ڪوٽ ڏيجي قلعو
ڪوٽڏيجيءَ جو قلعو خيرپور ميرس کان ڏکڻ طرف ويهن ڪلوميٽرن تي اتر-اوڀر قومي شاهراه تي ٽڪريءَ تي ڪـَرُ کنيو بيٺو آهي. اها ٽڪري وارياسي چن جي پٿر جي ٺهيل آهي. قلعو ان ٽڪري جي ڇاڙ تي اڏيل آهي. ڪوٽ جي اڏاوت ٿر، جوڌپور ۽ جيسلمير جي ڏڪار جي ستايل ماڻهن صرف هر روز جوئر جي هڪ پاٽيءَ جي عيوض ڪئي. غريب ماڻهن جي رت ۽ پگهر سان ٺهيل هي قلعو 1797ع ۾ مير سهراب خان جي تعميرات جي وزير سرائي محمد صالح زهري جي نگراني هيٺ جڙي راس ٿيو.
قلعي جي هيٺان قديم ۽ ڦٽل شهر جا نشان آهن. آثارن کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو آهي. پهريون حصو ٽڪريءَ مٿان ۽ ٻيو حصو ٽڪري جي اوڀر طرف لاهين تي آهي. مٿيون حصو شهر پناهه جي اندر اچي ٿو ۽ هيٺيون حصو شهر پناهه کان ٻاهر اڏيل آهي. مٿيون حصو ٻاهرين زمين جي سطح کان اٽڪل چاليهه فوٽ اوچو آهي. اهو حصو اوڀر کان اولهه طرف ڇهه سئو فوٽ ڊگهو ۽ اتر کان ڏکڻ طرف چار سئو فوٽ ويڪرو آهي. قلعي جو نالو احمد-آباد رکيو ويو. هي سڄو ڪوٽ پڪن سرن جو ٺهيل آهي. ڪجهه جاين تي پٿر به استعمال ڪيو ويو آهي. ستر فوٽ بلند هن ڪوٽ جي اڏاوت لاءِ ۽ بچاءُ بنديءَ خاطر ٽي دفاعي لائينو ڏنيون ويون آهن. ٻيو ته ڪوٽ هيٺ کان مٿي اڀو ٿيندو، سوڙهي شڪل اختيار ڪري ٿو. ڪوٽ اڀ ڪپرن تي هئڻ سبب لشڪر جو مٿي اچڻ ناممڪن آهي. جيڪڏهن اتفاقاً ڪو ماڻهو ديوار تائين رسد ڪري ته به خطرو لاحق بڻجي پوي. ڪوٽ جي بيهڪ اهڙي آهي جيڪڏهن ڪو توپ جو گولو هڻڻ چاهي ته به گولو اندر ڪرڻ مشڪل آهي. هن ڪوٽ جي اڏاوت ۾ ڪيترائي سال لڳا، ڇاڪاڻ ته فوجي دفاعي پسمنظر کي سامهون رکي اڏاوت تي سپاهين جي لاءِ مخصوص ڪيو ويو هو. هڪ سپاهه سالار جي هيٺ پنج سئو سپاهين جو جٿو ۽ سئو جي لڳ ڀڳ توپون برجن تي نصب ٿيل هيون. قلعي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ شاهي دروازي مان داخل ٿيڻو پوي ٿو. جيڪو انتهائي مضبوط ڪاٺ جو ٺهيل آهي. هاٿين، گهوڙن ۽ ٻين جانورن جي حملي کان تحفظ لاءِ 234 ٿلها لوها نوڪدار ڪِلَ پڻ لڳل اٿس. هن جون چھنبون ٻاهر نڪتل آهن. دروازي جي ڊيگهه پندرنهن فوٽ ساڍا نَوَ انچ ۽ ويڪر ڏهه فوٽ آهي. منجهس دري پڻ رکيل آهي. دروازي پار ڪرڻ کان پوءِ اندر بيضي جي اڌ جھڙو سپاهين جي رهڻ لاءِ جايون ۽ حملي آور کي روڪڻ لاءِ مضبوط مورچا آهن. جڏهن ته ٻيووچ تي دروازو بيهاريو ويو آهي. جنهن ۾ ٻه سئو اٺ لوها چهنبدار ڪل لڳل آهن. در جي اوچائي تيرنهن فوٽ آهي. ٻئي دروازي مان گذارڻ کان پوءِ ٻيو سرنگ وانگي دڳ شروع ٿئي ٿو. ان سرنگ نما رستي کي وري در ڏيئي بند ڪيو ويو آهي. دروازي جي ساڄي طرف کان توپن جي گولن رکڻ لاءِ جايون آهن. جنهن ۾ وڏي تعداد ۾ گولا رکيل هوندا هئا. جنهن ڪري دشمن اندر داخل ٿئي ته زنده واپس ٿيڻ جو امڪان ئي باقي نه بچي. حقيقت ۾ ڪوٽ جو اصل ۽ اهم حصو هتان شروع ٿئي ٿو. قلعي جي چوڌاري برج ٺهيل آهن. برجن جي مٿان توپن ۽ بندوقن لاءِ مارا ٺهيل آهن. اهڙي نموني برجن تي توپون رکيل آهن جو هر طرف آسانيءَ سان گهمائي ۽ ڦيرائي سگهجن ٿيون. ڪوٽ ۾ اهڙا گهٽ ۾ گهٽ پنجٽيهه کن برج آهن. اسان هر برج کي چئن ڀاڱن ۾ ورهائي سگهون ٿا. جيڪي جنگ حڪمت عمليءَ جو شاندار مثال آهن. جڏهن ته انهن ۾ ڪجهه شاهي برج به موجود آهن. جنهن ڪري سڄو ڪوٽ خوبصورت بڻجي پيو آهي. ان تي بيهي ڪوٽ جي هر حصي تي آسانيءَ سان نظر رکي سگهجي ٿي. جڏهن ته ٺل جي هيٺان سرنگ نما گذرگاهه مان آرام سان گذري سگهجي ٿو. اولهائين پاسي جي آخري ڪنڊ تي ويڪرو صفن صفا، ملڪ ميدان برج، ڪوٽ جي اوڀر ۾ جيسلمير برج، اتر پاسي آخري ڇيڙي ۾ مريم برج ۽ ٻيا اهڙا برج، قلعي جي حفاظت لاءِ اهم مورچا آهن. ڪوٽ اندر کليل ميدان ۾ خيما هڻي، فوج کي پڻ رکيو ويندو هو.
فتح ٺل ۽ صفن صفا برج واري ميدان ۾ ڪوٽ جي اولهه ڪنڊ تي ٻارنهن فوٽ گھرائي، ستٽيهه فوٽ ڊيگهه، ويهه فوٽ ويڪر سان حوض نما کڏ آهي. جيڪا ڪنهن وقت ڍڪيل هئي. هن حوض کي اتر ۽ ڏکڻ پاسي ڪوٽ کان ٻاهرين کوهن کان علاوه مکيه دروازي واري کوهه جي پاڻيءَ سان ڀريو ويندو هو. هي حوض ڪوٽ اندر مٿيئن حصي ۾ رهندڙن کي پاڻي پھچائڻ لاءِ ڪم ايندو هو. جڏهن ته ضرورت آهر باقي استعمال لاءِ به هي پاڻي به ڪتب ايندو هو. شاهي دراوزي وٽ موجوده کوهه مان به ڪوٽ ۾ رهندڙن جي ضرورت پوري ڪئي ويندي هئي. ميرن پورچوگيزن کان 90 کن توپون خريد ڪيون هيون. انگريزن کان به هٿيار ورتا ويندا هئا. توپن جي گولن ۽ بارود رکڻ لاءِ ڪوٽ جي ٽئين ۽ آخري دروازي جي بلڪل سامهون اولهه طرف ٻاهرين ديوار ۾ غلام گردش سان گڏ ميدان ۾ بنا ڇت جي ڪمرا استعمال ڪيا ويندا هئا. ڪوٽ جي مٿئين حصي ۾ اوڀر ڏکڻ طرف ديوار جي وچ تي ميرن جي رهائشگاهه ۽ حرم موجود آهن. لڙائي کان سواءِ امن واري حالت ۾ به مير اچي هتي ترسندا هئا. جيئن مير سهراب خان وفات کان اڳ حڪومت پٽ حوالي ڪري قلعي ۾ رهائش اختيار ڪيائين. حرم جي ٻاهران کليل ميدان جي وچ ۾ ٿلهي کي ڪچهرين ۽ ٻين محفلن لاءِ ڪتب آڻيندا هئا. ڪوٽ جي آخري ڇيڙي جيسلمير برج جي ڀرسان سرن جي ٿلهي کان ٻه فوٽ کن مٿي سهڻي گلڪاريءَ سان تخت نظر اچي ٿو. جتي مير ڪنهن خاص ڏينهن تي درٻار لڳائيندا هئا.
ڪوٽ جي مٿئين حصي ۾ حرم سامهون هڪڙي بئرڪ آهي. روشني، هوا لاءِ سورخن هوندي اهو اونداهو ڪمرو جنم ٽيپ ۽ عمر قيد جي سزا وارن قيدين لاءِ جيل خاني طور تي استعمال ڪيو ويندو هو.
اهو به تاريخ جو وڏو اتفاق آهي ته هن قلعي ۾ ڪابه جنگ نه ٿي آهي، ان ڪري به هن قلعي کي ڪنوارو قلعو چيو ويندو آهي.