الطاف شيخ ۽ ڏهيسر ڏات
دنيا جي سڀ کان آڳاٽي لکيل سفرنامن جي اوسر تيرهين صديءَ جي آخر ڌاري ڪيل ”مارڪوپولو“ جي سياحت جي سربستي احوال، “The book of Marco Polo” کان ٿئي ٿي جنهن کي سڀ کان پهريون ڪتاب ڪري ليکجي ٿو. جڏهن ته سنڌي ادب ۾ وري 1885ع ۾ مرزا قليچ بيگ جن جي لکيل ڪتاب، ”ڏاڙهياري جبل جو سير“ کي پهريون تحريري سفرنامو سڏيو وڃي ٿو. مگر ان ڏس ۾ نياءُ جي نگاهه سان نبيربو ته ”شاهه جو رسالو“ سنڌي ادب جو اهو پهريون ڪتاب آهي جنهن کي غير روايتي سفرنامون ليکي سگهجي ٿو. سڄي سنڌ، ڪڇ کان ويندي وندر ۽ هنگلاج تائين جي پنڌ ۾ لاکيڻي لطيف جيڪي ڪجهه ووڙيو ۽ پروڙيو آهي ان کي پوري ايمانداري، وڏي سچائي ۽ سونهن واري اڪابري سان ڪلاسيڪل شاعري ۾ سهيڙي ۽سانڀي ويو آهي. سندن انهيءَ آدرشي وکرمان ان وقت جي سماجي، اقتصادي، سياسي توڙي تاريخي سڀيتا، ڪار وهنوار ۽ لوڪ حالتن جوادراڪ حاصل ٿئي ٿو.ساڳي سڀاويڪ نموني نثر ۾ سفرناما هلندڙ جديد دور جي سنڌي سيلاني الطاف شيخ کي شاهه سائين جو پيروڪار ڪوٺجي ته غلط نه ٿيندو جيڪو سنڌ هند کان ٻاهر نڪري دنيا جي گولي تي گهمندڙ ملڪن جا حال احوال بنهه سگهاري ۽ سچيت ڄاڻ ذريعي اسان سنڌ واسين تائين رسائيندو رهيو آهي.
الطاف شيخ کي اڄ سنڌي ادب ۾ سفرنامن جو سرموڙ ۽ سرواڻ ليکڪ طور مڃيو وڃي پيو. بيشڪ! سندن سفرناما ڏوراهن ڏيهين ۽ ڏيساورن جو اندر جي اکين سان ڏٺل عڪس ۽ تهذيبن جي ڪيل تز ترجماني ۽ پوري پرک جو بي مثال نمونو آهن. سنڌباد سيلاني، ابن بطوطه، البيروني ۽ ابن خلدون جي لکيل تاريخي سفرنامن کان ويندي ايڪيهن صديءَ جي اڄوڪي دور تائين سندن نياري حيثيت ۽ مڃتا مٿاهين ماڳ تي مٿڀري بيٺل پسبي. سندن لکڻين ۾ معلومات جو سامونڊي وشالتا وارو وهڪرو نظر اچي ٿو، جنهن جي ڇوهه کي ڪا روڪ ناهي. ايئن هن ادب کيتر جي شاهوڪاري کي سمنڊ جي ماڻڪ موتين وانگر اڻ کٽ خزانو ڏيئي اڻ ملهه بنائي ڇڏيو آهي. هيل تائين سندن لکيل ڪتابن جو انگ اٽڪل ستن ڏهاڪن يعني ستر جي واکاڻ جوڳي عدد تي اچي رسيو آهي. جن ۾ نه رڳو سفرناما پر ٻين ٻولين جي ادب مان ترجمو ڪيل، لنڊن تائين لفٽ، جاپان رس، ٻارن جون آکاڻيون جهڙا ڪهاڻين، سوزيءَ سان پيار، مس سدا بهار چنبيلي، جهڙا ناول ۽ مختلف زبانن جي چوڻين، اصطلاحن ۽ پهاڪن تي ٻڌل، “Proverbs of Far-East” وغيره جهڙا ڪتاب شامل رهيا آهن. سچ پچ ادبي ڌراوت ۾ الطاف شيخ جون ڪاوشون اهڙو ملهائتو اضافو آهن جن جي ڪابه ڪٿ ممڪن ناهي، سواءِ هن سٽ جي ڀيٽا سان!
”جي ماڻڪ موٽائين، توءِ ملهه مهانگو ان جو.“
هن وٽ لکڻ جي ڏات ڏهيسر آهي ته سنجيدگي سان بنا ڪنهن وڇوٽي وجهڻ جي لڳاتار لکڻ به هن جاکوڙي ليکڪ جو اهم ڪارنامو ڪري ليکبو پاڻ انهيءَ اورچائي واري ادبي عادت جي ڪري سنڌي ادب مان جمود کي ٽوڙيندڙ ازم، جا پرچارڪ ۽ عملي اهڃاڻ پڻ ثابت ٿي رهيا آهن. جڏهن ته ساڻن گڏ ۽ پوءِ وارا ادبي سفر تي اُسهيل حال حيات ساٿاري ۽ ادبي قبيلو گهڻي ڀاڱي ماٺار جي ماڪ ۾ ماٺاٿي ويل نظر ايندا. سندن ڏات ۽ ڏانءُ جي انيڪ خوبين مان هڪ لکڻ جو فطرتي سلوڻو انداز پڻ آهي. جنهن مان پنهنجائپ وارو هڪ عجيب طلسماتي اثر ۽ احساس پاڻمرادو اڀري اچي ٿو. ائين سندن قلم جو ڇهاءُ اوپرن ديسن جي حدن ۽ سرحدن مان اجنبيت، پر انهن ماڳن ۽ ملڪن کان ڏوري ۽ اڻ ڄاڻائي واري سوچ ۽ ڪيفيت جو ڪو انومان باقي نٿو ڇڏي. ايتري قدر جو پڙهندڙ مالمو ۽ ملائيشيا کي به مڪلي ۽ مورو جي ڀر ۾ ٿو ڀانئي. ساڳي ريت سوئيڊن ۽ ناروي جي قطب شمال وارن ڏوراهن ڏيهن، انتهائي اونداهين ڏينهن ۽ ٿڌين ڊگهين راتين وارن ڀاڱن جي قصن کي پنهنجي ننڍپڻ ۾ وڏڙين واتان ٻُڌل ننڊولاتن جي آکاڻين جو حصو ٿو سمجهي ۽ ڇهن مهينن تي آڌاريل ڏينهن رات واري ڏيهه جا پڻ هوبهو ڏيک ڏسيو وٺي جن کي سدائين هو ڏند ڪٿائي ڪهاڻيون سمجهندو رهيو هو.
ترقي پسند سوچ رکندڙ سنڌ جو سياح الطاف شيخ ميرين انجنيئر جي حيثيت ۾ سامونڊي لهرن جو ويرون ۽ وهڪرا نهاريندي يا ساحل جي واٽ لهڻ لاءِ جاگرافيائي ڦاڪ ۽ گهيرن تي نگاهون ڄمائيندي وقت ناهي گذاريو نه وري ڪو پرڏيهي ملڪن جا پسار ڪندو اجايون پچارون ڪري ٿو. پر هي سنڌ جو سچو سفير بنجي، ڪائنات جو ڪورو تصور کڻي مختلف ملڪن جون اڻانگيون واٽون اجهاڳي ٿو. ماڻهن جا مذهبي، معاشرتي چٽ، سياسي ۽ ثقافتي رنگ سهيڙي ٿو. پنهنجي تجربي جي اڻمئي تنقيدي تور تڪ سان انهن کي پنهنجي سدا ملوڪ جنم ڀومي سنڌ جي هر وستي واهڻ، ريت رسم، سماجي رهڻي ڪهڻي، سياسي اُٿل پُٿل کان وٺي ويندي موسمي وايو منڊال تي مشابهت جي مشاهدي سان ڀيٽي ٿو. ائين بين الاقوامي ترقي جي چڱاين ۽ لڱاين کي پنهنجي ديس ۽ ان جي واسين جي هيڻن حالن، حالتن، معاشرتي مٺاين ۽ اخلاقي قدرن سان گڏ موروثي قومي اُتم ڳڻن کي ڪٿي چرچي ۾ ڪٿي چڙ سان ته ڪٿي ڳنڀير تنقيدي جائزي جي انداز ۾ اظهاري وائکو ڪري وڃيو پار پوي. اهڙي ريت ساڻيهه سان اُڪير جو اعتبار ڏيندي ديس ڌرتي جي مٽي ۾ موريل وڻن ۽ ڀوڳن جو جتي ذڪر ڪري ٿو اُتي اُڀ تي اڏامندڙ پکين کي به نه ٿو وساري. ان ڏس ۾ ڄاڻ وٽن معلومات جي کاڻ لڳندي آهي. ان ڪري دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ جي قصن ۽ حالتن کي پنهنجي ڏيهه سان ڀيٽڻ واريون مڙيئي تشبيهون، استعاراتي احوال سر بستا ۽ بنهه سچائي سان برميچي بيهن ٿا. جيڪي سندن لکڻين جي نج نبار ۽ سچ هئڻ جي ساک ثابت ٿين ٿا. هن جون باريڪ نظر سان نهاريندڙ نگاهون اهڙي جوءَ تي کپي وڃن ٿيون جيڪا عام ڏسندڙن کان هوند الوپ ٿيل هوندي آهي. اهڙي ڳوڙهي مشاهدي جو هڪ مثال آهي، بندر روڊ جا خاص وڻ. (اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا. صفحو 194)
”انسانن جا ڦڦڙ پر وڻن ٻوٽن جا پن گل ۽ ٽآريون
قدرتي رنگن ۾ نظر اچن ٿيون. ڪراچيءَ جي بندر روڊ تي بيٺل وڻن جي پنن وانگر دونهن جي تهه سان ڪارا نظر نٿا اچن. ڪاربن ۽ مٽيءَ جي تهه وارا اهڙا وڻ توهان کي ڪراچيءَ جي بندر روڊ کان علاوه دنيا جي شآيد ڪنهن ٻئي حصي ۾ نظر اچن.“
سندن اڻ ڳڻين صلاحيتن جو هڪ سهڻو مثال سندن سياح هئڻ سان گڏ ايماندار استاد جون نڀايل ذميداريون پڻ آهن. انهيءَ خوبي کي ڪتب آڻيندي وڏي ڏاهپ سان، ڏٺل کان اڻ ڏٺل، ماضي کان حال ۽ اڄ کان ڪالهه، جهڙن مڙني تدريسي طريقن ۽ اصولن جو استعمال هن جي لکڻ کي ويتر سونهن بخشي وڃي ٿو. جيئن ملاڪا ۾ پنهنجن پراون جي ٿيل فسادن جي نتيجي ۾ ان جي پوئتي پوڻ کي سنڌ جي قديم شهر ٺٽي جي اڳوڻي اوج ۽ زوال جي نسبتي تاريخي سببن جي تجزياتي ڀيٽ ڪندي لکي ٿو ته:
”.....اڄ نٽو فقط تاريخي شهر آهي، تيئن ملاڪا اڄ فقط تاريخي شهر آهي ۽ جيئن ٺٽي بدران هاڻ ٻيا وڏا شهر ٿي ويا آهن. ڪراچي جيڪو مهاڻن جو ڳوٺ هو، سو دنيا جو وڏو بندرگاهه ٿي پيو آهي. تهڙي طرح هن پاسي ”ملاڪا“ بدران ڪوالالمپور، پينانگ ۽ جوهور بارو جهڙا شهر وڏي ڌاڪي وارا ٿي ويا آهن.“
(مڪلي کان ملاڪا تائين، صفحو 112)
ساڳيو ڪارائتو انداز لوڪ مئگزين ڪراچي، کي ڏنل سندن انٽرويو ۾ موجود ملي ٿو. جڏهن کانئن مطالعي ۾ رهندڙ ڪتابن متعلق سوال ڪيو وڃي ٿو ته پاڻ پنهنجي سکيا ڏيڻ جي عادت پٽاندڙ نه رڳو ڪتاب، مصنف جو نالو پر ان جي مختصر نموني جامع تاريخ به بيان ڪري وڃي ٿو. جنهن مان پڙهندڙ جي معلومات ۾ وڏو اضافو اچي ٿو. ۽ سندن يادگيريءَ جي خاصيت کي به جتن چوڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي.
گهڻي علم وارو ماڻهو هميشه اداس ۽ وياڪل لڳندو آهي. ان نظرئي تي چڪاسبو ته الطاف شيخ جي نيڻن کان ويا ڪلتا جو پاڇو به نه پسو. سوچن ۾ اميد جو سوجهرو ۽ اکرن ۾ ضرورت آهر من موهڻو مذاح ملندو، اهڙو سادگي وارو خوبصورت خاص اسلوب سفرناما پڙهندڙن لاءِ ڇڪ جو ڪارڻ بڻجي ٿو جو پڙهڻ واري جي دل هرحيلي هروڀرو ڪتاب پڙهي پورو ڪرڻ لاءِ تانگهيندي آهي. ڇوته هي سفرناما حقيقت ۾ هڪ ئي وقت تاريخ، ناول ۽ ڪهاڻي جي تجسس ۽ تسلسل جو دلچسپ ۽ وڻندڙ ميلاپ ڏيکائي ڏين ٿا. هي ملڪان ملڪ جون خبرون چارون زميني حقيقتن کي سامهون رکي نياءَ سان ويهي فڪر ونڊي ٿو. ائين ڪندي ليکڪ ڪٿي به ٺلهي ٺاهه ٺوهه ڪندي نظر نٿو اچي ۽ نه وري ڪو وستار ۾ داستان گوئي واري بياني روايت روا رکي ٿو. هي ڪنهن گائيڊ وانگر اشارن سان نظارا ڏيکارڻ ۽ مٿاڇرو مصلحت سندو احوال ٻڌائڻ بدران ناول جي سٽآءُ ۾ گفتگو ۽ ڊائلاگ جي ڍنگ سان منظر چٽي ٿو ۽ ڪڏهن ڪهاڻي جي گهاڻيٽي ۾ اونهن خيالن جا روپ رچي ٿو. ائين اڻ ڳڻپ عنوانن سان جوڙيل هن جي موضوعن جي ڪٿائن کي ڪهاڻي به ڪوٺي سگهجي ٿو. جهڙوڪ: هتان هُتان جون ڳالهيون، گدرن، ڇانهين ۽ سورج مکي جي ڇاپ واريون بشرٽون (مڪلي کان ملاڪا تائين) پنهنجو پاڻ کي مشغول رکڻ، حبشي ديو آدم بوءِ آدم بوءِ ڪندو ايندو، روزو ۽ شراب، بس طلاق ئي سمجهو، حسين حبشڻ، گهانا جي ايلس، سمهڻ کپي يا صفائي ۽ سئيڊن ۾ پهرين عيد وغيره (اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا).
مطلب ته الطاف شيخ جي تخليق جا سمورا رنگ، ادب زندگي لاءِ، واري نظرئي تي آڌاريل آهن. اهوئي سبب آهي جو هن دنيا جي ملڪن جي سماجي ترقي سان گڏ سياسي ۽ ادبي نون نظرياتي لاڙن کي پڻ پنهنجي بحث هيٺ آندو آهي. انساني زندگيءَ جي هر پهلو ۽ احساس کي چٽيو آهي. ڌار ڌار ملڪن سان لاڳاپيل وٽن هر قسم جي ڄاڻ جي واقفيت اچرج جهڙي چئبي. ان ڏس ۾ زمين تي سُرندڙ ملائيشيا جي قسمين قسمين نانگن وغيره کان وٺي ستارن ۽ چنڊ بابت سائنسي حقيقتن سان گڏ شاعراڻا تصور ۽ خيال بيان ڪري ٿو. سئي ڌاڳي جي پرديس ۾ اهميت ۽ ضرورت کان ويندي هڪ ئي وقت پاڻيءَ ۽ خشڪي تي هلندڙ هوورڪرافٽ (Hoover Craft) جا اڇت احوال سندن ذهن جي يڪتا هئڻ جو اهڃاڻ ڏين ٿا. ”ڀلي پار ڏي ڀيرو“، ۾ صديون اڳ حج لاءِ اُسهندڙ پيادل پانڌيئڙن جون مشڪلاتون، صعوبتون ۽ مونجهارا اڄ جي تناظر ۾ ڏيکاري ٿو. ايتري حد تائين جو وچئين وقت ۾ حاجين کي کڻي ويندڙ سامونڊي جهازن شمس ۽ سفينه عرب جو خلاصو ذڪر ڪري ٿو ويندي 1996ع ۾ مينا جي ميدان ۾ حاجين جي تنبن کي لڳل خطرناڪ باهه کي به بياني وڃي ٿو. تازو اسان جي ملڪ ۾ هاڻوڪي عيدالفطر کي ٻن ڌار ڏينهن تي ملهائڻ جي نتيجي ۾ چنڊ ڏسڻي ڪاميٽي ۽ سرحد حڪومت ۾ ڇيڙيل تڪراري بحث دوران الطاف شيخ جا ”اڇن جي ديس ۾ اسين ڪارا“ ڪتاب ۾ ڏنل ساڳي صورتحال تي ٻه مضمون سئيڊن ۾ پهرين عيد، ۽ عربن ايرانين سان نماز پڙهي، سوچن ۾ سرندا رهيا. جن ۾ مصنف مختلف ملڪن کان آيل مسلمان شاگردن پارن پنهنجي پنهنجي ملڪ جي چنڊ تاريخن تي عيد ڪرڻ واري مناظري متعلق منطقي دليل ۽ ناٽيڪل المناڪ ڪتاب جو حوالو ڏيندي (جنهن ۾ چنڊ جي سڄي سال جي سائنسي طرح بيهڪ ڏيکاريل آهي) رهندڙ ملڪ جي مسلمانن سان گڏجي هڪڙي ڏينهن تي عيد ڪرڻ لاءِ حقيقي بنيادن تي صحيح حل ڏيندو نظر اچي ٿو.
الطاف شيخ جو شمار انهن اڪيچار سڄاڻ سنڌين ۾ ٿئي ٿو. جن پرڏيهه ۾ پنهنجي تعليم دوران سخت محنت، اورچائي ۽ ذهانت جي ڪري سنڌ جي ناماچاري ڪئي ۽ دنيا جي مختلف ادارن ۾ سندن ڏنل ليڪچرز ديس جي سربلندي جو سبب ٿيندا رهيا آهن. سندن زندگي وانگر لکڻيون پڻ بامقصد ۽ قومي سوچ سان سينگاريل آهن. سندن چوڻ موجب پاڻ لکڻ واري ابتدائي دور ۾ رومانيت جي دلڪشي قائم رکڻ جي ڪوشش فقط ان ڪري ڪندو رهيو ته جيئن سمنڊ جي مالڪي رکندڙ هن ملڪ جي نوجوانن ۾ سامونڊي ملازمت ڪرڻ جو لاڙو ۽ چاهه پيدا ڪري سگهجي. هينئر وري هي روشن خيال ليکڪ ان ڳالهه تي ارمان ڪندو ڏسجي ٿو ته هيل تائين پاڪستان جي ڪابه عورت مئرين ۾ ملازمت ڪرڻ جو ساهس نه ساري سگهي آهي جڏهن ته نائيجيريا ۽ گهانا جهڙن پٺتي پيل ڪيترن ملڪن جون ڄايون وڏا عهدا ماڻي ڏيساور ۾ سکيا حاصل ڪنديون رهيون آهن. ان کان سواءِ ماڻهپو ۽ انساني برابري جي اُتم اصولن کي ايمان سمجهندڙ ڏات ڌڻي کي ترقي يافته آمريڪا، يورپ، سوشلسٽ چين، روس توڙي مسلم عرب ملڪن ۾ آفريڪا ۽ ايشيا جهڙن ترقي پذير ملڪن جي رهواسين سان رنگ، روپ ۽ نسل آڌار روا رکيل طبقاتي فرق ۽ انساني متڀيد وارو اڻوڻت وهنوار ۽ ڪسو سلوڪ نٿو وڻي. اهڙين سڀني غير حقيقي حالتن ۽ ڏاڍاين کي وس آهر نندي ٿو. انهيءَ ڳڻ ڳوت ڪري پاڻ ڪويت ۾ ملندڙ وڏي پگهار ۽ گهڻين آسائشن واري ملازمت جي ڀيٽ ۾ ملائيشيا ۾ ٿوري پگهار ۽ گهٽ سهولت ملڻ کي ترجيح ڏئي ٿو. ان جو اصل ڪارڻ ڪويت ۾ عرب مسلم ملڪن وانگر ننڍي کنڊ جي مسلمانن کي گورن کان ڪمتر سمجهڻ وارو رويو ۽ هلت هئي جڏهن ته ملائيشيا ۾ ملڪي موسم جي هڪجهڙائي موجب مڙني ماڻهن کي برابري واري مانائتي حيثيت ڏني وڃي ٿي.
ويهين صديءَ کان ايڪيهين جو سنگم اڪري پار ايندڙ هي قلمڪار پنهنجي قلمي پورهئي جي پت اڄ به رکندو اچي. سندن ڪالمن ۾ ڪچهري جي سونهن ۽ ڪتابن ۾ وري تذڪرن، تجزين ۽ تبصرن جي ڊولائتي بناوت ۽ بيهڪ قائم رهندي اچي. مطلب ته الطاف شيخ هاسيڪار لکي پيو ۽ لکڻ هن جي هابي بنجي ويو آهي. ذهني آسودگي ۽ آزاديءَ تي يقين رکندي فڪري پاڻڀرائپ کي انفنٽي تائين اظهارڻ جا سانباها ڪندو نظر اچي ٿو. سندن اندر جي اُڃ اڳري ۽ اتساهه ڏينهان ڏينهن تازو توانو ۽ ”پيان نه ڍاپان“ جو ورجاءُ ڪندو لڳي ٿو. سندن هنن ادب جي عظيم ڪارنامن کي ڏسندي جتي دل مان دعا نڪري ٿي، فڪر محسوس ٿئي ٿو اُت اها اميد به جاڳي ٿي ته پاڻ سندن ڪتابن سان گڏ سنڌي چونڊ ادب کي ٻين ٻولين ۾ ترجمو ڪري دنيا ۾ متعارف ڪرائڻ وارو اورچ ڪم پڻ انجام ڏيڻ لاءِ وک وڌائيندو. اهو سندن لاءِ هڪ اعزاز هوندو ته اسان سنڌ واسين لاءِ ڳاٽ اوچو ڪرڻ جو سبب بڻبو. هونئن سندن سير ۽ سفرناما دنيا گهمندڙن لاءِ وڏي وٿ آهن. اڻ ڄاتل ديسن ۾ ويندڙن لاءِ ڪارگر ۽ ڪامياب سونهون بنجي سگهن ٿا. اڄوڪي ماندڪائي واري ماحول ۾ محبتون وڃايل ماڻهون انهن کي پڙهي ڏڍ، آٿت ۽ آسري واري وقتي خوشي ماڻي سگهي ٿو. اڄ جي گهٽ ٻوسٽ ۽ معاشرتي ڀڃ ڊاهه جي دور ۾ الطاف شيخ جي لکيل سفرنامن پڙهڻ جي اهميت کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي. انهن جو سڀ کان بهتر ڪارج تڏهن صاب پوندو جڏهن انهن ۾ سمايل سنڌ ڌرتيءَ ۽ ٻين ملڪن متعلق بي انت مربوط معلومات مان ايندڙ نسل جو ذهن پوري ريت فيضياب ٿي سگهي. قومي ڳڻن جي واڌ ويجهه لاءِ هر لئبريري ۾ هنن ڪتابن جي موجودگي کي يقيني بنائڻ کانسواءِ نصاب ۾ شامل ڪرڻ وقت جي اهم ضرورت آهي. ڇوته آدرشي سماج جي اڏاوت سٺي ۽ صحتمند ادب سان ئي ممڪن ٿئي ٿي.
مريم مجيدي
سجاول