ڪاري ڌاڳي ۾ ٻَڌل ڳاڙھو پٿر!
سنڌي ادب به پنهنجي ارتقائي سفر جا کوڙ سارا رنگ ۽ ڍنگ کڻي اڄوڪي جديد ادب تائين ڪيترين ئي مُسافتن جا تجربا پاڻ ۾ سمائي، نَوَن رَوين توڙي زاوين جا سُندر سلسلا جوڙي ڇڏيا آهن. سنڌي ادب جنهن جي تحريري شروعات اَساسي شاعريءَ جي پندرهين صدي کان ملي ٿي. جن ۾ قاضي قاذن، ميون شاھ عنايت، شاھ ڪريم بلڙيءَ وارو، لُطف الله شاھ قادري ۽ شاھ عبدالطيف ڀٽائيءَ سان ٿئي ٿي پر اُن کان اڳ توڙي پوءِلوڪ ادب جي صورت ۾ڪلاسيڪل ادب پڻ پنهنجي اهميت ۽ افاديت جو پاڻ ڀرپور حوالو آهي. اُنهن ۾ شاعري، قصا، آکاڻيون اڄ جي جديد سنڌي ادب جو مضبوط بنياد فراهم ڪن ٿيون. سنڌي ادب ۾ قصن ۽ آکاڻين جي جديد صورت ڪهاڻي، افساني، ناوليٽ، ناول يا اڃان به جديد ادب ۾ فليش ۽ مائيڪرو ڪهاڻين وغيره جي روپ ۾ موجود آهي. ناول دراصل ڪهاڻي يا افساني جي هڪ سُڌريل ۽ طويل صورت آهي. جنهن۾ هر موضوع توڙي مواد لاءِ گُنجائش رهي ٿي پر شرط آهي ته اُنهن ۾ ڪهاڻي پِڻو يا اُنهن کي فڪشنائزڊ ڪرڻ جو جادوئي انداز هُجڻ بنهه ضروري آهي. ڪنهن به موضوع ۽ مواد جي اڻت اهڙي ته شاندار ۽ مُنفرد انداز سان ڪئي وڃي جو اُهو قصو يا ڪهاڻي ليکڪ جي قلم جي ڪرشمي سان هڪ نئين زندگي ماڻي وٺي. ڪهاڻي يا ناول ۾ اهڙي سگهاري فني قدرت گهٽ ليکڪن جو مقدر بڻبي آهي. پر تجربو ڪرڻ پڻ اُن قدرت کي حاصل ڪرڻ جي هڪ اهڙي جُستجو هوندي آهي، جنهن جي بنياد تي ڪميٽيڊ ليکڪ پنهنجي تخليقي قوت سان نئين ڏِسائن جا ڏَس به ماڻي وٺندو آهي.
نوجوان ناولنگار ڪليم ٻُٽ جو پهريون تجرباتي ناول سنڌ جي قومي هيرو ”راجا ڏاهر“جي تاريخي پس منظر ۾ لکيل هو. اهو ناول 86 صفحن تي مُشتمل هو. جيڪو جنوري 2015ع ۾ نئون نياپو اڪيڊمي ڪراچيءَ پاران ڇپرايو ويو هو. ٻن سالن جي وقفي کان پوءِ يعنيٰ جُون2017ع ۾ ساڳي اداري پاران ڪليم جا لاڳيتو ٽي ناول ”آزاديءَ جي اُپٽار“، ”وطن جن وساريو“ ۽”مَري ٿيا نه مات“پڻ ڇپرايا ويا. جن تي مون تازو ئي چئني ناولن تي”چار ناول، چار ڳالهيون“جي عنوان سان هڪ تنقيدي مضمون لکيو آهي. اتفاق اِهو به ٿيو جو مُطالعي جي سفر ۾ مون ڪليم جو پنجون ناول”راءِ ڏياچ“ جيڪو ڪويتا پبليڪيشن حيدآباد پاران ڇپيل هو، اُهو مان اڳ ئي پڙهي چُڪو هُئس، جنهن جي ليکڪ جو نالو ذهن تان لهي ويو هو. جيڪو مون کي وڻيو پڻ هُيو. اُن ڪري ڪليم جي اُن ناول”راءِ ڏياچ“کي وري هڪ دفعو نظر مان ڪڍي ليکڪ جي تخليقي سفر ۾ آيل پختگيءَ کان پوءِ اُن ناول جو جيڪو حق محسوس ڪيان پيو اُهو حق ادبي ديانتداريءَ سان ليکڪ توڙي پڙهندڙ تائين رسائڻ پنهنجو فرض ٿو سمجهان.
اِها هڪ تمام سُٺي ڳالهه آهي ته هڪ نوجوان ليکڪ پنهنجي اظهار لاءِ ناول جي ڏُکي صِنف جي چونڊ ڪري نه رڳو اُن ۾ لکيو آهي پر اهو ناولن جي صورت ۾ ڪتابي شڪل ۾ پڻ آندو ويو آهي. توڙي جو ڪليم جا اِهي چارئي ادبي تجربا سندس معصوم من ۾ موجود ليکڪ جا چار خواب آهن جيڪي هُن وڏي پيار سان ننڊ ۾ توڙي جاڳ ۾ لکي ورتا آهن ۽ جيڪي ادبي تَڪ تور واري عمل ۾ تنقيد جي تلوار جو کاڄ به ٿيا آهن، پر اِهو سڀ ادبي اصولن جي پيروي ڪندي ايئن ڪرڻ بِنهه ضروري به ٿئي ٿو. پر اڄ وري جڏهن ڪليم جي پيار جي پنجين موسم جهڙي سُريلي مُرڪ نُما ناول کي مون وري پڙهيو آهي ته آءُ پاڻ تخيل جي لهرن ۾ خوشبو خوشبو ٿي تحليل ٿي ويو آهيان.
ڪليم ٻُٽ جو هي ناول”راءِ ڏياچ“ٽن حصن”سرڳ“، ”سنڌ“۽”سُر“ تي مُشتمل آهي.
پهرين حصي”سرڳ“۾ جيئن ئي گوڙ ٿئي ٿو ته سرڳ ديوتا ڇرڪي اُٿي پوي ٿو. راڪشس سرڳ ۾ داخل ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن ٿا. سرڳ تي اُهو ڪو پهريون حملو ناهي پر اُن کان اڳ به هڪ اک ۽ ڳاڙهي وات وارو ديوقامت منوراڪشس پنهنجي ٽولي سان حملا ڪري چُڪو آهي. جيڪي حملا سرڳ جي ستن دروازن جي رکوالي رائچي، مور جي کنڀ سان ڪئين ڀيرا ناڪام ڪري کين ڀڄائي ڇڏي ٿو. منو راڪشس جي جسم تي ڪنهن به وار جو اثر نه ٿيندو آهي. سواءِ سندس وچ نراڙ تي ڳاڙهي نازڪ اک جي. جنهن سان جڏهن به ڪا شيءِ ٽڪرائبي آهي ته اُهو راڪشس ٽيهن سالن تائين بيهوش ٿي ويندو آهي. پر هن دفعي منو راڪشس پنهنجي ٽولي سان اوچتو سرڳ جا در ٽپي اچي اندر داخل ٿي وڃي ٿو. ڇاڪاڻ ته”ڪجهه گهڙيون اڳ جڏهن سرڳ جو در کُلي ٿو ۽ اُن مان سُريلن سُرن جو آواز اچي ٿو ته رائچي جو من اُنهن سُرن تي بي قابو ٿي، دماغ بدران دل جي ڳالهه مڃي اُنهن سُرن جي تعاقب ۾ سرڳ جا دروازا ڇڏي اندر داخل ٿئي ٿو“ته پُٺيان منو راڪشس سرڳ تي حملو ڪري ڏئي ٿو. ۽ وڏي ڀڃ ڊاھ ڪري ٿو. پر رائچي سُرن جي جادوءَ ۾ مَنڊجي اُنهن جي پوئيان هڪ نديءَ جي ڪناري وڃي پُهچي ٿو. جتي هڪ بي حد خوبصورت گوپي کِلندي، پاڻيءَ ۾ پير پسائي رهي هوندي آهي. اُها سرڳ جي ديوتا جي سُندر ديوي”سيسي“هوندي آهي. اهڙيءَ طرح رائچي جي سرڳ جي ذميواري ۾ ڪوتاهي تي ٿيل حملي ڪاڻ سرڳ ديوتا، رائچيءَ کي سزا طور سرڳ مان نيڪالي ڏئي ڌرتيءَ تي موڪلي ٿو.
ناول جو پهريون حصو جيڪو هندي مٿ جي تصوراتي دنيا جي رنگ ۾ تخليق ٿيل آهي اُن ۾ ليکڪ وڏي فني مهارت سان منظر نگاري ۽ ڪردار نگاري جو هڪ بهترين پورٽريٽ جوڙيو آهي. ۽ سُر جي صدا تي سزا پائي سرڳ بدر ٿيل رائچي جو ڪردار آفاقي حيثيت جو حامل محسوس ٿيڻ لڳي ٿو. اُن کان اعلاوه ليکڪ جيڪا ڏند ڪٿا جي مزاج مُطابق ٻوليءَ جو استعمال ڪيو آهي اُهو پڻ اُن سموري ماحول سان ٺهڪي اچي ٿو.
ناول جي ٻين حصي”سنڌ“۾ هوريان هوريان رائچي اکيون کولڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. کيس ايئن لڳي ٿو ڄڻ وري سيسي ديويءَ جا سُرن ڀَريا ٽهڪ سندس ڪنن سان ٽڪرائجندا هُجن. کيس ايئن لڳي ٿو ڄڻ سرڳ جي سينگار نديءَ جي ڪناري تي ليٽل هُجي. نديءَ ڪناري رائچيءَ کي پاڻيءَ ۾ هڪ اڌ ننگو مَنش(جوڳي بابا) نظر اچي ٿو. جيڪو ويدن مان هڪ ويد سنڌو جي مانُ ۽ شانُ ۾ پڙهندي تپسيا ڪري رهيو آهي. اُتي ئي رائچي کي جوان جماڻ حسين ناري ڪلپنا ملي ٿي.
۽ جوڳي بابا رائچيءَ کي ڏسندي چپن ۾ ڀُڻڪي ٿو ته”سنڌ ۽سنڌو کي راڪشسن کان آزادي ملندي. “
هن ناول جي حصي ۾ 455ق. م جو زمانو ڏيکاريو ويو آهي. جنهن دور ۾ سنڌ ايراني تسلط هيٺ غلاميءَ جي زنجيرن ۾ جڪڙيل هئي ۽ ايراني سسائي حڪمرانن جي قبضي هيٺ اچي ايراني سلطنت جو ويهون صوبو بڻيل هئي. جڏهن ايراني ظالم حڪمرانن بلاوز ۽ سندس پٽ نوروز جهڙا وحشي قسم جا جابر سنڌ ۽ سنڌي قوم تي پنهنجي پوري طاقت سان قابض هئا. تڏهن جي سنڌ جي تاريخي، اوائلي دور جي منظر نگاري توڙي ڪردارنگاري هِن ناول ۾ تخليق ڪئي وئي آهي اُها ڏاڍي جاندار ۽ ڪهاڻي پڻي سان سلهاڙجي تاريخ جي اُن دور توڙي ڪردارن کي نئون جيئدان بخشي ٿي. سکراج(اڄوڪو سکر)، اروڙ، ايرني حاڪم اوتا جان مهراج، قديم مذهبي تهوار، تتاگٿا جي رک واري سوني دَٻلي، مهاتما گوتم ٻُڌ جو ٺُل، ڪلپنا جو مڱيندو پيرو، (جيڪو ئي رائچيءَ کي راءِ ڏياچ جي نالي سان مُخاطب ٿئي ٿو. )فارس جو مَڪار سپاهي فروج، سکراج جو نگهبان سارنگ، وغيره هِن حصي جا اهڙا ڪردار آهن جيڪي ناول کي نوان رُخ ڏئي ڏاڍي بي ساختگيءَ سان اڳتي کڻي هلن ٿا.
حصي ٻين ۾ سورٺ ڇِرڪ ڀَري اُٿي ٿي ته هر طرف موت جهڙي ماٺار ۽ قبر جهڙي اُونداهي ڦھليل آهي. سورٺ ڪمري جي دريءَ مان سنڌوءَ کي ڏسي ٿي. سندس اندر جيان سنڌوءَ جون ڇوليون پڻ بيقرار محسوس ٿينس ٿيون.
ليکڪ اِتي سورٺ جي پيءُ راجا سنگهار، جيڪو ايرانين جي قبضي کان اڳ آزاد سنڌ جو حڪمران آهي. تنهن وقت راجا جي پتني رتنا پيٽ سان ٿئي ٿي. ته راجا جي درٻار جو خاص جوتشي ڀيمو ستارن جي چال ڏسي راجا سنگهار کي ٻُڌائي ٿو ته، ”ايندڙ ڪجهه سالن ۾ سنڌ تي ايرانين جو قبضو ٿي ويندو. جنگ ٿيندي ۽ سنڌ واسين جي هار ٿيندي. “اُن پيشنگوئي دوران درٻارين جي ڪنن تي نئين ڄاول ٻار جي روئڻ جو آواز پئي ٿو. ته جوتشي اکيون بند ڪري حساب ڪندي ٻُڌائي ٿو ته، ”جيسيتائين هي نئون ڄاول ٻار زنده رهندو اوسيتائين سنڌ جي آزاديءَجي اُميد زنده رهندي. “اُن کان پوءِ وڌندڙ جنگي صورتحال ۾ راجا پنهنجي ڄاول ڌيءُ سورٺ سنڌ جي شاهي فوج جي سپهه سالار ۽ سارنگ جي پيءُ سجاول جي حوالي ڪري ٿو.
اُها سال458ق. م جي هڪ ڪاري طوفاني رات آهي جو سنڌو سالن کان پوءِ وري بيقرار ٿي وهي ٿي ۽ ستن سالن جي سورٺ پنهنجي خواب مان ڇِرڪ ڀَري اُٿي پئي ٿي. سورٺ خواب ۾ پاڻ کي ڪنهن ٻيلي ۾ ڀَڄندي ڏسي ٿي ۽ خونخوار جانور سندس پويان ڀَڄندا اچن ٿا پر ڪا غيبي قوت کيس اُنهن کان بچائي وٺي ٿي. اُن ئي سال ايراني لشڪر سنڌ تي حملو ڪري ٿو. سجاول پنهنجي وَني وَنتي، يارنهن سالن جي پُٽ سارنگ کي تاڪيد ڪري ٿو ته هُو سورٺ کي وٺي گُجهي رستي ذريعي نڪري ڪنهن محفوظ هنڌ هليا وڃن. پُٺيان ايرانين سان وڙهندي سجاول ۽ ٻيا شهيد ٿي وڃن ٿا. هڪ ڀيري جڏهن سورٺ نديءَ جون لهرون ڏسي رهي هوندي آهي ته سارنگ هُن کي راءِ ڏياچ جي بهادري جو قصو ٻُڌائيندو آهي. جيڪو ڪجهه ڏينهن اڳ راءِ ڏياچ ڪلپنا جي عزت بچائيندي هڪ ايراني سپاهي کي وڙهندي ماري ڇڏيندو آهي. ايئن سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي ڪهاڻيءَ جي فني اڻت ڪندي ليکڪ ناول جي اهم ڪردارن کي پاڻ ۾ ملائي ٿو.
حصي ٽئين ۾ ناول جي ڪهاڻي مُختلف مَرحلن مان گُذرندي، نوان موڙ مُڙندي، پنهنجي آرٽسٽڪ تسلسل سان پڙهندڙ کي پاڻ سان گڏ گڏ وٺي هلي ٿي. هِن حصي ۾ سنڌ ۾ فصل لهڻ تي”هجما جي رقص“جي منظر جي عڪاسي ڪئي وئي آهي. ۽ نون ڪردارن ۾ ڪالو، ناسو ۽ سندن ماءُ ڀيما، ايراني نائيب ڪمانوس، اڪميڊيا، نرمانا، مارون، ڀونگر، ليکراج مهاراج وغيره ناول جي ڪهاڻيءَ مان بي ساخته خواب جيان عيان ٿيڻ لڳن ٿا. ديس جي بهادر ڪردارن جي وطن جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ۽ ايراني ديس دروهين جي ظلمت ۽ عياشين جا منظر سموري تاريخ کي فڪشنائيزڊ ڪندي پڙهندڙ جي ذهن ۾ چِٽو ڪري پيش ڪرڻ وارو هُنر ڏاڍو دلچسپ آهي. هڪ منظر ۾ راءِ ڏياچ ۽ سورٺ جي مُلاقات دوران ڪيل ڳالهه ٻولهه هيئن ٿئي ٿي.
”سنڌ هڪ ڏينهن ضرور هڪ عظيم سلطنت ٿيندي. “راءِ ڏياچ سورٺ جي سونهن جو جام ڀريندي چئي ٿو. سورٺ جي مُنهن تي پُرسڪون مُرڪ اچي وڃي ٿي. ٻنهي جون نظرون هڪ ٻئي سان ملن ٿيون.
”ڪئي ورهين تائين سنڌ واسي هڪ ٻئي کي سورٺ راءِ ڏياچ جا قصا ٻڌائيندا رهندا. “راءِ ڏياچ سورٺ ڏانهن هٿ وڌائيندي چئي ٿو. سورٺ پنهنجو نرم ۽ سنهڙو هٿ هُن جي هٿ ۾ ڏيندي چئي ٿي:
”انهن قصن ۾ خوشحال سنڌ جو به ذڪر هوندو. “
”۽ محبت جي عظمت جو به“راءِ ڏياچ چئي ٿو.
سورٺ پنهنجي ڳچيءَ ۾ پاتل”ڪاري ڌاڳي ۾ ٻَڌل ڳاڙهو پٿر“لاهي راءِ ڏياچ جي تريءَ تي رکندي چوي ٿي:”منهنجي امان هي پٿر مون کي ڏيندي چيو هو ته هِن پٿر جي ڪري ديوين، ديوتائن جي ڪِرپا هميشه سنڌ مٿان رهندي. گذريل ويهن سالن کان ايراني هِن پٿر کي ڳولي رهيا آهن!“
اهڙيءَ طرح هِن ناول جو ٻيو ڀاڱو ”سنڌ“تاريخي تناظر ۾ سنڌ جي ڏند ڪٿائن، ريتن، رسمن، وطن سان اُڪير جي جذبن، سونهن توڙي سوڀيا، عشق توڙي اقرار جي گڏيل رنگن سان سلهاڙجي، سنڌ ايراني تسلط کان آزادي ماڻي هڪ آزاد سلطنت بڻجي وڃي ٿي.
ناول جو ٽيون ڀاڱو”سُر“جيڪو آزاد سنڌ جي مهاراجا راءِ ڏياچ جي بادشاهي، سُر سان فطري بي انتها لڳاءُ جي پس منظر ۾ آهي۔جنهن ۾ ٻيا به ڪردار اچي وڃن ٿا. جن ۾ سارنگ کي ليکراج بابا چئي ٿو ته تون ڪلپنا ديويءَ تائين منهنجو هڪ نياپو پهچائي، جنهن تحت ڪلپنا ۽ ويرو کي جيڪو ٻار پيدا ٿيندو اُهو مهاراجا راءِ ڏياچ جي موت جو ڪارڻ بڻجندو. ”اسان جي علم موجب ڪلپنا ديوي هڪ پُٽ کي جنم ڏيندي جيڪو اڳتي هلي سُر ۽ سنگيت ۾ مهارت حاصل ڪندو. ۽ اُن جي سُر تي مهاراجا پنهنجو سِرُ ڏيندو. سڀاڻي صبح تائين ڪلپنا ديويءَ جو ويم ٿي ويندو. جيڪڏهن اُهو ٻار زنده رهيو ته هر پل مهاراجا جي زندگيءَ کي خطرو رهندو. “سارنگ پنهنجي گهر پُهچي، پنهنجي وَني وردا کي ڪلپنا ديوي تائين نياپو رسائڻ لاءِ موڪلي ٿو. اهڙي طرح اُن وچ ۾ ڪير مندر ۾ ليکراج بابا جو قتل ڪري ڇڏي ٿو. هوڏانهن جڏهن پيرو ۽ڪلپنا کي وردا نياپو ڏئي ٿي ته ٻئي پريشان ٿي وڃن ٿا ۽ راءِ ڏياچ سان وفاداريءَ جو ثبوت ڏيندي ڄاول ننڍڙي ٻار کي رات جي اُونداهيءَ ۾ پيتي ۾ وجهي سنڌوءَ جي لهرن ۾ ڇڏي ڏين ٿا.
ناول جي ٽئين حصي ۽ ”سُر“جي ٻئين حصي ۾ شامو سنڌوءَ جي لهرن ۾ هڪ پيتي ترندي ڏسي ٿو. اُن کي ڪناري تي آڻي جڏهن کولي ٿو ته اُن ۾ هڪ ننڍڙو ٻار ڏسي شامو ڀَر ۾ ئي ڪناري تي ڪپڙا ڌوئيندڙ ڦاڪان کي سڏ ڪري ٻار جو ٻُڌائي ٿو. ۽ پوءِ اُهي اُن ٻار کي پيار سان پالين ٿا.
هي ڪلاسيڪل قصو شاھ سائين پنهنجي شاعريءَ ۾ وڏي فڪر ۽ فهم جي روشنيءَ ۾ اهڙو ته سرجيو آهي جو اُن شاعراڻي انداز سورٺ راءِ ڏياچ جي ڏند ڪٿائي قصي کي تصور جي آڪاس تان لاهي ڌرتيءَ جي حقيقت ۾ زم ڪري اُن کي اهڙي امرتا بخشي ڇڏي آهي، جو وقت جي ڪا به فنا کيس ختم نه ٿي ڪري سگهي. اُن ئي شاندار سنڌ جي ڏند ڪٿا توڙي لوڪ ڏاهپ کي ڪليم ناول جي پيرائي ۾ جنهن نموني ُاڻت ڪري پيش ڪيو آهي اُهو به سنڌ جي نئين ادبي تاريخ جو هڪ سُٺو تجربو چئي سگهجي ٿو.
ناول جو هي ٽيون ڀاڱو”سُر“ پنهنجن ٻين ڀاڱن جي تسلسل سان اڳتي وڌندي نيٺ ستين ۽ آخري حصي تي پهچي ٿو، جتي اُن جي پڄاڻيءَ جي دکدائڪ موڙ تي سُر تي سِر ڏيڻ جو مُنفرد ۽ تاريخي مثال مُرڪي پوي ٿو.
”جنهن ۾ صبح جي پهرين پهر کان ئي ٻيجل، ٻيجلي(ڪينرو)وڄائڻ شروع ڪري ٿو. اُنهن ئي سُرن تي راءِ ڏياچ جي اک کُلي پئي ٿي. ٻيجل جو سُر ٻُڌي راءِ ڏياچ جي مُنهن تي مُرڪ اچي وڃي ٿي. سندس ذهن تي ٻيجل جو سُر سَوار ٿي وڃي ٿو. سُر زندگي آهي سُر محبت آهي. روح ۽جسم جي ميلاپ جو نالو سُر آهي. اِهو سُر ئي آهي جنهن تي فدا ٿي روح مٽيءَ جي بوتي ۾ داخل ٿيو ۽ اُهو بوتو انسان ٿي پيو. سُر شروعات آهي ۽ سُر ئي اَنت آهي. “ايئن هي ناول پنهنجو حسين تاثر ڇڏيندي منطقي انجام تي پهچي ٿو. . . . . . !
18/6/20