تشريحيت جو فلسفو
ھونئن تہ تشريحيت جون پاڙون ايمينيئل ڪانٽ جي انسان جي خودمختياري جي فلسفي تائين وڃن ٿيون جنھن مطابق انساني اخلاقيات ۽ ان جا بنيادي تصور يعني خدا، آزادي ۽ ابديت پڻ عقلي استدلال جا ثمرات آھن؛ پر ھن فلسفي جو واضع آغاز ويھين صدي جي اوائلي دور ۾ ئي ”شڪاگو اسڪول“ جي ميمبرن (Albion Small, George Herbert Mead, and E. Franklin Frazier) طرفان ٿي چڪو ھو جن جو خيال ھو تہ ماڻھن ۽ سماجي معاملن ۾ سائنسي طرز کان بلڪل مختلف قسم جي تحقيق جي ضرورت پوي ٿي جنھن ۾ متعلقه ماڻھن جي راين ۽ نظرين بابت ڄاڻڻ بلڪل ضروري آھي؛ جڏھن تہ ادارن جي انتظام يعني ”بيوروڪريسي“ جي باني ۽ مختلف شعبن جھڙوڪ سماجيات، اخلاقيات ۽ نفسيات تي سٺي دسترس رکندڙ جرمني جي ڏاھي ميڪس ويبر (Max Weber 1864-1920) کي ھن فلسفي جو پڻ باني قرار ڏنو ويندو آهي. سندس خيال ھو تہ ”دل جي ڪنن سان ٻئي جي ڳالھہ يا نقطہ نظر ٻڌڻ“ سان ماڻھن جي روين ۽ عملن جي تہ تائين پھچي سگهجي ٿو (Encyclopedia Britannica).
اثباتيت جي ابتڙ تشريحيت وسيلي ٻئي ماڻھو يا ٻين ماڻھن کي دل جي ڪنن سان ٻڌڻ ۽ ھمدردانہ گفتگو وسيلي سندن عقيدن، نظرين ۽ لاڳاپيل روين ۽ عملن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آھي تہ جيئن متعلقه فرد يا ٽولي جي موضوعي سچائي (Subjective Reality) تائين رسائي حاصل ڪري سگهجي. ھن مطابق انساني سماج ۾ سماجي سچائي ھڪڙي ڪانھي پر ھڪ ئي وقت ھڪ شيءِ يا لقاءُ بابت ڪيتريون ئي موضوعي سچائيون مروج آهن جيڪي ان سماج جي تشڪيل ڪن ٿيون. ٻين لفظن۾ مادي شين ۽ سماجي لقائن جي اھميت ۽ انھن جي صحيح ۽ غلط ھجڻ جا تصور ھر مذھب، ثقافت ۽ لساني ٽولن توڙي فردن ۾ آفاقي يا ھڪجهڙا نہ پر مختلف ھوندا آھن ۽ ڪجهہ حالتن ۾ تہ ھڪ ٻئي جي برعڪس ھوندا آھن. مثال طور ھڪ مرد ۽ عورت جو شادي جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌجڻ کان اڳ گڏ رھڻ ۽ازدواجي لاڳاپا رکڻ ھڪ ثقافت ۾ قابلِ قبول آھي تہ ٻي ثقافت ۾ وري ان جي سزا ڦاسي جو ڦندو يا سنگڪساري آھي.
تشريحيت جو مرڪزي نقطو ھي بہ آھي تہ سچائي ٻاھرين دنيا يا ڪائنات ۾ ٺھيل ٺڪيل موجود نہ آهي جيڪا دريافت ڪئي وڃي پر سچائي تہ اصل ۾ اھا معني آھي جيڪا اسان ڪنھن شيءِ يا لقاءُ کي ڏيون ٿا. ان جو مطلب اھو آھي تہ دنيا ۾ مڪمل طور معروضي يا مطلق سچائي نالي ڪا شيءِ ڪانھي پر ھڪ ئي وقت ھڪ کان وڌيڪ سچائيون اسان جي ذھنن اندر جڙن ٿيون ۽ اھي موضوعي ۽ ذھني پيداوار آھن. اچو تہ تشريحيت جي تحقيقي فلسفي جي عام نقطن تي ھڪ نظر وجهون:
• سچائي معروضي ۽ ھڪ نہ آهي پر انساني سماج ۾ ھڪ شيءِ يا لقاءُ بابت ھڪ ئي وقت ھڪ کان وڌيڪ، مختلف ۽ ڪجهہ حالتن ۾ ابتڙ سچائيون موجود آهن.
• سچائيون خارجي دنيا ۾ دريافت ٿيڻ لاءِ ھڪيون تڪيون موجود نہ آھن پر اھي انسانن جي ذھنن اندر موضوعي طور جڙيون آھن يعني اسان پنھنجن منفرد دنيائن جا پاڻ خالق آھيون.
• اسان معاشري يا سماج جي پيداوار نہ آھيون پر مختلف معاشرا اسان جي پيداوار آهن.
• ھن فلسفي تحت ھڪ محقق ڪنھن شيءِ يا لقاءُ کي سندس فطري ماحول، تاريخ ۽ وقت کان الڳ ڪري مطالعو ڪرڻ جو حامي نہ ھوندو آهي پر شين ۽ لقائن کي سندن فطري ماحول، تاريخ ۽ وقت اندر انھن جي ڏسندڙن يا حصو بڻيل ماڻھن جي اک ۽ زبان سان ڏسڻ، سمجهڻ ۽ انھن جي اھميت ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪندو آھي.
• ھتي محقق صحيح يا غلط بدران اھو ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪري ٿو تہ ماڻھو ايئن ڇو ڪن ٿا؟
• ھن ۾ محقق تحقيقي مواد گڏ ڪرڻ ۽ ان جي تجزئي لاءِ مقداري (quantitative) طريقن بجاءِ معياري/بياني (qualitative) طريقا استعمال ڪندو آھي جھڙوڪ لاڳاپيل ماڻھوءَ جون ذاتي ڊائري يا لکتون، دوستانہ ڊگهي گفتگو ۽ سرزمين تي پاڻ وڃي ڪافي عرصي تائين رھڻ ۽ مشاھدو ڪرڻ وغيرہ.
• ھن قسم جي تحقيق جو مقصد ڪو نظريو دريافت ڪرڻ نہ پر ھٿ ۾ کنيل عنوان متعلق ھڪ نئون نظريو جوڙڻ يا تخليق ڪرڻ آھي.
• ھن قسم جي تحقيق جو نتيجو مختصر نہ پر ھڪ ڊگهي رپورٽ يا ڪتاب جي صورت ۾ ھوندو آھي.
ڳالھہ جو ڳر يووال نوح ھراري جي لفظن ۾ اھو ٿو وڃي بيھي تہ ”ماڻھو ڪھاڻيون ٻڌائيندڙ جانور آھي... اھو معروضي حقيقتن کان ڪھاڻين کي وڌيڪ پسند ڪري ٿو“ ان ڪري سماجي اجتماعي زندگي ۾ اھو شين ۽ لقائن کي پنھنجي طرفان معني ڏيندو آهي، انھن جا قدر طئي ڪندو آھي ۽ اھڙي تشريح پڻ ڪندو آھي. تشريحيت جو تحقيقي فلسفو سرزمين تي ماڻھن سان ڊگهي عرصي تائين گڏ رھڻ، انھن جو توڙي شين ۽ لقائن جو فطري ماحول ۾ مشاھدو ڪرڻ، دل جي ڪنن سان ماڻھن جون ڳالھيون ۽ نظريا ٻڌڻ، دوستانه/ھمدردانہ ڊگهي غير رسمي گفتگو ڪرڻ ۽ متعلقه ذاتي لکتن جو گهرائي سان جائزو وٺڻ جي طريقن سان مخصوص طبقي جي ماڻھن جي ريتن رسمن، قدرن، ثقافت، سماجي روين ۽ عملن کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو.
مددي ڪتاب:
1. Bryman, Alan (2008). Social science methods (3rd Ed). Oxford University Press, UK.
2. Harari, Yuval Noah (2016). Homo Deus: A History of Tomorrow. Vintage/Penguin Random House. UK
3. https://www.britannica.com/summary/Max-Weber-German-sociologist
4. https://study.com/learn/lesson/interpretivism-sociology-concept-origin.html
5. https://www.intgrty.co.za/2016/08/15/research-paradigms-interpretivism/