تنقيدي نظريا ۽ ادبي تنقيد
ھر ھڪ تنقيدي نظريو ڄڻ تہ اکين تي پائڻ وارو هڪ چشمو ھوندو آھي جيڪو ھن دنيا متعلق ڪجهہ تصورن ۽ عنصرن کي فوڪس ڪري چٽو ڏيکاريندڙ ھوندو آھي جڏھن تہ ساڳئي وقت اھو چشمو ٻين گهڻن تصورن ۽ عنصرن کي ڌنڌلو بڻائي پسمنظر ۾ ڌڪي ڇڏيندو آھي. ڇا ھن آخري خيال ۾ توھان ڪجه وقت لاءِ اٽڪي بيٺا؟ گهٽ ۾ گهٽ مون کي تہ اھڙي پڪ ھئي. آخر ڪنھن ڳالھ يا تصور تي توجهہ مرڪوز ڪرڻ لاءِ ڪجهہ شين کي پسمنظر ۾ ڇو ٿو ڌڪڻو پوي؟ ڇا اھا ڳالھہ ان ڏانھن اشارو نہ ٿي ڪري تہ ڪو بہ نظريو پنھنجو پاڻ ۾ ڪامل نہ ھوندو اھي ۽ ھر ھڪ نظريو دنيا جي جامع حقيقت يا ھڪ وڏي تصوير جو فقط ھڪ حصو يا ھڪ رخ ڏيکاريندڙ ھوندو آھي. مثال طور سائنس ۽ مذھب اڪثر ڪري ھڪ ٻئي جا مخالف يا ابتڙ سمجهيا ويندا آھن؛ اھو ان ڪري نہ آھي جو اھي حقيقت ۾ ھڪ ٻئي جا ابتڙ آھن پر اھو ان ڪري آھي جو اھي اسان جي توجهہ اسان جي تجربن ۽ محسوسات جي مختلف پھلوئن ڏانھن ڇڪائيندا آھن. اسان جي سوچ ۽ سمجهہ، اسان جي تصورن ۽ راين، اسان جي انفرادي توڙي اجتماعي روين ۽ عملن جي پٺيان ڪي نہ ڪي تنقيدي نظريا ضرور ڪارفرما ھوندا آھن چاھي اھي شعوري سطح تي ھجن يا لاشعوري سطح تي ھجن! ٻين لفظن ۾ اسان جي ھر وضاحت ڪنھن نہ ڪنھن نظرئي سان سلهاڙيل ھوندي اھي ۽ ڪا بہ وضاحت اھڙي نہ ھوندي آھي جيڪا ڪنھن نظرئي سان جڙيل نہ ھجي.
زندگي جي ڪار ونھوار سان گڏ ادبي تنقيدي نظريا اسان کي ڪنھن ادبي لکت کي پرکڻ جا نظريا يا چشما آھن جن وسيلي ان لکت جي تعمير ۽ جوڙجڪ ۽ ان جي خوبصورتي ۽ مطلب جي وضاحت ڪئي ويندي آهي. جڏھن اسان ڪنھن ادبي لکت جي وضاحت ۽ تشريح ڪري رھيا ھوندا آھيون تہ اسان اصل ۾ ادبي تنقيد ئي ڪري رھيا ھوندا آھيون. پر جڏھن اسان پنھنجي ڪيل وضاحت ۽ تنقيد جا ھڪ مخصوص نظرئي ھيٺ پيمانا ۽ معيار جانچيندا آھيون تہ ان وقت اسان اھو تنقيدي نظريو گهڙي رھيا ھوندا آھيون. سادن لفظن ۾ اھو کڻي چئجي تہ ادبي تنقيد اصل ۾ ڪنھن ادبي فن پاري تي تنقيدي نظرئي جو اطلاق آھي، جنھن ۾ اھو معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آھي تہ متعلقه اديب ان نظرئي سان ڪيتري قدر آشنا آھي ۽ ان جي سلهاڙيل تصورن کي پنھنجي فن پاري ۾ ڪيتري حد تائين جڳھه ڏئي سگهيو آھي. ادبي تنقيد ٻن قسمن جي ٿي سگهي ٿي يعني ’تنقيدي نظرئي جي داڻي سان گڏ‘ ۽ ’تنقيدي نظرئي جي داڻي کان سواءِ‘. ھڪ ادبي فن پاري جي ’تنقيدي نظرئي جي داڻي سان گڏ‘ واري تشريح جو مطلب اھو آھي تہ اسان ان جي اھڙي قسم جي تشريح ڪريون جھڙي اھو فن پارو يا ان جو مصنف ڪرائڻ چاھيندو ھجي. جڏھن تہ ’تنقيدي نظرئي جي داڻي کان سواءِ‘ واري تنقيد ۾ اسان مخصوص ادبي نظرئي کي نظر ۾ رکندي ڪنھن ادبي فن پاري جي اھڙن عنصرن ۽ پاسن جي تشريح ڪندا آھيون جن جي باري ۾ اھو فن پارو يا اھو اديب خاموش ھوندو آھي. ادبي تنقيد جو مقصد ادبي فن پارن وسيلي ھڪ بھتر سماج جوڙڻ آھي.
ھن وقت تائين ڪيترائي ادبي تنقيدي نظريا سماجي توڙي ادبي ميدان ۾ اچي چڪا آھن. انھن مان مشھور ترين ھي آھن: فرائيڊ جو نفسياتي يا تحليل نفسي وارو تنقيدي نظريو (ھن تحت ھڪ فرد جي داخلي دٻيل ۽ غير تسڪين شدہ جنسي خواهشن جو خوابن وسيلي اڻ چٽي يعني لاشعوري اظھار جي تشريح ڪئي ويندي آھي، ان کان سواءِ ھڪ فرد مٿان سندس ڪنھن غالب گهر ڀاتيءَ يا ٻئي ماڻھو جھڙوڪ والد/والدہ، استاد/آفيسر طرفان استحصال جو ان فرد جي سوچ، روين ۽ ڪردار تي پوندڙ اثرن ۽ انھن جي مختلف نفسياتي اظھارن جي اپٽار ڪئي ويندي آھي)؛ ڪارل مارڪس جو مارڪسزم وارو تنقيدي نظريو (ھن تحت معاشي ترقي کي بنياد بڻائي ھڪ خاندان، قبيلي يا قوم کي توڙي ھڪ اداري کي ظالم ۽ مظلوم طبقن طور ٽوڙي ۽ سندن اميري ۽ غريبي کي انھن طبقن جي الڳ الڳ ڄارن سان جوڙيو ويندو آھي)؛ فيمينزم وارو تنقيدي نظريو (ھي نظريو اصل ۾ انسانن ۾ جنس جي بنياد تي مارڪسزم جو اطلاق آھي، ھن ۾ پدراڻي نظام ھيٺ مردن جي عورتن مٿان حڪمراني ۽ فوقيت مڙھڻ وارن شعوري توڙي غير شعوري حربن، ھٿڪنڊن ۽ ڄارن جي اپٽار ڪئي ويندي آھي)؛ آفريڪن آمريڪن تنقيدي نظريو (ھي پڻ مارڪسزم جو انسانن تي رنگ ۽ نسل جي بنياد تي اطلاق آھي، ھن ۾ اڇي چمڙيءَ وارن يا آمريڪي ماڻھن جي ڪاري چمڙيءَ وارن مٿان ھٿ ٺوڪي حڪمراني ۽ فوقيت مڙھڻ وارن شعوري توڙي غير شعوري حربن، ھٿڪنڊن ۽ ڄارن جي اپٽار ڪئي ويندي آھي)؛ ليسبين گي ٽرانسجينڊر باء سيڪسيوئل ڪئير وارو تنقيدي نظريو (ھن ۾ روايتي مرد ۽ عورت جي جنسي رجحانن کان ھٽيل جنسي لاڙن رکندڙ مردن، عورتن، ٽئين جنس رکندڙن ۽ ٻٽي جنس يا اڻمڪمل جنس رکندڙن يعني ٽرانسجينڊرن سان سماجي اڻبرابري وارن روين جي اپٽار ڪئي ويندي آھي.
ڳالھہ جو ڳر اھو آھي تہ زندگي چاھي داخلي ھجي يا خارجي ھجي، انفرادي ھجي يا اجتماعي ھجي، تنقيدي نظريا ۽ ادبي تنقيد اسان کي نہ رڳو پنھنجن ادبي فن پارن جي تشريح ۽ توضيح ڪرڻ ۾ مددگار آھن پر اھي اسان کي پنھنجي زندگي ۽ دنيا کي نہ رڳو مختلف زاوين کان ڏسڻ ۽ سمجهڻ جي سگهه عطا ڪندا آھن پر انھن کي بھتر ۽ خوبصورت بڻائڻ ۾ اھم ڪردار ادا ڪندا آهن.
(ھي مضمون گهڻو تڻو ھيٺئين ڪتاب جي صفحي ۲-۷ تائين ڪجهہ ٽڪرن جو ترجمو آھي:
1. Lois Tyson, 2006. Critical Theory Today: A User friendly guide. 2nd Ed. Routledge, New York-London