ ڏھ ڏينهن“جيان لرزائي ڇڏي ٿي۔يا مچريوئل بئسٽران جي واتوڻي ٻڌايل ڪهاڻي، جيڪا ناول جي صورت ۾ ”فرينچ انقلاب“جي نالي سان سائين محمد ابراهيم جي شاندار سنڌي ترجمي سان اسان تائين پهتل آهي.
هي ناول جي فنائتي اُڻت، فڪر، فهم جي فراست، ڪردارن جي گفتگو، غور ۽ فڪر جا گُفتا، احساسن جي اُجرائپ، خيالن جي شائستگي، سنجيدگي، رنجيدگي، نظرياتي رومانس، روس جي ڌرتيءَ جي حسين منظرن جي شاندار منظرنگاري، خوف، تَجسس، ناول جِي مُختلف حصن ۾ جوڙجَڪ، شروعات، وچ توڙي پُڄاڻيءَ جو شديد احساساتي موڙ جتان پڙهندڙ جي ذهن ۾ هڪ تصور جي عجيب دنيا شروع ٿئي ٿي جنهن جو ڪو به اَنت نه هجي ٿو. اهڙا دل لُڀائيندڙ آرٽ۽ ڪرافٽ سان حقيقتن جي عڪاسي ڪندڙ گهٽ ئي ناول ملن ٿا. جيڪي ماڻهوءَ جي سوچن ۾ ڪو تحرڪ پيدا ڪري سگهن. هن اهڙي شاندار ۽ طويل ناول ”زواگو“ مان ڪجهه چونڊ خيال هِت پيش ڪرڻ چاهيان ٿو، اهي اوهان به پڙهو.
”مون هميشه اِهو سوچيو آهي ته فن نه ته ڪنهن بندي جو نالو آهي ۽ نه ئي ڪنهن سلطنت جو نالو آهي جنهن ۾ اَڻ ڳڻيا نظريا ۽ مُختلف ڏيک هُجن. پر اُن جي اُبتڙ اُها هڪ مرڪوز ۽ بلڪل ئي محدود شيءِ آهي. اُهو هڪ اصول آهي جيڪو هر فن پاري تي اچي ٿو. اهڙي قوت آهي جنهن جو اُن تي اطلاق ٿئي ٿو. هڪ اهڙو سچ آهي جيڪو اُن ۾ پيش ڪيو وڃي ٿو. مون ڪڏهن به اُن کي هڪ گهاڙيٽي جي صورت ۾ نه پر مَواد جي هڪ لِڪل راز بڻيل حصي جي صورت ۾ ڏٺو آهي ۽ اُهو سڀ سج جيان مون تي واضح آهي. اُن کي آئون پنهنجي جسم جي هر حصي ۾ محسوس ڪريان ٿو پر اُن جو اظھار ڪرڻ يا اُن کي بيان ڪرڻ انتھائي ڏکيو ڪم آهي. هڪ فن پارو هر طرح سان پنهنجي عُنوان، موضوع، صورتحال جي عڪاسي ۽ ڪردارن وغيره جي لحاظ کان پاڻ ڏانھن ڌيان ڇِڪائي ٿو. پر سڀ کان وڌيڪ اُن ۾ فن جي موجودگي اسان جو پاڻ ڏانھن ڌيان ڇڪائي ٿي. ”ڏوھ ۽ سزا“ ۾ فن جي موجودگي راسڪو لينڪوف جي ڏوھ کان وڌيڪ ماڻهوءَ کي لوڏي ڇڏي ٿي. فن ۾ گهڻائيءَ وارو ڪو تصور ناهي. آڳاٽو فن، مصر، يونان ۽ اسان جو فن. منهنجي خيال ۾ اُهو هڪ ۽ ساڳيو فن آهي جيڪو پنهنجي ليکي هزارين سالن کان موجود رهيو آهي. اُن کي زندگي مُتعلق اهڙو خيال ۽ بيان چئي سگهجي ٿو. جيڪو سڀني پاسن کي پاڻ ۾ سَموئي ٿو ۽ اُن کي ڌار ڌار لفظن ۾ ورهائي نه ٿو سگهجي. جيڪڏهن ڪنهن فن پاري ۾ ٻين شين سان گڏ اُن جو هڪ ذرو به موجود آهي ته اُهو پنهنجي اهميت ۾ ٻين سڀني جُزن کان مَٿاھون هوندو آهي ۽ فن پاري جو اصل جوهر، دل ۽ روح بڻجي ويندو آهي. “
(صفحو نمبر331 ۽ 332 )
”هڪ پُراڻو روسي لوڪ گيت بَند اندر پاڻي مِثل هوندو آهي جيڪو لڳندو آهي ته بيٺل آهي ۽ وهي نه پيو پر پنهنجين گھراين ۾ اُهو لاڳيتو بند جي دروازن مان گُذري رهيو هوندو آهي. ۽ سندس هڪ جاءِ تي بيھڻ رڳو هڪ دوکو هوندو آهي. هر مُمڪن طريقي، ورجاءُ ۽ تشبيھن سان، اُهو پنهنجي موضوع جي ڌيري ڌيري ظاهر ٿيڻ کي روڪيندو يا اُن کي آهستي ڪندو رهندو آهي ۽ پوءِ ڪنھن پُراسرار نُقطي تي پُھچي اوچتو پاڻ کي ظاهر ڪندو آهي. وقت جي وهڪري کي روڪڻ واري انهيءَ چريائپ واري ڪوشش ۾ هڪ دُکايل ۽ پاڻ تي ضابطو رکندڙ هڪ روح کي پنهنجو اظھار ملندو آهي.
ڪباريکا اَڌ ڳائي ۽ اَڌ ڳالهائي رهي هئي:
”جيئن هڪ سَھو هِن وسيع دنيا ۾ ڊوڙي رهيو هُجي،
هِن وسيع دنيا ۾ اَڇي برف تي،
ڊوڙندي اُهو ڪنن وارو سَھو برف جي وڻ وٽان گُذريو،
ڇا مون ڊگهن ڪَنن واري سَھي وٽ هڪ ڊنل دل ناهي؟
جهنگلي جانورن جي پيرن جا نيشان، بگهڙ جو بُکيو پيٽ،
او برفاني وڻ! مون تي رحم ڪر، او سُٺا برفاني وڻ!
پنهنجي سُونھن مَڪار دشمن کي نه ڏي،
مَڪار دشمن، مَڪار ڪانوَ
پنهنجن ڪارن پيرن کي هوا ۾ وکيري ڇڏ،
اُنهن کي ٻُڪ ڀَري هوا ۾ وکيري ڇڏ ۽ اُن کي اُهي کڻي وڃن،
وسيع دنيا ڏانهن،
ڦھليل اڇي برف ڏانهن،
اُنهن کي اَباڻي شهر ڏانهن موڪل،
سَڙڪ جي بلڪل پَڇاڙي ۾ آخري گهر ۾،
سَڙڪ جي آخري گهر ۾،
آخري دري، ڪمرو،
جتي هوءَ پنهنجي راهبن جهڙي اڪيلائيءَ ۾ لِڪل آهي،
منهنجي پياري، منهنجي دلبر،
منهنجي ڏُکايل پيار، منهنجي ڪنوار سان سرگوشي ڪر،
هڪ پُرجوش، هڪ پيارو لفظ،
آئون هڪ سپاهي، قيد ۾ سَڙان پيو،
گهر وڃڻ لاءِ بيچين،
آئون ويچارو سپاهي پرڏيھ ۾ قيد آهيان،
آئون پنهنجي اُن سخت قيد مان ڀَڄي ويندس،
آئون پنهنجي ڳاڙهي ٻير، پنهنجي محبوب ڏانهن ويندس. “
(صفحو نمبر431 ۽ 432)
اهڙي شاندار ناول ۽ ليکڪ مُتعلق ملڪ آگاڻيءَ جي ناول”نيروليءَ جو ڪُن“جي مھاڳ ۾ ڪيھر شوڪت وڌيڪ لکيو آهي ته، ”جڏهن بورس پئسٽرناڪ”ڊاڪٽر زواگو“ناول لکي پيش ڪيو ته روس ۾ وڏو مَمڻ مَچي ويو. سرڪاري ادارا هن کي ککر جيان ڀُون ڀُون ڪري وچڙي ويا. ويتر مغرب وارن جي نوبل پرائيز ڏيڻ واري بدماشيءَ، باھ تي تيل وارو ڪم ڪيو. پئسٽرناڪ جي زندگي زهر بنجي وئي. مَٿس ڦٽ لعنت وسڻ لڳي. غدار، دشمن، گاريون، تُھمتون، سامراجي ڇاڙتو، آمريڪي دلال هُجڻ جا لقب القاب ۽ ٽڪا لاتا ويا. پر اُن غدار، اُن ڇاڙتي نوبل پرائيز جهڙي قيمتي انعام ۽ يورپ جي عيش آرام واري زندگيءَ کي روس ۽ روسي عوام جي محبت خاطر ٺُڪرائي ڇڏيو. نوبل پرائيز جي وڏي قيمت واري انعام ۽ ويسٽ جي عيش واري زندگيءَ جي چُونڊ ۾ هن روس جي چونڊ ڪري، ذلت، رسوائي، خواري سر تي کنئي. هُن روس جي وڏن شهرن جي هُل هنگامي، کِل خوشي، موج مستي ۽ آسودگيءَ واري زندگيءَ جي دور، اڪيلائيءَ، تنهائيءَ ۽ ڪسمپرسيءَ واري زندگي گذارڻ ۽ ساڻس ايڏين جُٺن ۽ سزائن باوجود به هُن روس ۽ روسي ٻوليءَ کي سمورو شيڪسپيئر، روسي ٻوليءَ ۾ لافاني ۽ لاجواب ترجمو ڪري، روسي ماڻهن کان ڪجهه وٺڻ ۽ ساڻس شڪوه ۽ شڪايتون ڪرڻ بَجاءِ ڪجهه ڏيو ويو ۽ وڃي قبر جي اَبدي ننڊ ۾ سُتو. اڄ اهو ساڳيو ئي ملعون ۽ مطعون بورس پئسٽرناڪ روس جو محبوب ۽ عظيم ليکڪ آهي. اڄ اهو ساڳيو ئي انقلاب دشمن ۽ مُدي خارج سوچ رکندڙ ڊاڪٽر زواگو، روسي عوام لاءِ مھان تخليق ٿي اُڀريو آهي. اڄ پئسٽرناڪ لاءِ نيون ڳالهيون، نيون تاويلون پيش ڪيون پيون وڃن. هُن کي اُن پيرڊ جو وڏو ڪرٽڪ سڏيو وڃي ٿو. پئسٽرناڪ ڪيئن رات جي پيٽ ۾ غدار مان محب وطن ۽ خسيس مان عظيم بڻجي ويو!؟اها هڪ اهم ڳالهه آهي. حقيقت اها نه هئي جيئن رياستي ادارن پنهنجن مفادن کي پنهنجن ذهنن ۾ رکي زواگو کي پيش ڪيو پر، حقيقت اها هئي ته پئسٽرناڪ هڪ مُحبِ وطن، عوام دوست تخليقڪار جو فرض ادا ڪندي، روس ۽ روسي ماڻهن جي غلط، عوام دشمن رُخن تي ڀرپور وار ڪيو هو. جنهن سان روس ۽ روسي عوام نه پر اُن دور جي مُفادپرست ماڻهن تي کُليو ۽ زبردست وار ڪري سندن پَت وائکي ڪئي هئي. “