وھم ۽ وِسوِسا
وھم ۽ وسوسا ھڪ پاسي انساني ارتقا جي ابتدائي ھزارن ۽ لکن سالن تي محيط سندن خوفن ۽ خطرن سان ڀرپور زندگي، سندن بقا ۽ موت جي ڪشمڪش ۽ سندن ڪھاڻين گهڙڻ ۽ ٻڌائڻ جو تسلسل آھن، تہ ٻئي پاسي وري وھم ۽ وسوسا سندن زميني ۽ جاگرافيائي حالتن، مجموعي سماجي ترقي ۽ سماجي نظرين جي پيداوار پڻ آهن. اھو ھڪ عام مشاھدي جو لقاءُ آهي تہ جنھن سماج جا ماڻھو جيترا گهٽ تعليم يافتہ ھوندا آھن، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ۾ پوئتي پيل ھوندا آھن ۽ معاشي طور ڪمزور ھوندا آھن، اھي اوترا ئي وھمن وسوسن ۽ مذھبي جنونيت ۾ وڌيڪ جڪڙيل ھوندا آھن. پر ان جو اھو مطلب ھرگز نہ آهي تہ سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ۾ اڳواڻي ڪندڙ ۽ معاشي طور مضبوط ۽ سپر پاور ملڪن جا ماڻھو وھمن وسوسن کان پاڪ ھوندا آھن. ڇو تہ اوائلي دؤر جا ڪجهہ خوف جھڙوڪ خونخوار شڪاري جانورن جا حملا، سور ۽ تڪليف جو احساس، اوچائي تان ڪرڻ جو ڊپ ۽ تيزي سان پاڻ ڏانھن ايندڙ شين جا خوف لکن سالن تائين ارتقا ڪندي انسان جي جين ۾ شامل ٿي چڪا آھن ۽ اھي اسان جي جبلت بڻجي چڪا آھن؛ ٻيو تہ اسان جا افسانوي ذھن اڃان تائين مسلسل ڪھاڻيون گهڙيندڙ آھن، ان ڪري اسان جو وھمن وسوسن کان مڪمل ڇوٽڪارو ممڪن نہ آهي. ھاڻي اچو تہ مٿين وھمن وسوسن جي ھر ھڪ قسم جي پيرائتي وضاحت ڪريون.
اسان جا وھم ۽ وسوسا اسان جي لکها سالن تائين پکڙيل جذبن جي ارتقا ۽ ابتدا سان سلهاڙيل آهن. انساني جذبا جھڙوڪ ڪاوڙ يا ٻئي ساٿيءَ سان اختلاف ڪرڻ، ھمت يا ٻئي سان وڙھڻ ۽ ان تي غالب ٿيڻ جو ست سارڻ، ڊپ يا ٻئي سان مقابلي جي صورت ۾ ناڪاميءَ جي خيال جو غالب ٿيڻ، فرار يا مقابلو نہ ڪرڻ جو فيصلو ڪرڻ، پيار يا نسل وڌائڻ لاءِ مخالف جنس ۾ پنھنجا جين منتقل ڪرڻ وغيرہ جا جذبا انسانن توڙي ٻين جانورن ۾ لکين سالن جي ماحولياتي محرڪن ۽ انھن جي ردعملن جي مشروط تعلم ۽ ارتقا جا نتيجا آھن. اُھي جذبا اصل ۾ اسان انسانن ۽ جانورن جي دماغ ۾ کربين نيورانن جي لاڳاپن ۽ برقي فائرنگ جو حساب ڪتاب ڪرڻ جا الگورٿم وارا نظام آھن. اھي جذبا اسان توڙي ٻين جانورن لاءِ مختلف حالتن ۾ پنھنجي زندگيءَ کي جاري رکندڙ ۽ سندن بقا جا اثاثا آھن. اُن ڪري ڊپ کي اسان مڪمل طور رد نہ ٿا ڪري سگهون. ڪيترين ئي حالتن ۾ خوف جو ھجڻ اسان لاءِ ھڪ دفاعي نظام جوڙي ٿو جيڪو اسان کي انيڪ خطرن کان محفوظ رکي ٿو. ٻين لفظن ۾ اسان جو يا ڪنھن ٻئي جاندار جو داخلي ڊپ وارو جذبو جڏھن خارجي ماحول جي خطرن سان ھم آهنگ نہ ھجي پر ان جي ڀيٽ ۾ تمام وڌيڪ محسوس ڪيو وڃي تہ پوءِ اھو ڊپ وھم ۽ وسوسي ۾ تبديل ٿي ويندو آهي.
انسانن جي تصوراتي ڪھاڻيون گهڙڻ ۽ ٻڌائڻ جي لاڙي جا پيرا اسان جي وقوفي انقلاب ڏانھن وڃن ٿا. تقريباً ٻارنھن ھزار سال اڳ اسان جا آبائي نسل زبان جي آوازن کي لفظن ۽ ٻوليءَ جو روپ ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿيا جنھن اڳتي هلي علامتي اظھار جي نشانين وسيلي لکت جو روپ ورتو. ان علامتي اظھار ۽ ٻولي وري انساني تاريخ ۾ وقوفي انقلاب برپا ڪيو ۽ ماڻھو دنيا جهان، زندگيءَ ۽ زندگيءَ کي لاحق خطرن بابت فرضي ۽ تصوراتي ڪھاڻيون گهڙڻ ۽ ٻڌائڻ لڳا. ھڪ پاسي تصوراتي ڪھاڻين جھڙوڪ مذھب، روح، ناڻو، قوم، ملڪ ۽ حب الوطني جي تصورن جي ڪري اجنبي انسانن جي وچ ۾ ھڪ ٻئي سان تعاون ڪرڻ جا رويا پيدا ٿيا جنھن جي نتيجي ۾ انسانن ڌرتيءَ جي گولي تي ٻين طاقتور جانورن تي غلبو حاصل ڪيو. ٻئي پاسي وري انھن جي تصوراتي دنيا ۾ وھمن ۽ وسوسن پڻ پنھنجون پاڙون پختيون ڪيون، مثال طور خدا جو ساھوارن کي ماريندڙ طور خوفناڪ تصور، بدروح ۽ ڏائڻين ۽ جنن وغيرہ جھڙن تصورن انسانن ۾ انيڪ وھم ۽ وسوسا پيدا ڪيا.
وھم ۽ وسوسن متعلق ڪھاڻيون گهڙڻ ۽ ٻڌائڻ ھڪ لحاظ کان ثقافتي پڻ آھي يعني ھڪ ئي وقت ۾ ڪنھن شي يا لقاءُ جي باري ۾ مختلف ثقافتن ۾ مختلف ڪھاڻيون موجود ھونديون آھن. مثال طور اسان جي برصغير (ھندوستان ۽ پاڪستان) ۾ چٻرو ھڪ نڀاڳو پکي سمجهيو ويندو آهي. ان ڪري اسان جي ماڻھن سندس نالو ئي چٻرو رکي ڇڏيو آھي. ھڪ چٻرو جيڪڏهن ڪنھن سائي وڻ يا آباد گهر تي ويٺل ڏٺو ويندو آهي تہ ھتان جا ماڻھو ان وھم ۾ وٺجي ويندا تہ اھو سائو ۽ سرسبز وڻ يا آباد گهر اجڙي ويران ٿي ويندا. پر اھو ساڳيو چٻرو اڏامندي برصغير مان يورپ جي ڪنھن ملڪ ۾ پھچندو تہ اتي جا ماڻھو ان کي خوبصورت، ”رات جو شھزادو“ ۽ ڀاڳ وارو پکي سمجهندا. اتي جا ماڻھو ھن پکي جون تصويرون خوبصورتيءَ ۽ ڀاڳ جي علامت طور پنھنجن گهرن اندر لڳائيندا آهن. ھڪ سلجهيل ۽ شعور وارو ماڻھو يقيناً ھنن مختلف ڪھاڻين مان اھو ڀلي ڀت نتيجو ڪڍي سگهي ٿو تہ نڀاڳ يا سڀاڳ چٻري ۾ نہ پر ماڻھن طرفان جوڙيل ھٿ ٺوڪين ثقافتي ڪھاڻين ۾ آھي جيڪي ماڻھن جي ذھنن ۾ اھڙا ھٿرادو تصور ۽ انھن تي اھڙو اعتقاد جوڙين ٿيون.
وھم ۽ وسوسن متعلق زميني ۽ جاگرافيائي حالتون پڻ مخصوص ڪھاڻين کي جنم ڏينديون آھن. مثال طور قديم زمانن کان زراعت جو ڌنڌو برصغير جي ماڻھن جو جياپو رهيو آھي. انھن جي زمينن لاءِ پاڻي ھر وقت ميسر ڪون ھوندو ھو انڪري اھي سال ۾ فقط چيٽ جو ھڪ فصل پوکي سگهندا ھئا جنھن لاءِ اھي وقتائتي دريائي يا برساتي پاڻي جو انتظار ڪندا ھئا. بي وقتائتو مينھن يا ڳڙو سندن فصل تباھ ڪري ڇڏيندو هو. جيئن تہ اھي پنھنجن زمينن کي کيڙڻ لاءِ ڍڳن کي استعمال ڪندا ھئا ۽ ڍڳن جي نسل کي جاري رکڻ سندن بقا ۽ جياپي کي جاري رکڻ برابر ھو، ان ڪري انھن ڍڳين جي نسل کي جاري رکڻ لاءِ مذھبي رنگ ڏئي ماءُ برابر `گائي ماتا` جو درجو ڏنو ويو ۽ انھن کي ڪھڻ کان روڪيو ويو. اھڙيءَ ريت ڳئون جي پوڄا شروع ڪئي وئي تہ جيئن کيتي باڙي ۽ بار وغيرہ ڍوئڻ لاءِ ڍڳن ۽ کير، مکڻ ۽ لسيءَ لاءِ ڳئون جي دستيابي ۾ ڪنھن قسم جي رڪاوٽ يا گهٽتائي نہ اچي.
ھاڻي اچو تہ اھو ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪريون تہ ڪنھن علائقي ۾ ھڪ جانور جھڙوڪ سوئر ھڪ غليظ ترين ۽ حقارت جي آخري حد کي ڇھندڙ ۽ نفرت جي قابل ڇو ٿو بڻجي، تہ وري اھو ساڳيو جانور ٻئي علائقي ۾ ھڪ پيارو ۽ پالتو جانور ڪيئن ٿو بڻجي؟ برصغير توڙي وچ اوڀر جي عرب علائقن ۾ سوئر يا مرون کي نفرت جي قابل جانور طور سمجهيو وڃڻ جو ڇيد ڪنداسين تہ اسان کي اھو معلوم ٿيندو تہ اتي اڪثر ڪري دريائي يا باراني زمين تي پاڻي ۽ برسات گهٽ ھجڻ سبب سڄي سال ۾ فقط ھڪ فصل پوکيو ويندو آهي. ان جي پوکائي کان وٺي لاباري ۽ ڳاھ ڳاھڻ تائين برساتن، طوفانن ۽ ٻين قدرتي آفتن جي ڪري ان فصل جي نقصان جو انديشو رھندو آھي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اھو نقصان ٿيندو پڻ آهي. اھڙي صورتحال ۾ ان فصل ۾ ڄڻ تہ ھارين ۽ آبادگارن جو ساھ ھوندو آھي ڇو تہ اھو ئي سندن جياپي جو واحد وسيلو ھوندو آھي. ھاڻي جيڪڏھن ڪجهہ سوئر يا مرون ڪنھن طرح سان ان فصل ۾ ڪاھي پون تہ يقيناً ان فصل جو ٻيڙو ئي ٻڏي ويندو ڇو تہ اھو جانور نہ رڳو تمام گهڻو ٻوٽاخور آھي پر فصل جي ڀيل پڻ تمام گهڻي ڪندو آهي. ان ڪري هن علائقي جي ماڻھن ۾ سوئر جي خلاف ڪاوڙ ۽ نفرت جو پيدا ٿيڻ بلڪل ھڪ فطري عمل آهي. ٻئي پاسي يورپ ۾ يا اھي علائقا جتي ھفتي جا اڪثر ڏينھن برسات وسندي آهي، جتي ھر ھنڌ ساوڪ ۽ گاھ ھوندو آھي، جتي زمين جو ڪو بہ ٽڪرو وڻن، ٻوٽن ۽ گاھ کان خالي نہ ھوندو آھي اتي سوئر يا مرون لاءِ کاڌو يا گاھ اڻميو ميسر ھوندو آھي. ان ڪري ھڪ پاسي اتان جي فصلن کي سوئرن کان ڪو خاص خطرو نہ هوندو آهي تہ ٻئي پاسي وري سوئرن جي گهڻائي جي ڪري انھن کي پاليو پڻ ويندو آهي ۽ انھن جو گوشت پڻ کاڌو ويندو آھي. انھن علائقن ۾ اتان جي رهاڪن ۾ سوئر جي خلاف ڪاوڙ يا نفرت جا جذبا پيدا ئي نہ ٿي سگهيا آھن جنھن ڪري انھن لاءِ سوئر ھڪ پيارو ۽ لذيذ گوشت فراھم ڪندڙ جانور سمجهيو ويندو آھي.
مجموعي سماجي ترقيءَ سان لاڳاپيل وھمن وسوسن جي حوالي سان جيڪڏهن ميسر معلومات جي ڇنڊڇاڻ ڪبي تہ اھو معلوم ٿيندو تہ ٽئين دنيا، جنھن ۾ پاڪستان (توڙي جو ائٽمي طاقت رکندڙ ملڪ آهي پر ان جي اڪثر آبادي غربت جي لڪير کان هيٺ واري زندگي گذاري ٿي ۽ انھن کي پيئڻ جو صاف پاڻي، گندي پاڻيءَ جي نيڪال جو نظام، صحت، تعليم، روزگار ۽ انصاف جون بنيادي سھولتون ميسر ناهن) پڻ اچي وڃي ٿو، جا اربين ماڻھو مختلف قسمن جي وھمن وسوسن ۾ جڪڙيل آھن. اھڙن ملڪن جا سماجي نظام بدعنواني جو شڪار ۽ تباھ ٿيل ھوندا آھن؛ اتان جي معيشت ڪمزور ھوندي آھي ۽ افراط زر جي شرح تمام گهڻي ھوندي آھي؛ عوام جي اڪثريت اڻپڙھيل ھوندي آھي؛ تعليمي توڙي ٻيا ادارا تباھ ھوندا آھن. اھڙي صورتحال ۾ اتان جي ماڻھن جو حڪومتي ادارن تان ويساھ کڄي ويندو آھي ۽ اھي پنھنجي نفسياتي تسڪين لاءِ مذھبي وردن ۽ وظيفن، ڌاڳن ۽ ڦيڻن، دعائن ۽ ٽوٽڪن، پاڙھن ۽ پنڊتن مان بھتري ٿيڻ جي وھمن ۽ وسوسن ۾ وڪوڙيل ھوندا آھن! توھان اسان جي پياري پاڪستان جا شھر ۽ ڳوٺ گهمي ڏسو توھان کي ڪو بہ اھڙو شھر يا ڳوٺ نظر نہ ايندو جتي اھڙي قسم جا وھم ۽ وسوسا نہ ھجن.
وھمن ۽ وسوسن کان مڪمل طور بچڻ تہ ڪنھن بني بشر جي وس ۾ نہ آھي پر پوءِ بہ سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ۾ اڳڀرو ٿيڻ سان، ملڪ مان بدعنواني ۽ ڪوڙ جي ڪٽ کي ڪوري ڪڍڻ سان، انصاف ۽ ميرٽ کي ھر حال ۾ ترجيح ڏيڻ سان اسان پنھنجين زندگين کي گهڻي حد تائين وھمن ۽ وسوسن کان آجو ڪري سگهون ٿا.