معاشي بحران جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل رياست
هي پھريون دفعو ناهي جو دنيا مالياتي بحران جي ور چڙهي آهي پر ان کان اڳ به 1929ع ۾ وڏو بحران (Great Depression) آيو هو، فرق ڇا هو جو شيون تڏهن سستيون هيون. پر انھن کي ڪو خريد ڪرڻ وارو ڪونه هو. ڇو ته ان وقت عوام وٽ ايترو فالتو پئسو موجود ڪونه هو، هاڻي سموري دنيا وٽ پئسو آهي پر شيون تمام گهڻيون مهانگيون ٿي ويون آهن جو ماڻهن جي قوت خريد گهٽجي ويئي آهي. ماڻهن ۾ قوت خريد پيدا ڪرڻ لاءِ قرض ڏيڻ جو وسيلو پيدا ڪيو ويو، يعني سرمائيداري هڪ بحران کي ختم ڪرڻ لاءِ سؤ ٻين بحرانن کي جنم ڏيندي آهي، قرض ڏيڻ واري روايت کي عام ماڻهن جي ضرورت بڻايو ويو آهي. خود آمريڪا جي اندر کپت جو اڀار (Consumer Boom) اوڌر (Credit) وسيلي پيدا ڪيو ويو آهي، قرضن ۾ مختلف ڪيٽيگريز ٺاهيون ويون آهن. جنھن ۾ پھريائين وڏي اهميت وارا ڪسٽمر (Prince Customer) جن کي قرض وٺڻ ۽ واپس ڪرڻ جي تمام سگهه موجود هوندي آهي. جڏهن ته ٻيا (Sub Prince Customers) گهٽ اهميت وارا ڪسٽمر جن کي قرض واپس ڪرڻ جي سگهه مڙيو ئي گهٽ هوندي آهي. قرض واپس نه ڪرڻ جو خطرو وڌيڪ هوندو آهي، ان جي وياج جي شرح وڌيڪ هوندي آهي، نتيجي طور تي قرض وسيلي عوامي ۾ قوت خريد ته پيدا ڪئي ويندي آهي پر اها به گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪري سگهندي آهي. ڪارل مارڪس چواڻيءَ ته ”سرمائيدار ناڻي وسيلي ناڻو ڪمائيندو آهي.“ اهو ئي ڪارڻ آهي جو اڄ آمريڪا جا 3 امير ترين ماڻهو دنيا جي 60 سيڪڙو عوام کان وڌيڪ ملڪيت رکن ٿا. آمريڪا جي 358 ارب پتن وٽ اڌ دنيا يعني 3 ارب عوام کان وڌيڪ ملڪيت آهي. آمريڪا جي 50 بئنڪن کي دنيا جي 70 سيڪڙو سرمائي کي هلائڻ جو اختيار آهي، سرمائيدار جي سامراجي شڪل سبب اڄ خود آمريڪا جو مالي خسارو 90 هزار ارب ڊالر ٿي ويو آهي. ان جو پبلڪ خسارو هڪ لک 70 هزار 900 ڊالرن کان به وڌيڪ چڙهي ويو آهي. آمريڪا ۾ هڪ ڪروڙ 90 لکن کان وڌيڪ بيروزگار ٿي ويا آهن.
آمريڪا ۾ بي گهرن جو تعداد 200000 ٿي ويو آهي. ماڻهن خيما قائم ڪري ڇڏيا آهن، جڏهن ته برطانيه ۾ 2010ع تائين 15 لکن کان وڌيڪ ماڻهو بيروزگار ٿي چڪا آهن، جاپان ۾ 55 لک ماڻهو بيروزگار ۽ جرمني ۾ 51 لک ماڻهو بيروزگار ٿي چڪا آهن. اٽلي جي مرڪزي بئنڪ مالي نقصان کان بچڻ لاءِ 700 ملازمن کي برطرف ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. 80 لک ماڻهو هر سال غربت جي ڪارڻ مرن ٿا، هي سرمائيداري جي انتھائي ڀيانڪ شڪل آهي، جيڪا تاريخ جي انتھائي بدترين شڪل چئي وڃي ٿي. هاڻي بيٺڪيت سامراج (Colonial Impalism) مالياتي سامراج (Financial Impalism ) جي شڪل وٺي رهيو آهي، جيڪو اڃا دنيا کي مڪمل طور تي تباهي طرف وٺي ويندو.
پاڪستان جي معيشت جيڪا خود اڳ ۾ ئي ڏيوالي جي شڪار هئي، سا هاڻي اڃا به وڌيڪ بدترين شڪل اختيار ڪري رهي آهي، ملڪ جي معيشت مان 65 سيڪڙو ملٽي نيشنل ڪمپنين 25 سيڪڙو فوج ۽ 10 سيڪڙو سول سرمائيدارن جي هٿ وس آهي، ملڪ جي معيشت جا مکيه 44 ادارن سميت ڪل 700 ادارا وڪرو ڪري ڇڏيا آهن، باقي به 16 ادارا بچيا آهن، جن مان اسٽيل مل، پورٽ قاسم، پي آءِ اي، قادر پور گئس فيلڊ وڪري ڪرڻ لاءِ موجوده حڪومت رٿابندي ڪري ڇڏي آهي. ان مان ثابت ٿئي ٿو ته حڪومت عوام نه پر عالمي ادارن، سرمائيدارن ۽ ملٽي نيشنل ڪمپنين جي رحم ڪرم تي هلي رهي آهي.
آمريڪي جنرل جارج مارشل ٻي عالمگير جنگ کانپوءِ مارشل پلان ڏنو هو (Don’t Fight the Problem) مسئلن سان ويڙهه نه ڪريو. پھرين انھن کي سمجهو ۽ پوءِ حل ڪريو. هتي به پهرين مسئلي کي سمجهڻو پوندو پوءِ ئي ان جي حل لاءِ ڪوشش ڪرڻي پوندي. ملڪ کي ڏيوالي کان نڪرڻ لاءِ غلط فارمولا استعمال ڪندي معاشي بحران کان بچڻ لاءِ حڪومت IMF کان 7.6 بلين ڊالر قرض ورتو آهي، جنھن ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته ملڪ ڊفالٽ کان بچي ويو، حقيقت ۾ ملڪ وڌيڪ ڊفالٽ ۾ ايندو، ڇاڪاڻ ته قرض بنا شرط جي نه ملندو آهي، ان ڪري جيڪڏهن IMF يا ٻيو ڪو ادارو پئسا ڏيندو ته پاليسيون به ان جي مرضيءَ سان ٺھنديون. وقتي طور تي معيشت کي بچايو ويندو پر مستقبل ۾ ملڪ اقتصادي طور تي مڪمل طور تي تباهيءَ جو شڪار ٿي ويندو. جنھن کي شايد دنيا جي ڪا به طاقت بچائي نه سگهندي. جيڪڏهن ملڪ کي معاشي بحران مان ڪڍڻو هو ته سمنڊ پار پاڪستانين وٽ 184 ارب ڊالر ڪيش ۾ موجود آهن، پاڪستانين جا 14.7 ارب ڊالر پرڏيهه ۾ جڏهن ته ملڪ ۾ 131 ارب ڊالر مخصوص ماڻهن وٽ آهن. جڏهن ته ملڪ کي صرف 10 ارب ڊالرن جي بحران مان نڪرڻ جي ضرورت آهي. رڳو پارليامينٽرين ۽ سياستدان ئي صرف هڪ مھيني لاءِ پرڏيهه ۾ رکيل ناڻو ملڪ ۾ جمع ڪرائن ته هوند بحران مان نڪري سگهجي پيو. پر هتي بنا ڪنھن منصوبابندي جي سفر ڪرڻ سبب يقينن ملڪ کي تباهيءَ ۽ برباديءَ کان فرشتا به بچائي نه سگهندا. جڏهن ته اربين روپيا ملڪ جي وڏين بلائن وٽ ڪرپشن جي صورت ۾ موجود آهن، جنھن جو عڪس اين آر او ۾ ڏسي سگهجي ٿو، هي ته اهي ماڻهو هئا، جيڪي حساس ادارن جي نظر ۾ اچي ويا، پر ان کانسواءِ به ملڪي معيشت جو وڏو ناڻو انھن ادارن کان اوجهل آهي. جن جي واپسي پڻ ڪي قدر عوام جي مفادن ۾ ڪم اچي سگهي ٿي. پر احتساب ڪندڙ ادارا پڻ احتساب جا مستحق آهن، ان ڪري هي رياست گهڻ طرفي خطرن ۾ وڪوڙجي ويئي آهي. دهشتگردي، ڪرپشن، عالمي سازشن کان وٺي آئيني توڙي فوجي سازشن جي گهيري ۾ رهندڙ هي رياست گهڻو وقت جٽاءُ ڪري اهو ممڪن نظر نه ٿو اچي. ان ڪري هنن حالتن ۾ آزادي پسند ڌريون جيڪڏهن تنظيمي طرح منظم انداز ۾ اڳتي وڌي اچن ته رياست هن کان اڳ ۾ ڪڏهن به ايترو ڪمزور نه رهي آهي، جيڪا بنا ڪنھن نظرئي، رٿابندي جي سفر آهي. ان کي منطقي نتيجي تي پھچائڻ لاءِ حالتون مڪمل طرح سان سازگار آهن، پر ڇا اهي ڌريون سنجيده ۽ منظم آهن. جيڪي حالتن جي تبديلي ۽ انقلاب جي ڳالهه ڪن ٿيون؟!