ساهڙ! سِير لنگهاءِ تون...........
ان سوال جو اهم حصو ته اهو آهي ته ڇا دنيا ۾ ست سمنڊ آهن؟ گهٽ ۾ گهٽ اسان وٽ مشرق ۾ اهوئي سمجهيو وڃي ٿو ته دنيا ۾ ست سمنڊ آهن يا دنيا جي مخلتف کنڊن (ايشيا، آفريڪا، يورپ، آمريڪا، آسٽريليا وغيره) جي چوڌاري جيڪو پاڻي آهي اهو ستن حصن ۾ ورهايل آهي. پر ائين نه آهي. ڪنهن به پاڻي جي جهاز هلائڻ واري کان پڇندائو ته هو ويهه کن نه ته ڏهن سمنڊن جا نالا يڪدم ٻڌائي ويندو. دراصل ڏٺو وڃي ته هندي وڏي سمنڊ ۽ پئسفڪ وڏي سمنڊ (Ocean) کان ملاڪا جي ڳچي سمنڊ (Malacca Straits)، ايراني نار (Persian Gulf) ۽ خليجِ بنگال (Bay of Bengal) تائين هڪ سو کان به مٿي وڏا ننڍا سمنڊ آهن. مثال طور اسان جو بندرگاه ڪراچي جنهن سمنڊ ۾ آهي ان جو نالو عربي سمنڊ آهي. دنيا جي ڪنهن ٻي ڪنڊ ميڪسيڪو يا برازيل جو ڪو ماڻهو پڇي ته عربي سمنڊ ڪٿي آهي ته ان کي اهوئي ٻڌائي سگهجي ٿو ته هندي وڏي سمنڊ ۾ آهي.
ويسٽ انڊيا جتي جا ڪرڪيٽر دنيا ۾ مشهور آهن انهن جا ٻيٽ ٽرنيڊاڊ ۽ ٽوباگو، ۽ جئميڪا، بارباردوس، هئتي، پورٽوريڪو ۽ ڪيوبا جهڙا ٻيٽ ڪئريبين سمنڊ ۾ آهن ۽ ڪئريبين سمنڊ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ جو حصو آهي. ڪئريبين سمنڊ جي ڀر وارو سمنڊ ميڪسيڪو نار (Gulf of Mexico) پڻ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ جو حصو آهي. گلف آف ميڪسيڪو وارو سمنڊ پکيڙ ۾ ننڍو ننڍو ته به 15 لک چورس ڪلوميٽر آهي. يعني اسان جي ملڪ پاڪستان جيڏا ٻه ماپي سگهن. تمپا، نيواورلينس، بئٽن روج، هيوسٽن ۽ گئلوسٽن جهڙا آمريڪا جا اهم بندرگاهه هن سمنڊ Gulf of Mexico ۾ آهن.
هندي وڏي سمنڊ ۾ به فقط اسان وارو عربي سمنڊ نٿو اچي. بنگلاديش وارو خليج بنگال ۽ ڪاري پاڻي وارن ٻيٽن جي ”انڊمان سمنڊ“ کان وٺي هيڏي اوڀر ڏي ”ڳاڙهو سمنڊ“ (بحرِ احمر)، ايراني نار ۽ اوماني نار تائين ۽ هيٺ ڏکڻ ۾ موزمبق چئنل، تمور سمنڊ وغيره سڀ هندي وڏي سمنڊ ۾ اچي وڃن ٿا. جيتوڻيڪ انهن سمنڊن جو پاڻي هڪ ٻئي سان مليو پيو آهي ۽ سڀ گڏجي هندي وڏو سمنڊ ٺاهين ٿا پر هر سمنڊ جي پنهنجي جاگرافي ۽ مزاج آهي! جتي خليج بنگال ۾ هروقت طوفان ۽ سائڪلون لڳندا رهن ٿا اتي عدن جي نار ۽ اوماني نار ماٺا سمنڊ آهن ۽ جون، جولاءِ، آگسٽ جي مهينن ۾ اسان واري عربي سمنڊ اڳيان جپاني ۽ انگريز جهازي به هٿ ٻڌن ٿا. هن سمنڊ جي اندر جيڪي رکي رکي ڪُنون ٺهن ٿيون يا جنهن نموني سان هي سمنڊ وَٽَ کائي ٿو، ان ۾ اڄ وارا لوهي جهاز به ٻڏيو وڃن ۽ وڏن وڏن ناخدائن (ناکئن) جون به متيون منجهيو وڃن. تڏهن ته شاهه لطيف به عربي سمنڊ لاءِ چيو ته:
دهشت دم درياهه ۾، جت ڪُنن جا ڪڙڪا
سهي ڪين سمونڊ جا، ماندي دل دڙڪا
ساهڙ! تون سڻ ڪا، فريادي فقير جي.
يا هڪ ٻئي هنڌ چيو اٿس:
سڄا ٻيڙا ٻارِ ۾، هليا هيٺ وڃن،
پرزو پئدا نه ٿئي، تختو منجهان تن،
ڪو جو قهر ڪُنن ۾، ويا ڪين ورن،
اتي اڻتارن، ساهڙ! سير لنگهاءِ تون.
ڪراچيءَ جي ٻاهران هن عربي سمنڊ ۾ پيدا ٿيندڙ پنهنجي نوعيت جي Under Currents ۽ ڪُنن بابت سر گهاتوءَ ۾ شاهه لطيف هڪ هنڌ چوي ٿو:
ڪو جو قهرُ ڪَلاچَ ۾، گهڙي سو نِئي
خبر ڪون ڏئي، ته رڇ ڪڄاڙي رنڊيا؟
يعني ڪلاچيءَ (ڪراچي) واري سمنڊ جي ڪنن ۾ اهڙو ڪو قهر پيو وسي، جو جيڪو ٿو اندر گهڙي، تنهن کي ٿو کڻي.
هونءَ دنيا جا وڏا سمنڊ پنج آهن جيڪي انگريزيءَ ۾ Oceans سڏجن ٿا. پئسفڪ سمنڊ سڀ ۾ وڏو آهي. دنيا جي گولي کان جيڪڏهن توهان واقف آهيو ته سمجهو ته جپان، فلپين، پاپاءِ نيوگني ۽ آسٽريليا جي اوڀر واري پاسي کان وٺي آمريڪا ۽ ڪئناڊا جي اولهه پاسي وارن بندرگاهن وئنڪوئر، سئن فرانسسڪو، لاس ائنجلس ۽ هيٺ ڏکڻ آمريڪا جي ملڪن پيرو (Peru) ۽ چليءَ سان هي سمنڊ وڃيو ٿو مِلي. سندس پکيڙ ساڍا 16 ڪروڙ چورس ڪلوميٽر آهي يعني ٻئي نمبر وڏي سمنڊ ائٽلانٽڪ کان ٻيڻو آهي. جپان يا هانگ ڪانگ کان جڏهن به وئنڪوئر (ڪئناڊا) يا لاس اينجلس (USA) وڃڻ ٿيو آهي ته اوڀر جو رخ ڪندا آهيون يعني پئسفڪ سمنڊ لتاڙي منزل تي پهچندا آهيون. هونءَ آمريڪا يا ڪئناڊا وڃڻ لاءِ اولهه جو رخ به ڪري سگهون ٿا يعني پنهنجي ملڪ اچي، پوءِ ڪيپ ٽائون (آفريڪا) وٽان ٿي آمريڪا پهچي پوءِ پاناما ڪئنال مان نڪري وئنڪوئر ۽ لاس اينجلس پهچي سگهون ٿا. پر اهو مفاصلو تمام وڏو ٿيندو ۽ اسان کي هندي وڏو سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙڻو پوندو.
پئسفڪ سمنڊ دنيا جو وڏي ۾ وڏو سمنڊ ضرور آهي پر منجهس اها خوبي آهي ته اهو بيحد ماٺو (Pacified) آهي شايد سندس ان خاصيت ڪري انگريزن هن جو نالو پئسفڪ رکيو آهي ۽ عرب دنيا ۽ پرشيا (ايران) ۾ ان سمنڊ کي بحرالڪاهل سڏيو وڃي ٿو. پئسفڪ سمنڊ جي مقابلي ۾ هندي وڏو سمنڊ (انڊين اوشن) ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ جهاز هلائڻ وارن لاءِ خراب آهي. سندن ڪي ڪي حصا ڏکڻ چيني سمنڊ، خليج بنگال، ڪيپ آف گڊ هوپ (جتي هندي وڏو سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ملن ٿا)، برمودا ٽڪنڊي وارو حصو، سياري توڙي اونهاري ۾ پيٽ ۾ وَڍَ ٿو وجهي ۽ وَٽ کائيندڙ ڇولين ۽ طوفاني هوائن ۾ جهاز چيچاٽ ۽ ٽڙڪاٽ ڪندو گذري ٿو. ههڙن هنڌن تان گذرندي دهرين کي به رب ياد اچيو وڃي ۽ هو سمجهيو وڃن ته انسان کي چاڙهڻ ۽ ٻوڙڻ واري اها ئي هستي آهي. اهڙن واٽن تي ٻي ڪنهن جي هجت يا حيلو نٿو هلي. بقول شاهه لطيف جي:
ٻوڙئين، چاڙهئين، تون ڌڻي!
ٻئي جو دعويٰ رسي نه دَمُ،
هن منهنجي حال جو، ميهر تي مَعلَمُ
رک ڀيلي جو ڀَرمُ، جو اچي پيو اَجهورَ ۾.
پئسفڪ سمنڊ ماٺو هجڻ ڪري جهازي يا هن جي جهاز کي جهوري نٿو پر پئسفڪ سمنڊ آفريڪا جي صحرا رڻ پٽ وانگر آهي جتي رڃ ۽ سڃ جو واسو آهي. ٻين سمنڊن تي ڏينهن ٻن جي پنڌ تي ڪو ملڪ يا بندرگاهه مليو وڃي جتي ايمرجنسيءَ ۾ جهاز جي مرمت ٿي سگهي ٿي يا جهاز هلائيندڙ جي اوچتي بيمار ٿيڻ تي علاج ٿي سگهي ٿو پر پئسفڪ سمنڊ ۾ جهازين جو ڪم وارو بندرگاه فقط ”هونولولو“ اچي ٿو. هونولولو آمريڪا جي ٻيٽن واري رياست هوائي جو بندرگاهه آهي. ائين ته پئسفڪ سمنڊ ۾ ڪيترائي مشهور ٻيٽ آهن جهڙوڪ ڪُڪُ آئلنڊ، گئام، واناتو، پاگو پاگو، نائورو (Nauru)، تووالُو، ڪريباتي وغيره پر اهي سڀ ائين آهن جيئن سڄي سُئمنگ پول جي قط هڪ ڪنڊ پاسي ۾ چانورن جا چند ڪَڻا!.
چنڊ تان يا خلا مان ڌرتيءَ ڏي نظرڪبي ته ان جي گولي تي موجود مختلف سمنڊ ڍنڍن وانگر نظر نه ايندا يعني هر سمنڊ جي چوڌاري ڌرتي ناهي پر دنيا جي گولي تي موجود زمين (Land) ٻيٽن وانگر آهي. يعني زمين جي چوڌاري پاڻي آهي. آسٽريليا، سري لنڪا، انگلينڊ جهڙا ملڪ ته اسان کي ٻيٽ لڳن ئي ٿا پر ويندي آفريڪا، ايشيا، آمريڪا يا يورپ جهڙو کنڊ به ٻيٽ آهي جو ان جي چوڌاري سمنڊ جو پاڻي آهي. ائين جي نه هجي ها ته اسان هڪ ملڪ کان ٻئي ڏورانهين ملڪ ۾ ڪيئن پهچون ها. اهو ان ڪري جو هر سمنڊ ٻئي سان مليو پيو آهي. جپان کان چاهي ساڄي پاسي پئسفڪ سمنڊ لتاڙي وڃون يا کاٻي پاسي کان هندي ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙيون، ڳالهه ساڳي آهي جو سڀ سمنڊ مليا پيا آهن. پر سمنڊ جي ڍنڍن وانگر هجن ها ته پوءِ سفر ۾ وڏو مسئلو ٿئي ها. جيڪو جهاز جنهن سمنڊ جي ڪناري تي ٺهي ها اهو فقط ان سمنڊ جي بندرگاهن ۾ ئي هلندو رهي ها. ٻئي سمنڊ جي ڪنهن بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ وري زمين جو ڪجهه حصو اٺن، گهوڙن يا لارين موٽرن ۾ طئي ڪري ان ٻئي سمنڊ جي ڪناري تي پهچي، ان سمنڊ ۾ هلندڙ جهاز ۾ چڙهڻو پوي ها.
ڪي سمنڊ ذري گهٽ چوڌاري بند آهن ۽ وڏي ڍنڍ لڳن ٿا جيئن يورپ، آفريڪا ۽ ايشيا جي وچ ۾ موجود ميڊيٽرينين (ڀونڇ) سمنڊ جنهن ۾ طرابلس، بيروت، ازمير، استنبول، اٿينس، رائيڪا، بارسلونا، جبرالٽر، سيوٽا ۽ ٽيونس جهڙا اهم بندرگاهه آهن. آمريڪا دريافت ٿيڻ کان اڳ تائين سڀني هن سمنڊ کي دنيا جو وچ سمجهيو ٿي. ظاهر آهي صاف نظر اچي رهيو هو ته هن سمنڊ جي هڪ پاسي يورپ آهي ته ٻئي پاسي ايشيا ۽ ٽي پاسي آفريڪا. چوٿين پاسي ائٽلانٽڪ سمنڊ هو. ماڻهن کي اها خبر نه هئي ته انهيءَ چوٿين پاسي يعني اولهه ڏي اهو ائٽلانٽڪ سمنڊ جهاڳي هلبو ته يورپ ۽ آفريڪا کان به وڏي دنيا آمريڪائي کنڊن جي صورت ۾ نظر ايندي. بهرحال ڪولمبس جي آمريڪا پهچڻ تائين هرهڪ کي اهوئي يقين هو ته هي سمنڊ ميڊي معني وچ ۽ ٽرينين معنيٰ ڌرتي جو آهي. ٻين زبانن ۾ به هن سمنڊ جو اهوئي نالو رکيو ويو جيئن سنسڪرت، سنڌيءَ ۾ ڀونچ (ڀونء + وچ) سمنڊ سڏجڻ لڳو.
ڀونچ (Mediterranean Sea) سمنڊ ڪو ننڍو سمنڊ ناهي. ايراضيءَ جي حساب سان 25 لک چورس ڪلوميٽر آهي. يعني اسان جهڙا 3 ملڪ ان ۾ سمائجي وڃن. مٿان خلا مان ڏسبو يا سيٽلائيٽ ذريعي يڪي سمنڊ جو فوٽو ڪڍبو ته عام فوٽو ۾ به ائين لڳندو ته هي سمنڊ ڍنڍ وانگر آهي يعني هن جي چوڌاري زمين آهي. جيڪي جهاز اندر آهن اهي فقط اندر هلي سگهن ٿا، ٻاهر نڪرڻ جو ڪو گس ناهي. پر ڪلوز اپ فوٽو ۾ يا سرزمين ته پهچبو ته معلوم ٿيندو ته ائين نه آهي. جتي يورپ کنڊ جو ملڪ اسپين آفريڪا کنڊ جي موراڪو ملڪ سان ملي ٿو اتي هڪ سنهي سامونڊي ڳچي ضرور ٺهيل آهي جتان جهاز ميڊيٽرينين ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ اچي وڃي سگهن ٿا. هي اهو ئي هنڌ آهي جتي جبرالٽر (جبل الطارق) آهي. ان ڪري هن سوڙهي سامونڊي گهٽيءَ جو نالو Strait of Gibraltar رکيو ويو آهي. رستو سوڙهو ۽ اڄ ڪلهه جا لوهي جهاز وڏا هجڻ ڪري هن هنڌ تان لنگهڻ وارا ٽي چار ڪلاڪ، جهاز هلائيندڙن لاءِ سخت ٽينشن وارا هوندا آهن. هن سوڙهي سامونڊي موريءَ جي وچ تي نشان لڳل نه آهن جو ايندڙ ويندڙ جهاز ان پنهنجي حصي مان هلن. ڏينهن هجي يا رات، ماٺو سمنڊ هجي يا مانڌاڻ متل، ڏيک چٽو هجي يا سخت ڌُنڌُ، جهاز هلائڻ وارن کي ئي حساب ڪتاب رکڻو آهي ته ان سوڙهي سامونڊي پيچري ۾ هن جو ڪيترو حصو آهي. ان کان علاوه سامهون ايندڙ جهازن توڙي اڳيان ويندڙن ۽ پٺيان ايندڙن جي رفتار جو به حساب ڪتاب ڪرڻو پوي ٿو ان حساب سان پنهنجي جهاز جي رفتار سيٽ ڪرڻي پوي ٿي جو ائين نه ٿئي جو اڳيان ويندڙ جهاز سان ٽڪر ٿي پوي ۽ هي سوڙهو رستو سڀني لاءِ بلاڪ ٿي وڃي. بقول هڪ جهازيءَ جي جيڪڏهن سمنڊ تي رستا ٺهيل هجن ها ۽ پاڻيءَ جي جهازن کي موٽر لارين وانگر بريڪون هجن ها ته پوءِ ته جهاز هلائڻ وارن لاءِ ڪو Tension ئي نه هجي ها.