انساني نسل جي پيڙا کان نجات جو راز( حصوٽيون ۽ آخري: تنقيدي جائزو)
پروفيسر گرفٿ جو خيال آھي تہ اسان ۾ جارحاڻي ۽ مقابلي ۾ ماري مات ڪرڻ جي لاڙي جا پيرا فقط جانورن جي اھڙين جبلتن جي ارتقائي سفر ڏانھن نہ ٿا وڃن پر اھو تہ رڳو بھانو آھي جنھن ۾ اسان جي ذھنن کي سدائين کان جڪڙي رکيو ويو آھي؛ پر اسان جي نفسياتي مونجهارن جھڙوڪ مفاد پرستي، ساڙ ۽ بغض، ريس ۽ مقابلو ڪري مات ڏيڻ، تڪبر، بدلو وٺڻ ۽ اذيت پسندي جا پيرا جبلتن ۽ شعور جي تضاد جي ابتدا ڏانھن وڃن ٿا. مختلف سائنسي حوالن سان پاڻ اھو ثابت ڪري ٿو تہ پلايوسين دؤر (5.3 ملين سال يا 53 لک سال اڳ) دوران اسان جا وارث ڀولڙا ڪڏھن بہ ظالم، حڪم ھلائيندڙ ۽ ويڙھاڪ وحشي نہ رھيا ھئا پر اسان کي ان جي ابتڙ پڙھايو ويندو رھيو آھي. اھي يقيناً بھشت جي باغ مثل زندگي گذاريندڙ ھئا يعني بلڪل بي-غرض، ٻين سان پيار ڪندڙ ۽ تعاون ڪندڙ ھئا. جيئن تہ جينياتي لاڙن سان لاڳاپيل روين ۽ عملن کي تبديل ڪرڻ اڪثر ڪري ناممڪن ھوندو آھي پر انھن جي ڀيٽ ۾ ماحولياتي لھه-وچڙ ۽ تجربن جي نتيجي ۾ سکيل رويا ۽ عمل تبديل ڪرڻ ۽ وسارڻ ممڪن ۽ نسبتاً آسان ھوندا آھن. پروفيسر جيريمي ان سلسلي ۾ تمام گهڻو اتساھ رکندڙ ۽ پراميد آھي تہ اسان انسانن جا مٿيان ناڪاري رويا ۽ عمل يا ٻين لفظن ۾ وڏا نفسياتي مونجهارا جيڪي شعور ۽ جبلت جي ٽڪراءَ سبب پيدا ٿيا آهن اھي اھڙي سمجهہ ۽ مناسب سکيا وسيلي ختم پڻ ٿي سگهندا. مطلب تہ انسان مستقبل ۾ مٿين ناڪاري نفسياتي روين ۽ عملن کان نجات حاصل ڪري پنھنجي زندگيءَ کي وري جنت نظير بڻائي سگهندو.
ھي ڪائنات سببن ۽ نتيجن تي ٻڌل آھي. ھڪ پاسي اھي سبب ۽ نتيجا مخصوص وقت جي وھڪري ھيٺ ۽ مخصوص مادي يعني حياتياتي ۽ غير حياتياتي محرڪن، حالتن ۽ انھن جي انفرادي توڙي باھمي رابطن ۽ اثرن ھيٺ وقوع پذير ٿيندا آھن، تہ ٻئي پاسي اھي سبب ۽ نتيجا ڪجهہ حالتن ۾ ھڪ ٻئي کان رات ۽ ڏينھن وانگر الڳ ۽ مختلف ھوندي بہ ڌرتيءَ تي ھڪ ٻئي سان ھميشہ جڙيل پڻ رھندا آھن. ان ڪري ھڪڙا سبب بنيادي ۽ اھم ھوندا آھن جڏھن تہ ٻيا وري ثانوي ھوندا آھن جن جو سڌو سنئون نتيجن ۾ تہ ڪردار نظر نہ ايندو آھي پر اھي نتيجن تي ڪجهہ قدر اثرانداز ضرور ٿيندا آھن. ساڳي ڳالھہ نتيجن تي پڻ لاڳو ٿئي ٿي.
جيئن تہ سبب ۽ نتيجا ڪنھن وقت ۽ وٿي ۾ ئي ظھور پذير ٿيندا آهن ان ڪري اھا ھڪ اڻٽر حقيقت آهي تہ ڪائنات ۾ سڀڪجهہ ارتقا پذير آھي ۽ موجودہ وقت جو ھر بيجان ۽ جاندار مادو ارتقا جي نتيجي ۾ وجود ۾ آيو آھي ۽ ارتقا ڪندي وڌيڪ پيچيدہ ۽ بھتر مادي ۽ زندگي ۾ تبديل ٿيندو رھندو آھي. انسان جي جسم ۽ ذھن جي ارتقا جي حوالي سان منھنجو اھو خيال آھي تہ جيسيتائين انساني ٻولي نہ ٺھي ھئي يا ٻين لفظن ۾ وقوفي انقلاب (Cognitive Revolution) نہ آيو ھو تيسيتائين انسان جي وارث بونوبو ڀولڙن جي زندگي گهڻو تڻو جينياتي ۽ وراثتي اثرن تحت گذري ھوندي؛ يعني انھن ۾ پنھنجي بقا لاءِ ٻين حيوانن وانگر پنھنجا جين منتقل ڪرڻ جي جبلت سڀني کان وڌيڪ اھم رھي ھوندي؛ ان کان سواءِ مقابلي توڙي ٻين خاصيتن جي فطري چونڊ وارا لاڙا پڻ تمام اھم رھيا ھوندا. پر انھن ۾ جڏھن کان دماغي ڪارٽيڪس جي اثر ھيٺ ٻولي وجود ۾ آئي ۽ ان جي نتيجي ۾ انساني تاريخ ۾ زرعي، صنعتي ۽ سليڪان انقلاب برپا ٿيا تڏھن کان اسان انسان جسماني توڙي ذھني صلاحيتن جي بقا لاءِ پنھنجي جين يا ٻج جي منتقلي جا يعني جبلتن جا محتاج نہ رھيا آھيون يا ٻين لفظن ۾ انھن جبلتن جي اسان کي ايتري ضرورت نہ رھي آھي. ان جي ثابتي اھا آھي تہ انسان-پسنديت يا ٻين امن پسند نظرين تحت ھن ڌرتيءَ جي گولي تي ڪمزور، ڏتڙيل ۽ مقابلو نہ ڪري سگهندڙ ملڪن ۽ قومن جي ماڻھن کي پڻ ترقي يافتہ ملڪن طرفان (توڙي جو پنھنجن مفادن تحت) گهربل مالي مدد ۽ وسيلا فراھم ڪيا ويندا آھن؛ يعني ماضي جي ڀيٽ ۾ موجودہ دؤر ۾ انھن لاءِ زندگي جي بقا ۽ بنيادي سھولتن جي اڻھوند جا ايترا وڏا مسئلا درپيش نہ آھن جو انھن جي نسل جي خاتمي جو خطرو پيدا ٿي سگهي. ھن وقت انساني ارتقا جسماني ۽ حواسي بدران ذھني ۽ روحاني رخن ۾ جاري آھي.
ارتقا جي نئين لاڙي جو سفر ضروري نہ آهي تہ ھر صورت ۾ ھاڪاري پاسي ۽ اڳتي ئي جاري رھي ڇو تہ مادي توڙي معاشرتي تضاد جيسيتائين ھڪ حد اندر ھوندا آھن تہ اھي مجموعي طرح سان نہ رڳو پنھنجا پر معاشري ۽ انساني سماج ۽ ترقي جا ڀرجهلا ۽ مددگار ثابت ٿيندا آھن، پر جڏھن اھي پنھنجي حد کان تجاوز ڪندا آھن تہ پنھنجو استحڪام وڃائي ويھندا آھن ۽ ھڪ نئين مادي يا نظام ۾ ڍلجي ويندا آھن. ھن جو ننڍي ۾ ننڍو مثال ھڪ ائٽم جو نظام يا ايڪو آھي. ڪنھن عنصر جي ھڪ ائٽم جا ٻہ حصا ھوندا آھن: پھريون مرڪزي حصو جنھن ۾ واڌو برقي چارج وارا پروٽان ۽ بنا ڪنھن چارج وارا نيوٽران ھوندا آھن؛ ۽ ٻيون مرڪز کان ٻاھريون حصو جنھن ۾ ڪاٽو برقي چارج وارا اليڪٽران پنھنجن مخصوص مدارن ۾ ڦرندا رھندا آھن، انھن جو تعداد مرڪز ۾ موجود پروٽانن جي برابر ھوندو آھي يعني واڌو ۽ ڪاٽو چارجون برابر ھونديون آھن جن جي نتيجي ۾ اھو ائٽم مستحڪم ھوندو آھي. ائٽم جڏھن مشتعل ڪيو ويندو آھي تہ ان جي ٻاھرئين مدار جو ھڪ يا ھڪ کان وڌيڪ اليڪٽران ٻئي ائٽم ڏانھن منتقل ٿي ويندا آهن ۽ ائٽم غير مستحڪم ٿي ويندو آھي. ان کانسواءِ جڏھن ائٽم تي ڪو طاقتور حملو ٿئي ۽ ان جو مرڪز ٽٽي پوي ۽ ان مان ھڪ يا ھڪ کان وڌيڪ پروٽان ۽ نيوٽران نڪري وڃن تہ ان عمل کي ائٽمي ڌماڪو چئبو آهي جنھن ۾ تمام گهڻي توانائي گرمي ۽ تابڪاري جي صورت ۾ خارج ٿئي ٿي ۽ اھو وڏو عنصر (ائٽم) ٻئي ننڍي عنصر (ائٽم) ۾ تبديل ٿي ويندو آھي ڇو تہ پروٽانن ۽ نيوٽرانن جو تعداد پھريان کان گهٽجي ويندو آھي.
مٿئين مثال کي اسان جيڪڏھن انساني سماج تي لاھيون تہ ھڪ جهموري رياست ۾ حڪومتي ڌرين ۽ مخالف سياسي پارٽين جو ھاڪاري تضاد ئي رياست ۽ عوام جي فلاح بھبود جو ضامن آھي جڏھن تہ ڪنھن ڌر جو پنھنجي حد کان تجاوز ٿيڻ نہ رڳو مخالف ڌر لاءِ پر پاڻ سميت سڄي رياست ۽ عوام لاءِ آزار جو سبب بڻجي وڃي ٿو. چوندا آهن تہ ھن ڌرتيءَ جي گولي تي منافقي تي مشتمل معاشرو تہ قائم رھي سگهي ٿو پر ناانصافي تي ٻڌل معاشرو قائم نہ ٿو رهي سگهي؛ ڇو تہ منافق ماڻھو پنھنجي قول ۽ عمل جي فرق سبب دير يا سوير قانون جي گرفت ۾ ايندو پر جتي ناانصافي ھر شعبي، ھر کاتي ۽ ھر عدالت ۾ ٿيندي ھجي اتي قانون فقط ڪوريئڙي جو ڄار ھوندو آھي جنھن ۾ ھڪ مک يا مڇر تہ ڦاسي پوندو آهي پر اھو ھڪ ڍڳي يا سوئر کي روڪي نہ سگهندو آھي.
مٿئين نقطي تي مارڪسزم تنقيدي نظرئي ھيٺ حجت سنڌي جي بقول تہ پروفيسر جيريمي گرفٿ پنھنجي ڪتاب ۾ نانگ کي مارڻ بجاءِ فقط ليڪو ئي ڪٽيو آھي. سندس خيال موجب مختلف طبقن ۾ معاشي ۽ مادي وسيلن جي اڻ برابري ۽ ناانصافي واري ورڇ ئي انساني سماج جي طبقن ۾ مخصوص ناڪاري لاڙا پيدا ڪيا آھن. مثال طور مادي وسيلن جي لٽ مار جي ڪري حاڪم ۽ مٿين طبقن ۾ احساس برتري، غرور، مفاد پرستي، اذيت پسندي ۽ قتل ڪرڻ جا نفسياتي لاڙا پيدا ٿين ٿا ۽ اھي ظالم بڻجي وڃن ٿا، جڏھن تہ ھيٺين ۽ مظلوم طبقن ۾ ظالمن جي ظلمن جي ڪري نفرت، ڪاوڙ، ساڙ، ريس، يا وري مذھبي لاڙا پيدا ٿين ٿا. سندس مضبوط رايي مطابق انسانن جي ناڪاري نفسياتي لاڙن جا پيرا جبلت ۽ شعور جي تضاد جي ابتدا ڏانھن نہ ٿا وڃن پر طبقاتي اڻ برابري ۽ ناانصافي ڏانھن وڃن ٿا. اھو ئي سبب آھي جو دنيا جي عظيم ڏاھن جھڙوڪ سقراط، افلاطون، مارڪس ۽ اينجلس وغيرہ جي لکڻين جو اھم موضوع انصاف رھيو آھي.