منهنجو صحرا سڏڪي ٿو: مورن جي ديس جون درد ڪٿائون
رت آوي نه ٻوليي، هئيڙي ڦاٽ مران.
(اسين ڀٽن جا مور، ڪڪريون چڳي پيٽ ڀريون. رُت اچي ۽ نه ٽهوڪاريون ته، ته ڦاٽي مرون)
ڪڇ ڪاٺياواڙ ۾ هيءُ دوهو اڪثر ٻڌڻ ۾ ايندو آهي. ڪلاڪار، فنڪار ۽ ڪٿاڪار پنهنجي لوڪ ڪٿائن، لوڪ راڳن ۽ لوڪ منورنجن ۾ جيستائين اهو دوهو درد مان نه ڳائيندا آهن تيستائين ڪٿا يا اها رنگت ڀري رهاڻ اڌوري اڌوري پيئي لڳندي آهي. انهي دوهي ۾ پنهنجي اندر، انتر ۾ لڪل ڳالهه کي ٻاهر ڪڍڻ طرف اشارو آهي. جا ڳالهه هر شخص جي پنهنجي پنهنجي نموني الڳ الڳ ٿي سگھي ٿي. جنهن جي اظهار جو طريقو به الڳ ٿي سگھي ٿو.. خاص ڪري اهي ڳالهيون جيڪي من مستشڪ ۾ ميخ جيان چڀنديون پيڙا ڏينديون رهنديون آهن. يعني جيستائين ماڻهون پنهنجي درد کي دنيا سامهون يا دوستن ، حال محرمن اڳيان وائکو نٿو ڪري تيستائين کيس هڪ طرح جي گھٽ ٻوساٽ جو احساس ٿئي ٿو. گھڻا درد اهڙا هوندا آهن جن کي ٻين ۾ ونڊڻ سان انهن دردن جو ٻوجھو يا بار دل تان هلڪو ٿي ويندو آهي.
مارويءَ جو ملڪ ٿر ازل کان اڀاون ، اڻهوندائين، اهنجن، سان دوبدو ٿيندي پنهنجي بقا جي جنگ لڙندو پيو ٿو اچي. اڄ جي هن جديد دؤر ۾ جڏهن دنيا وارا چنڊ تي پلاٽ وٺي، اوچي آڪاش ۾ آکيرا اڏي اتي رهڻ جا سانباها ڪري رهيا آهن. هوائي جهازن ۾ اڏامڻ هاڻي پراڻي ڳالهه ٿي لڳي. بليٽ ٽرينن ۾ ڪلاڪن جا پنڌ منٽن ۾ طيءِ ٿيڻ لڳا آهن. اهڙي دؤر ۾ به ويچارو ٿر ملڪ ته سٺن رستن لاءِ به ترسي رهيو آهي، تڙڦي رهيو آهي. ته بجلي، پاڻي، يا صحت سان لاڳاپيل بنيادي سهوليتن جو ساکي ٿيڻ لاءِ به ڪونج جيان ڪر کنيو سرڪار سامهون ڏسي رهيو آهي. جاگرافيائي طور سان ڀلي ٿر، سنڌ يا دنيا جي ٻين علائقن کان ڪنهن حد تائين ڪٽيل آهي. پر گھٽ ۾ گھٽ جديد ميڊيا جي ڪري هاڻي ٿر جي دل جي دانهن دنيا تائين پهچڻ لڳي آهي. اها درد جي داستان ڪڏهن مورن ۾ پيل ‘راڻي کيت’ بيماريءَ جي حوالي سان، ڪڏهن رڍن ٻڪرين ۾ پيل ماتا جي مرض واري معاملي جي روپ ۾، ته ڪڏهن بک جي وگھي مختلف بيمارين جو شڪار ٿيل ابهم ٻارڙن جو حياتيءَ جي جنگ هارائڻ ، وغيرهه جهڙن حوالن سان هجي، ڪئين دفعا دهرائجندي رهي آهي. اهڙي ڏکي ۽ دکي ملڪ جي درد ڪٿائن کي ڀٽائيءَ به پنهنجي دؤر ۾ سر مارويءَ جي روپ ۾ ڄڻ لوهي اکرن سان لکي ڇڏيو آهي. صفا ائين به ناهي ته قدرت ڪن جي نصيب ۾ صرف سور ئي سور لکي ڇڏيندي آهي.انهن لاءِ آنند منگل جا ڪي اَوسر ئي ڪونه ايندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن خوشيءَ جا خزانا به کلي پوندا آهن. ۽ صدين جا سور ۽ صدما کن پل ۾ سواها ٿي ويندا آهن. انهن دلربا پلن کي به ڀٽائيءَ ٿر جي ڀٽن جي سارنگ رت واري سونهن جي روپ ۾ به چٽي ڇڏيو آهي.
هن دؤر ۾ ٿاريلي ڀوميءَ ۾ ڪئين اهڙا حساس دل ليکڪ آهن جيڪي پنهنجي قلم ذريعي دنيا سان هم ڪلام آهن. انهن مان هڪڙو نوجوان اهڙو ليکڪ امر رائسنگهه راجپوت به آهي. جنهن ٿر جي سکن ڏکن کي مضمونن جي روپ ۾ لکڻ ، چٽڻ جي شعوري ڪوشش ڪئي آهي. جنهن ٿر ٻاٻيهن جي اڃارن ٻولن، يا ٿر جي ڀٽن تي سارنگ رت ۾ نرتيه ۽ ناچ ڪندڙ مورن جي ٽهووڪن کي ‘منهنجو صحرا سڏڪي ٿو’ نالي ڪتاب جي شڪل ۾ آڻڻ جا جتن ڪيا آهن. ۽ نثر واري واٽ وٺي ڀٽائيءَ جي پنڌ جو پانڌيئڙو بنجڻ جو پورهيو ڪيو آهي. ڄڻ ته هڪ طرح سان ڀٽائيءَ کي ڀيٽا ڏيڻ وارو ڪم ڪيو آهي.
’...... تڏهن
منهنجو صحرا سڏڪي ٿو ....‘
ڪتاب جي منڊ ۾ انهي عنوان سان ليکڪ پنهنجي بيحال ڀونءِ جي حال کي ٽونڪي ۾ ٽچ ڏيئي آرسيءَ جيان ٽنگي ڇڏيو آهي. جنهن آرسيءَ تي فلم جي چٽن جيان ٿر جا عڪس هڪ جي پويان هڪ پسار ٿيندا محسيس ٿين ٿا. جنهن ۾ هر پئريگراف جي پوري ٿيڻ تي ’تڏهن، منهنجو صحرا سڏڪي ٿو‘ جملي جي روپ ۾ ڄڻ ليکڪ جي دل جي دانهن يا سڏڪو قلم مان اکرن جي روپ ۾ ڪاڳر تي ڪريو ٿو پوي . جيڪو ليکڪ جو ڏيهه جي ڏوٿيئڙن، ساڻيهه جي سانگيئڙن لاءِ اپار پريم ۽ پاٻوهه جا درشن ڪرائي ٿو. عبارت جو اهو انداز، ٿر جي ڪروڻتا جو قارئين کي احساس ڪرائڻ وارو اهو ڏانو نوکو، انوکو ۽ دل کي ڇهندڙ آهي.
اِي ميل ذريعي آيل اهو ڪتاب ڊائون لوڊ ڪري جيئن ئي پڙهڻ جي شروعات ڪيم، ته ماضي قريب جو هڪ باب از خود منهنجي من جي ميز تي کلي پيو. جنهن جو تعلق به اتفاق سان ٿر سان، ٿر جي ابهم ٻارڙي جي دانهن سان ئي آهي. ٻه هزار پندرهن جو فيبروري مهينو . ٻني علائقي جي ڌورڏو ڳوٺ جي ڀر سان سفيد رڻ (لوڻياٺو رڻ) جي ڪنڌيءَ تي لڳندڙ ”رڻ اُتسو“ يعني ڊيزرٽ فيسٽيول پنهنجي عروج تي هو. گجرات سرڪار جي سياحت کاتي طرفان جوڙايل ”تورڻ رڻ رزورٽ“ مان ڪال آئي. آفيسر گجراتيءَ ۾ ڳالهائي رهيو هو ”تمني ڪالي ياتريئو ساٿي وڳهه ڪوٽ گائيڊ طريقي هالوانو ڇي.“ (توهان کي سڀاڻي ٽورسٽس سان گڏ بطور گائيڊ وڳهه ڪوٽ هلڻو آهي) انڌو گھري ٻه اکيون. مون هميشه سنڌ جي ديدارن لاءِ واجھايو آهي ڪم نصيبيءَ سان اهو سپنو اڃان تائي ساڀيا نه ٿي سگهيو آهي. سوچيم گهٽ ۾ گهٽ سنڌ جي ٿر ملڪ جي ڪجهه حصي کي ته اکين جو ٺار بنائي سگهبو. مون هلڻ لاءِ ها ڪئي.
صبح جو ستين بجي ناشتو ڪري، لنچ لاءِ به ماني ٽڪي پئڪ ڪري نڪري پياسين. سياحن کي ٻنيءَ جي باري ۾، ٻنيءَ جي ثقافت، هٿ هنرن ۽ ٻيو به جيڪو مون کي ياد آيو يا هنن ڄاڻڻ چاهيو پئي انهيءَ جي باري ۾ ٻڌائيندي روان دوان هئاسين. رات جو وڳهه ڪوٽ بابت به ڪجھ مواد ڪتابن مان پڙهي ڇڏيو هئم اهو به انهن سان ونڊيندو رهيس. کاهڙو پار ڪري پڇم علائقي جي وارياسي زمين ، ڀٽن ٽڪرين، ڪنڊين ۽ ڪرڙن کي ڇڏي انڊيا برج تائين پهتاسين. جتي بي. ايس. ايف جي پهرين چوڪي هئي. گهربل ڪاغذي ڪارروائي پورڻ ڪري اڳتي نڪري پياسين. رستي ۾ رڻ جي وچ ۾ آيل چڙيا مور، ۽ ڪريم شاهي جهڙن ٻيٽن جو مشاهدو ماڻيوسين. جيڪي واقعي حسين هئا. انهن ٻيٽن ۾ اڪ، ڪنڊيون، ڪرڙ، کٻڙيون، ڇال ڏيندڙ هرڻ هرڻيون، ڊوڙندڙ روجھ روجهڻيون ڏسي دل باغ و بهار ٿي وئي. قدرت جي انهن حسين ۽ منفرد نظارن کي ماڻيندي تقرين ٻارهين وڳي جي آس پاس وڳهن ڪوٽ، سومرن جي دور واري ڦٽل شهر جي کنڍرن تي پهتاسين. رتين سرن سان جوڙايل ماڳن مڪانن، ڪوٽن قلعن جي باقيات کي ڏسڻ جو شرف حاصل ڪيوسين. جنهن جو به مزو ڪجھ اور ئي هيو. من ماضيءَ جي محرابن ۾ مست ٿي ويو. بي. ايس. ايف جي پوسٽ اتان کان تقريبن هڪ ٻه ڪلو ميٽر اڃا پرتي هئي. جيڪا اسان جي آخرين منزل گاهه هئي. اوڏانهن ويندي ڏٺوسين ته چوڪي پوسٽ مٿي چهل پهل لڳي پئي هئي. فوجين جي گاڏين جون قطارون لڳيو پيون هيون. هڪڙيون آيون پئي ته ٻيون ويون پئي. اها هلچل رواجي ڪونه پئي لڳي. سڀني کي لڳو ته ڪجھ نه ڪجھ ته ضرور ٿيو آهي يا ٿيڻ جو امڪان آهي. سڀني کي ٿورو ڊپ به ٿيڻ لڳو. پر پوءِ به گھربل هنڌ تائين وڃڻ جو ساهس (همت) ڪيوسين. اتي پهچندي بي. ايس ايف جي ڪمپني ڪمانڊر اسان کي کلي کيڪاريو. ۽ اسان کي پلر نمبر 1111 وٽ ٺهيل واچ ٽاور تي وٺي ويو. اسان جو لفظي استقبال ڪندي هن اسان کي بي. ايس. ايف جي ذميوارين ۽ آسي پاسي وارن ٻيٽن، پٽن بابت ٻڌائڻ شروع ڪيو. ٻنهي ملڪن جي فوجي آفيسرن جي فليگ ميٽنگ به هتي ئي هن پلر وٽ ٿيندي آهي اهو به هن ٻڌايو. بلڪل اتر ۾ ڏور نظر ايندڙ ڀٽ سامهون هن آڱر سان اشارو ڪندي ٻڌايو ته هن ڀٽ جي هن پاسي ڏيپلو آهي. ڏيپلي جو نالو ٻڌي ٻائنوڪيولر اکين تي رکي ڏسڻ جي ڪوشش ڪيم ته ڏيپلي واري اها ڀٽ ۽ ٻيون به ڪيتريون ئي ڀٽون اوڏڙيون سرڪي آيون ۽ سڙٻاٽن ۾ ڄڻ سرگوشيون ڪرڻ لڳيو هيون.
”رات اسان کي پيٽرولنگ ڪندي نو مينس لينڊ ايريا ۾ لاڻي جي ٻوٽي ۾ منهن هڻي پيل پنجن ڇهن سالن جو هڪڙو ٻارڙو مليو آهي. جيڪو هُن پاسي جو آهي. اسان هن کي وٺي آيا آهيون. سيءَ جي ڪري هن جي حالت خراب ٿي رهي هئي. ٽانڊو وغيره ٻاري ۽ گرم ڪمبل وغيره پارائي کيس گرم ڪيوسين. سندس جان بچي ويئي آهي نه ته سيءَ ۾ ٺري مري وڃي ها. صبح جو فليگ ميٽنگ ڪري رينجرس کي اطلاع ڏنو ويو آهي. ٻار جي تصوير به موبائيل تي ڪڍي هنن کي ڏني وئي آهي. ۽ سامهون وارن کي شام جو ٻار جي ماءُ پيءُ کي ڳولي وٺي اچڻ لاءِ چيو ويو آهي. اگر آيا ته ٻار کي انهن جي حوالي ڪيو ويندو. هو هڪ ته ننڍڙو آهي ٻيو ته اسان جي ٻولي به نٿو سمجھي. رات جو سمهيو پيو هو صبح کان روئيندو رهيو آهي.“ آفيسر ڳالهه پوري ڪئي، سڀئي حيرت ۾ پئجي وياسين.
”سر، آپڪو اگر اعتراض نه هو تو مين اس سي سنڌي ۾ بات چيت ڪر سڪتا هون. شايد ڪوئي جواب دي. مون چيو.“ آفيسر تمام ڀلو ماڻهو هو. هن ترت ها ڪئي ۽ اسان سڀئي گڏجي ان ٻارڙي وٽ وياسين. پٽ! تنهنجو نالو ڇا آهي؟ جيئن ئي مون هن کان پڇيو ته مون کي سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندي ڏسي هو اٿي حرڪت ۾ آيو ۽ مون کي چمبڙي پيو. نالي بابت ٻه ٽي ڀيرا پڇندي سڏڪندي هن پنهنجو نالو علي گل ٻڌايو. ٻي ڪا وراڻي ڪونه ڏئي سگهيو بس پوءِ روئندو، سڏڪندو ئي رهيو. الاجي ڇو ان مهل ئي پشاور ۾ آرمي اسڪول تي ٿيل حملي وارو واقعو منهنجي ذهن تي تري آيو. علي گل جي سڏڪن ۾ انهن اسڪولي ٻارڙن جا به سڏڪا پڙاڏي جيان گونجڻ لڳا. اسان کي اتان کان نڪرڻو هو سو وقت سر نڪري پياسين. پر مان سڄو وقت بي چين رهيس. ٻئي ڏينهن صبح جو جڏهن اخبار ۾ اها خير جي خبر پڙهيم ته ٻارڙو مائٽن کي واپس ملي ويو آهي ته دل جو بار هلڪو ٿيو. پوءِ مون ان تي هڪڙي ڪهاڻي به لکي. جا آل انڊيا ريڊيو ڀڄ تان نشر به ٿي هئي.
لکڻ جو مطلب ته مونکي به ٿر جي انهي پيڙا جو احساس ٿيوآهي جنهن پيڙا جو احساس هن ڪتاب ۾ ليکڪ امر رائسنگهه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. چئجي ته هن ڪتاب جو محور ئي ٿر جي، ٿرين جون پيڙائون، مصيبتون ۽ جيئڻ جون مشڪلاتون آهن. پوءِ اهي ڏڪارن جي روپ ۾ قدرتي مصيبتون هجن يا اميرن وڏيرن ۽ وزيرن هٿراڌو ارڏايون ۽ ڏنگايون هجن. . ٿرين لاءِ صابرائي ست ڳائو ئي آهي.
امر سنگهه هن ڪتاب ۾ ٿر جي مسئلن، مصيبتن جو ته ذڪر ڪيو ئي ڪيو آهي. ڏڪار ۽ برسات جي سڪ ۽ ڇڪ جو بار بار ورڻن ڪيو آهي. پر ٻيو به هڪڙو تمام سٺو ۽ ساراهه جوڳو ڪم ڪيو آهي. اهو آهي هر مضمون ۾ چوڻين، پهاڪن ۽ دوهن جهڙي ٿري لوڪ ادب ۽ لوڪ تواريخ جو استعمال. جنهن ڪتاب کي هڪ طرح جي نواڻ سان نوازيو آهي. سنڌ وارن لاءِ اها شيءِ ڪارآمد هجي نه هجي پر هند وارن لاءِ يقينن ڪارائتي شيءِ آهي. مونکي ڪتاب پڙهندي ٿر جي ثقافت ۾ ڪڇ جي ٻني، پڇم، لکپت، ابڙاسي ۽ واڳڙ جهڙن علائقن جا به درشن ٿيا آهن. ڪافي اهڙيون شيون آهن جيڪي ڪڇ سان هوبهو ٺهڪن ٿيون. جنهن کي وستار سان لکڻ گھرجي پر هتي ان جي گنجائس ناهي.
هندوستان جي ليکڪن جي سنڌي ٻولي هندي گاڏڙ سنڌي ٿيندي پئي ٿي وڃي. ڪي ڪي ليکڪ ته اهڙي سنڌي لکندا آهن جنهن کي پڙهي من ۾ سوال پيدا ٿيندو آهي ته گھڻا پرسنٽيج سنڌي چئبي؟ سنڌ ۾ هندي يا سنسڪرت لفظن جي استعمال کي نواڻ جي روپ ۾ يا قبليت، ڪماليت جي روپ ۾ ڏٺو ويندو آهي. شيخ اياز صاحب جهڙن سرجڻهارن اهڙا لفظ ڪتب آندا آهن. امر رائسنگهه به هندي يا سنسڪرت لفظن جو استعمال ڪيو آهي. جن مان ڪن جا اچار ٿورا بگڙيل يا کڻي چئجي ته ٿورا ٻئي نموني جا آهن. ۽ ائين ٿيندو آهي هڪ ٻوليءَ جا لفظ ٻيءَ ٻوليءَ ۾ داخل ٿيندا آهن ته ائين ٿيندو آهي.
سياري سورٺ ڀلو.... واري دوهي ۾ ليکڪ ”سورٺ“ لفظ کي سنڌ سان منسوب ڪيو آهي. پر منهنجي خيال سان ائين ناهي. راجائيءَ واري زماني ۾ ”سورٺ“ ڪڇ جي ڀر سان آيل هڪڙو پرڳڻو هو، اڃا به آهي. جنهن ۾ جھوناڳڙهه، سومناٿ، ۽ گِر وغيره جهڙا علائقا اچن ٿا. سورٺ ۽ راءِ ڏياچ واري لوڪ ڪٿا به هن پاسي جي ئي آهي.... سورٺ لاءِ اڄ ڪلهه گجراتيءَ ۾ ”سوراشٽر“ لفظ به استعمال ڪيو وڃي ٿو.
انهي طرح ”چڪاسر“ لفظ ۾ ليکڪ ٿورو منڌل لڳي ٿو. چڪاسر نالي ڪڇ ۾ هڪڙو مشهور تلاءُ آهي جنهن جو ذڪر رام سنگهه راٺوڙ پنهنجي ڪتاب ”ڪڇ نو سانسڪرتڪ درشن“ ۾ لکيل ”مڻيارو گڍ“ مضمون ۾ تلاءُ جي تصوير سان گڏ ڪيو آهي. جنهن ۾ ڪڇي ٻوليءَ ۾ هِيءُ دوهو به ڏنل آهي:
چڙهي چڪاسر پار، هوٿل جھِلي هيڪلي،
سينڌ اکتا وار، تري ني تڪون ڏئي.
امر رائسنگهه ٿر جو اڀرندڙ ليکڪ آهي. ٿر ڌرتيءَ جو ڄائو آهي. ماءُ جي سک دک، خامين خوبين جي باري ۾ پٽ کان وڌيڪ ٻيو ڀلا ڪير سٺو لکي سگھندو؟ مون کي آزمودو آهي ته ٻني پڇم جي علائقي ۾ هيل تائين ڪو به اهڙو ادبي شعور رکندڙ انسان پيدا ناهي ٿي سگھيو جنهن ماتر ڀوميءَ بابت ڪجهه لکيو هجي. ائين هتي جي ثقافت سان منسلڪ ڪئين اهڙين ڳالهين، روايتن، ريتين رسمن، چوڻين پهاڪن بابت ڄاڻ ڪمزور ٿيندي پئي ٿي وڃي يا صفا ميسارجندي وڃي ٿي پئي. امر رائسنگهه جهڙن اديبن جي ادبي پورهين سان گھٽ ۾ گھٽ ٿر ۾ اهڙيون شيون غائب ٿيڻ کان بچي وينديون. اهي شيون هر خطي ، وستار جون سونهن هونديون آهن.
امر ٿر جو اهو مور آهي جنهن برسات لاءِ سڪندڙ مور جيان پنهنجي لکڻين وارا ٽهوڪا ٿر جي ڀٽن تان ڏنا آهن. جن ٽهوڪن ۾ سڪ آهي سوز آهي، فراق آهي ته فرياد به آهي. ٿر جي ڪڻ ڪڻ ۽ وڻ وڻ جي درد ڪٿا آهي. جنهن ۾ ملڪ جي مور ماڻهن کي مختلف ڪردارن ۾ ڏسي پسي سگھجي ٿو. اهي مور ڪٿي خوشيءَ مان کيڙا ڪري رهيا آهن ته ڪٿي پنهنجي پيرن سامهو ڏسي روئي رهيا آهن.
شال ليکڪ جو قلم اويرت هلندو رهي، اهڙي انتر جي اڀلاشا ۽ منو ڪامنا.
ــ ڪلاڌر مُتوا
(ٻني ــ ڪڇ)