قومي ۽ طبقاتي سوال جو جائزو
سنڌ ۾ قومي سرمائيدار نه هجڻ سبب، اهو خال ڌارئي سرمائيدار پورو ڪيو. ان جو مطلب اهو به هرگز نه آهي ته سنڌ ۾ قومي سرمائيدار پيدا ئي نه ٿيو. سنڌ ۾ اڪثر جيڪو مڊل ڪلاس انگريز دؤر ۾ ترقيءَ جون منزلون طئه ڪندي سرمائيداريءَ جو ڄار وڇائي رهيو هو. ان کي 1947ع واري ورهاڱي ۾ زبردستيءَ لڏايو ويو. نتيجي طور تي سنڌ ۾ جيڪي مڊل ڪلاس تعليم ۽ صحت جا ادارا کولي عوام ۾ شھري زندگي گذارڻ جا لاڙا پيدا ڪيا، ان کي ترقيءَ جي راهه تي گامزن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ان ۾ ورهاڱي ڪري رڪاوٽ پيدا ٿي ۽ ان جي جاءِ ڌارئي سرمائيدار پنھنجو سرمايو کڻي ۽ سنڌ جي شھرن تي قابض ٿي ويو. جيڪو سنڌي سماج جاگيرداري کان پوءِ سرمائيداريءَ ۾ داخل ٿيڻو هو ان جو رُخ تبديل ٿي ويو. ڌارئي سرمائيدار نه صرف شھرن تي قبضا ڪيا پر ان سستي مزدور جي تلاش ۾ ڌارئي مزدور کي به پاڻ سان گڏ کنيون آيو ۽ ڌارئي سرمائيدار ڪيترائي خطرا محسوس ڪيا. هڪ ته ڌرتي ڌڻي مزدور، اجوري جي گُهرَ وڌيڪ ڪري رهيو هو، ٻيو اهو يونين سازي به ڪري مطالبا ڪري رهيو هو. جنھن ڪري سرمائيدار ڌارئي مزدور کي وڌيڪ ترجيح ڏني. نتيجي ۾ هڪ ته سنڌ ۾ ڌاري آبادڪاريءَ جو ايترو دٻاءُ وڌي ويو آهي جو سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو اقليت ۾ تبديل ٿيڻ واري سيڪڙي تي پھتا آهن ۽ ٻيو ته جيڪو سنڌي سماج جاگيرداري کان ٻاهر نڪري ترقي طرف وڌڻو هو. اهو موقعي نه ملڻ سبب هن وقت تائين جاگيرداري جي ڌٻڻ ۾ وڌيڪ ڦاسي پيو آهي. انھيءَ سبب جي ڪري به سنڌ ۾ قبائلي تڪرار ۽ ذات پرستيءَ جا رجحان تيزيءَ سان وڌي رهيا آهن. جيڪي سنڌ کي خانا جنگيءَ ۾ وٺي وڃي سگهن ٿا. خود رياست جو جياپو به ان ۾ آهي ته جيترو سماج قبائلي ۽ علائقائي تڪرارن ۽ جهيڙن ۾ الجـهندو اوترو رياست جي عمر وڌندي. ان ڪري رياست جاگيردار جي پٺڀرائي به ڪري رهي آهي. جڏهن ته ڌاري آبادڪاريءَ جي نتيجي ۾ سنڌ جي جاگرافي تبديليءَ جا امڪان به پيد اٿي پيا آهن. ڇاڪاڻ ته جتي ڊيموگرافيڪل تبديلي ايندي آهي اتي جاگرافيڪل تبديليون به اينديون آهن. جنھن جو سڀ کان وڏو مثال فلسطين ۽ اسرائيل ۾ ڏسي سگهجي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو بلوچن گوادر پورٽ منصوبي کي به بلوچستان جي ڊيموگرافيڪل تبديلي جي خوف کان رد ڪيو، نه صرف رد ڪيو پر ان خلاف مزاحمت به ڪئي آهي.
سنڌ ۾ قومي سرمائيدار نه هجڻ سبب به سنڌ جي قومي تحريڪ کي جيڪا سنڌ جي اڏاوت ڪرڻي هئي، اُها نه ڪري سگهي آهي. جنھن ڪري سنڌ جي قومي تحريڪ ڪلچرل محاذ تي سنڌي ماڻهن کي گڏ ڪرڻ ۾ ڪنھن حد تائين ڪامياب وئي آهي ۽ ان محاذ تي مذهبي انتھا پسنديءَ خلاف به قومي تحريڪ تمام گهڻيون ڪاميابيون حاصل ڪيون آهن. قومي تحريڪ جي جدوجھد جو نتيجو آهي ته جو پاڪستان جي چئن رياستن مان سنڌ اڄ به سڪيولر ۽ مذهبي رواداريءَ جو سڀ کان وڏو مثال آهي. جنھن ڪري جڏهن دنيا مذهبي انتھاپسنديءَ کان خطرو محسوس ڪري ٿي تڏهن وري به سنڌ انهن لاءِ اتساهه جو سبب آهي. باقي قومي تحريڪ کي اڃان گهڻن محاذن تي پنھنجي ويڙهه وڙهڻي آهي.
سنڌ ۾ هاڻ سوال اچي ٿو ته انھن حالتن ۾ قومي ۽ طبقاتي تحريڪ کي ڇا ڪرڻو آهي؟ منھنجي راءِ آهي ته سڀ کان اول اهو تعين ڪرڻ گهرجي ته سڀ کان اڳ ڪھڙو تضاد اُڀريل آهي، جنھن جي حَل لاءِ ڪوشش/ جدوجھد ڪرڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته جيستائين نظرياتي مونجهارا هوندا تيستائين حڪمت عمليءَ ۾ به مونجهارا هوندا. سنڌ ۾ طبقاتي تحريڪ جيڪا سڀ کان وڏي غلطي پئي ڪئي آهي، اُها اِها ته هن وقت تائين قومي تضاد کي يا ته نظرانداز پئي ڪيو ويو آهي يا گهٽ اهميت پئي ڏني آهي. يا قومي تضاد کي طبقاتي تضاد جي متضاد پئي سمجهيو آهي. جنھن سبب قومي تضاد تي جهيڙيندڙ ڌريون ۽ طبقاتي ويڙهه وڙهندڙ ڌريون، نظرياتي طرح ۽ ڪنھن قدر عملي طور تي به هڪ ٻئي خلاف محاذ کڙا ڪنديون رهيون آهن. طبقاتي سوال رکندڙ ڌرين موقعي پرستي جو شڪار هجڻ ۽ انھن جي ادارن ۾ اڪثريت ڌارئي دانشور هجڻ ڪري به انھن قومي سوال کي ڇيهو پئي رسايو آهي. ٻئي طرف قومي سوال جي حَل لاءِ ڪوشان رهندڙن، طبقاتي تضاد کي غير اهم سمجهيو آهي يا ان کي مستقبل جو سوال سمجهيو آهي. جيتوڻيڪ قومي تضاد به بنيادي طور تي طبقاتي تضاد هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته هڪ طبقو قوم کي غلام بڻائي ۽ باقي پنھنجي قوم کي مراعت يافته بڻائي ۽ ان استحصال ۾ پنھنجو حصيدار بڻائيندو آهي. جنھن ڪري ان قوم جو عوام يا پورهيت مظلوم قوم/ پورهيت لاءِ ڪردار ادا ڪرڻ کان لنوائيندو آهي. پاڪستان ۾ پنجاب جي بالادست طبقي، اسلام ۽ وفاق جي نالي ۾ مظلوم قومن کي غلام بڻائي، ان جي وسيلن جي ڦرلٽ ڪري، پنھنجي قوم کي نوڪرين ۽ وسيلن ۾ حصيدار بڻائي ڇڏيو آهي. جنھن سبب سنڌ يا بلوچستان مان جڏهن ڪو پنھنجي حقن لاءِ آواز اٿاري ٿو، تڏهن پنجاب مان ڪو ٻڙڪ به ٻاهر ڪڍڻ لاءِ تيار نه آهي. جڏهن ته پٺاڻن کي پنجاب قومن جي باقي استحصال ۾ ڀاڱي ڀائيوار بڻائي ورتو آهي. اهو ئي سبب آهي جو قومن جي وچ ۾ زبردست تضاد موجود آهن. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هتي قومي تضاد اڀريل تضاد آهي. جيستائين قومي تضاد حل نه ٿيندو تيستائين طبقاتي تضاد به حل نه ٿيندو. ان ڪري جيڪي ڌريون قومي تضاد کي نظرانداز ڪري سنڌ ۾ سياست ڪنديون، اُهي ڪڏهن به پنھنجا پير کوڙي نه سگهنديون. ان جو نتيجو طبقاتي تحريڪ جي موجوده بيھڪ مان به لڳائي سگهون ٿا ته هو هيٺين طبقي جي ڳالهه ته ڪن ٿيون پر هيٺين طبقي جو ماڻهو وٽن نالي ماتر به نه آهي. جڏهن ته سائين جي ايم سيد 1972ع ۾ ئي قومي تضاد کي سمجهي ورتو هو. جنھن ڪري قومي تحريڪ پنھنجا گهربل لوازمات پورا نه ڪرڻ باوجود به قومي تضاد سبب عوام ۾ بيٺي آهي ۽ قومي تحريڪ جڏهن به ڪو سڏ ڏئي ٿي ته لکن جي تعداد ۾ ماڻهو روڊن تي نڪري اچن ٿا ۽ ماڻهو قومي تحريڪ کي ئي پنھنجي مسئلن جو حَلُ سمجهن ٿا. ڪامريڊ لينن چواڻي ته ”جيڪو ماڻهو قومي ظلم ۽ نابرابريءَ خلاف لڙائي نه ٿو ڪري سو مارڪس جي انقلابي تعليم جو سچو پوئلڳ ته ٺهيو پر سکڻو جمھوريت پسند به ڪونهي.“ ڇاڪاڻ ته قومي آزاديءَ جو سوال صرف قومپرست جو سوال نه آهي اهو سوال اوترو ئي ڪميونسٽ جو به سوال آهي پر ڪميونسٽ جو ته پھريون سوال آهي، ان ڪري طبقاتي ۽ قومي تحريڪ کي هڪ ٻئي جي ويجهو اچڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته عالمي سامراج، پنجاب جو فوجي ٽولو، جاگيردار ۽ بيوروڪريسي قومن جي استحصال ۾ ٻِٽُ بڻيل آهن. ان ڪري جڏهن دشمن قوتون منظم هجن ته عوام دوست ۽ قوم دوست قوتن کي به هڪ ٻئي کان پري رهڻ نه گهرجي.
هنن حالتن ۾ قومي تحريڪ کي به پنھنجو نظرياتي ۽ عملي پاسن جو جائزو به وٺڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته قومي تحريڪ جو نظرياتي پاسو، ڪـٿي کٽل ۽ ڪٿي ڌنڌلو آهي، جنھن ڪري نظرياتي مونجهارا، سياسي ميدان تي عملن ۾ مونجهارا پيدا ڪن ٿا. مثال طور هر قومي تحريڪ پنھنجي جوهر ۾ سامراج مخالف هوندي آهي، پر هتي قومي تحريڪ دنيا جي عالمي سامراج آمريڪا ڏانھن پنھنجي پاليسي، سامراج مخالف هجڻ بجاءِ دوستاڻا آهي يا گهٽ ۾ گهٽ ان جي مخالف نه آهي. آمريڪا سڄي دنيا ۾ تباهي پيد اڪري ڇڏي آهي. جپان تي حملي ڪرڻ کان وٺي عراق ۽ لبيا جي لکين ماڻهن جي قتل عام باوجود به آمريڪا جي تلوار مياڻ ۾ واپس نه ٿي وڃي. ان ڪري سڄي دنيا ۾ بک بدحالي، بدامني ۽ مھانگائيءَ جو راڪاس لامارا ڏئي رهيو آهي. سوويت يونين جي دشمنيءَ ۾ ايٽم بم کان پوءِ مذهبي طالبان پيدا ڪري دنيا کي تباهيءَ جي ڪناري تي پھچائي ڇڏيو آهي. آمريڪا جي جيڪڏهن ڪنھن سان دوستي رهي آهي ته اها نظرياتي ۽ انسان دوستيءَ واري نه پر معاشي مفادن واري رهي آهي، جنھن ڪري ان مان آزاديءَ جي اميد رکڻ بجاءِ عوام جي طاقت ۽ جدوجھد تي وڌيڪ ڀاڙڻ جي ضرورت آهي. ان طاقت ۽ ويڙهه جي مرحلي ۾ جيڪڏهن دشمن قوت خلاف ڪا طاقت مدد ڪري ٿي ته ان تي سوچي سگهجي ٿو. باقي آمريڪا کي آزاديءَ لاءِ اپيل ڪرڻ بجاءِ عوام، دنيا جي مظلوم ۽ سوشلسٽ ڏانھن مدد يا امداد جي اپيل ڪرڻ جي ضرورت آهي ۽ پنھنجون پاليسيون طبقاتي جدوجھد ڏانھن به واضح رکڻ گهرجن.