”بکر“ تاريخ جي پرهه ڦٽي
بکر جو شهر روهڙي ۽ سکر کان به پراڻو شهر آهي. اروڙ جي ويران ٿيڻ کانپوءِ اڪثر اتان جا رهاڪو هتي لڏي آيا. جنهن ڪري بکر جو مقام وڌي ويو. هي شهر سکر ۽ روهڙي وچ تي، سنڌو درياءَ جي ڪشادي پيٽ ۾، ٻيٽن جي هڪ لڙهيءَ مان وڏي ٻيٽ تي اڏيل آهي. هي ٻيٽ چن جي پهاڙيءَ جو آهي. جنهن جي ماپ اولهه اوڀر 800 گز ۽ 300 گز موڪري آهي. ڊيگهه 25 فٽ کن اٿس. اروڙ جي تباهيءَ کان فوراً اروڙ جي ڦٽل آثـارن مان سرون کڻائي بکر جو قلعو تعمير ڪرايو ويو. بکر جي نالي جي ڏس ۾ چيو وڃي ٿو ته سيد محمد شجاع مشهد مقدس ان ۾ رهندو هو. اتان حرمين شريف جي زيارت لاءِ سير ڪندي شيخ شهاب الدين سهرورديءَ جو مريد ٿيو. فرزنديءَ جو تعلق حاصل ڪرڻ کان پوءِ اڳتي هلي سندس ناٺي بڻيو. سيد محمد شجاع جو فرزند سيد محمد مڪي، شي صاحب جي معصوم نياڻيءَ جي اولاد هو. جيڪو مڪي شريف ۾ ڄائو. جڏهن سيد محمد مڪي بکر باک ڦٽڻ مهل داخل ٿيو تڏهن چيائين ته، ”جعل الله بکرتي في القلعة المبارکة“ (الله تعالى منھنجو صبح مبارڪ جاءِ ۾ ڪرايو آهي.) جو اڳتي هلي لوڪ ۾ ”بکرة“ مشهور ٿي ويو. جو بکر ۾گهڻي قدر مروج ٿي ويو. ڪن جو چوڻ آهي ته سيد صاحب کان ڪن پڇيو ته ڪٿي ٺڪاڻو ڪندي ته وراڻيائين ته جتي باک ڦٽڻ مهل بقر (ڍڳي) جو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو. لفظَ وقت سان گڏ عام ۾ پنھنجو لهجو ۽ اچار تبديل ڪندا آهن. اهو ئي ڪارڻ آهي جو ”بقر“ مان ”بکر“ ٿي ويو. هونئن عربيءَ ۾ بکر معنى صبح ۽ بقر معنى ڍڳو. ٻنهي لفظن جو اچار ساڳيو آهي. جيڪو اڄ تائين ساڳي نالي سان هلندو پيو اچي. نه ته ان کان اڳ ۾ بکر کي ”فرشته“ نالي سان سڏيو ويندو هو. پراڻن ڪتابن ۾ هن کي منصوره به چيو ويندو هو. 1544ع ڌاري شير شاهه سوريءَ چڙهائي ڪري ان جو نالو شير ڳڙهه رکيو. ستت سندس قلعي تي قبضو ختم ٿيو ۽ قلعي جو نالو ساڳيو ئي برقرار رهيو.
بکر جيڪو سکر ۽ روهڙي جي وچ تي قديم وقت کان اهم فوجي اڏو هو. بکر جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ جا ڪيترائي دور رهيا آهن. بکر واري قلعي جي ڏس ۾ چيو وڃي ٿو ته 60ع ڌاري هڪ يوناني ليکڪ هن هنڌ کي بـيـهڪر (Behkar) جو ذڪر ڪيو آهي، معنى ته انتهائي پراڻو آهي. 876ع ڌاري بغداد جي حاڪم هارون الرشيد هن قلعي کي نئين سري سان اڏايو. ٻيٽ جي اوچائي 25-فٽ جنهن تي 30-35 فوٽ اوچيون ديوارون ٺاهيون ويون. قلعي کي ڏکڻ ۽ اوڀر طرف ٻه در هئا. قلعي جي مرمت ان کان اڳ نواب غلام صادق خان جي زماني 90-780ع ڌاري پڻ ٿي هئي. سامان مرمت لاءِ اُچ مان گهرايو ويو هو. محمود غزنوي جي سپهه سالار عبدالرزاق هي قلعو 1020ع ۾ فتح ڪيو هو.
شاهه بيگ ارغون بکر جي قلعي کي نئين سري سان تعمير ڪرائڻ لاءِ ڪانڊيرن واري زمين کي هن ساداتن کي روهڙيءَ ۾ جاگيرون ۽ سندون ڏيئي اروڙ جي قلعي ۽ جاين مان پڪيون سرون ڪڍرائي 25 فوٽ اونچي ٽڪريءَ مٿان ٻٽي ديوارن سان قلعو تعمير ڪرايو هو. مٿس ڪنگرا تعمير ڪرائي، قلعي جي اوڀر ۽ ڏکڻ جي ڪنڊ تي هڪڙوبرج اڏايو . جنهن تان مجرمن کي هيٺ ڪيرايو ويندو هو، جنھن کي اڄ به خوني برج چيو ويندو آهي.
بکر جي قلعي کي ٻِٽي ديوار هئي پوءِ سلطان محمود ٽين ديوار ڏياري قلعي کي ست برج تعمير ڪرايائين، ست دروازا هڻايائين، جنهن سبب قلعو انتهائي مضبوط ٿي ويو. همايون 1536ع ۾ چوسا ۽ قنوج جي ٻن جنگين ۾ شير خان سوريءَ کان شڪستون کائي لاهور ۽ پوءِ روهڙيءَ پهتو. هن قلعي تي قبضي ڪرڻ لاءِ بکر جي ڀرسان ٻٻرلوءِ جي چار باغ ۾ 18 هزار چورس فوٽن جي ڇانوڻي هڻي ويٺو پر هن لاءِ بکر کي فتح ڪرڻ انتھائي مشڪل بڻجي ويو. نيٺ نااميد ٿي سيوهڻ جي قلعي تي قبضي ڪرڻ لاءِ روانو ٿي ويو.
91-1590ع ڌاري اڪبر بادشاهه بکر جو علائقو مير معصوم شاهه کي جاگير طور ڏيئي ڇڏيو. هن بکر جي قلعي کي نئين سر تعمير ڪرائڻ لاءِ باضابطه ڪم شروع ڪرايو. قلعي سان داراشڪوهه جي نسبت به جوڙي وڃي ٿي. 1658ع ۾ دارا شڪوهه توبخاني، حرم ۽ ڪارخاني سميت لاهور آيو ۽ اتان ٻيڙين وسيلي سامان کڻائي قلعي ۾ اچي ترسيو هو. 1739ع ۾ نادر شاهه ڪابل کان لاڙڪاڻي آيو. ان کانپوءِ بکر جي قلعي کي ڪيرائي ان جي نئين تعمير پڻ ڪرايائين. هي قلعو ڪلهوڙن کانپوءِ ٽالپرن جي قبضي م پڻ رهيو. 1838ع ۾ انگريزن جي قبضي ڪرڻ وقت 25 زبون عمارتون ۽ 115 ڊٺل عمارتن جا دڙا، جن مان ڪي زمين کان 15 ۽ ڪي 20 فوٽ اوچا هئا. مغلن جي دؤر ۾ عمارت، جنهن کي انگريزن پنهنجي بارود رکڻ جي لاءِ موزون سمهيو. انگريزن 35 هزارن جي خرچ سان قلعي جي مرمت ڪرائي، ان کي جنگي هٿيارن ٺاهڻ جو ڪارخانو قائم ڪيو. پهرين افغاني ويڙهه جي خاتمي کان پوءِ انگريزن هن قلعي کي سياسي قيدين لاءِ جيل طور تي ڪتب آندو. جنهن ۾ 320 قيدين رکڻ جي گنجائش رکي ويئي.
بکر جي مٿئين حصي ۾ درياهه جي هيٺ لهڻ سان ٻيٽ ظاهر ٿيندو آهي. هي ننڍڙو ڳتيل ٻيٽ جنهن ۾ خواجه خضر جو ٿان چيو وڃي ٿو. خواجه خضر لاءِ اهو تصور ڪيو وڃي ٿو ته مسلمانن جي ندين جي اٿل ۽ پاڻيءَ جي واسطي نگھبان آهي. اڄ تائين خصوصاً مسلمان ان کي باس ۾ ڏيئا ۽ گل ڏيندا آهن. درياءَ جي سوکڙي پلي لاءِ به اها ڳالهه مروج آهي ته پلو بکر جي قلعي کان مٿي ڪونه ٿو چڙهي. پر اهو خواجه خضر کي سلامي ڏيڻ لاءِ اوڏانهن ويندو آهي.