ڏياري جو ڏيئو ڏٺو ننڍو وڏو چڀڙ مٺو
وارن هنن ڏينهن ۾ اُهي کيٽ پُور رس جوڀن جيئان پچي راس ٿيندا آهن. اُنهن ۾ بيٺل هر شيءَ نه رڳو مٺي ٿيندي آهي پر قدرتي ڪمال جي ڪري وڏي ذائقيدار به ٿيندي آهي. اَسو مهيني جي آخر ۾ اُماوس رات جو ايندڙ ڏياري وارو تهوار جتي اونڌاهي جي خاتمي وارو کنياتو ۽ روشني جي نويد کڻي اچي ٿو اُتي ٿاريلين لئه ڏُٿ گڏ ڪرڻ وارو سنديسو به ساڻ کڻي اچي ٿو. ڏياري ۽ ڏُٿ واري هن مُند کي شاهه سائين به خُوب ڳايو آهي. ڏٿ چونڊينديس ڏيهه ۾ ساڻ سرتين ساڳ جهڙيون ساهه سريکيون سٽون ڀٽائي رحه اُنهن ڀٽن ڀر ڀٽڪندڙ ڍٽ ڌڃاڻين لئه چيون آهن. جيڪي ڏُڪاريل ڏيهه ۾ ڏُٿ کي وڏي وِٿ سمجهن ٿيون. جيڪي نِت روز نوان ۽ تلخ تجربا ڪري، جهنگل ۽ جبل لتاڙي پير پٿون ڪري. پاپي پيٽ خاطر پاڻ پتوڙين ٿيون. جيڪي آهورين ۾ ان بدران ڏُٿ جا ڏُونرا وجهن ٿيون. اُنهن لئه ڏُٿ زندگي جو زيور آهي. اُهو ڏُٿ نه رڳو انهن جي تن کي توانائي بخشي ٿو پر سڻيءَ جي ڦُل جهڙي اڇي اُجري ايمان کي به اٽل رکي ٿو. اُهي ٿاريليون لُلر ۽ لُنب مان ڌاڻا ڪڍي چانور ڪري رڌن ٿيون. انهن جي آونگن ۾ ڪڏهن به پُلاءَ نه ٿي پچي، پر پوءِ به هُو پنهنجي ڌرتي ۽ ديس تي فخر ڪن ٿيون. ڀٽائيرحه چوي ٿو ته؛
آڻين ۽ چاڙهين ڏٿ ڏهاڙي سومرا،
سٿا ڪيو سيد چئي سانئون سُڪائين،
منجهان لنب لطيف چئي چاور ڪيو چاڙهين،
پلاءُ نه پاڙين عمر آراڙي سين.
”سر نسريا پاند اُتر لڳا آءُ پرين“ واري هي البيلي رُت جڏهن سنڌ پرڳڻي جي وسيع سيني تي پنهنجا پوهه پارن جهڙا پير ڌريندي آهي، جڏهن وڃايل وهين جا پيار پرواڻ چڙهندا آهن. جڏهن پرديسي پکيءَسنڌ وطن ڏي سنڀرندا آهن. جڏهن سامروٽيءَ جي سنن جي ساحلن تي اڇن ڪبوترن جا ڪارگو لنگر انداز ٿيندا آهن. جڏهن دُهلن ۽ شرناين جي گونج ۾ ڪونج جهڙيون ڪُنواريون ڳڀرو گهوٽن سان لانئون لهي جيون سُندر هُئڻ جو ثبوت ڏينديون آهن. جڏهن ٿاريليون نِرت ڪِلا جو نئون ڪمال ڏيکاريندي مَٽڪُو ۽ چروڙي ڪنديون آهن. جڏهن سنڌ جي ڳوٺن جا ڳڀرو ڏانڊيي راند ڪري وطن جي ثقافت اُجاگر ڪرڻ جو سعيو ڪندا آهن. جڏهن لاڙ پٽن تي سُڳنڌاسي ساريون لهنديون آهن. جڏهن پشاوري حسينا جي ڳلن جهڙا ڳاڙها ٽماٽا بديڻا جي منڊي ۾ منڊ منڊيندا آهن جڏهن وڻجارا وڻج تي ويندا آهن. تڏهن ڏيئن وارو تهوار ڏياري ايندو آهي. تڏهن ٿاريلا ڏُٿ چُونڊيندا آهن. ڏُٿ جيڪو ٿرواسين جي حياتي جو حصو بڻجي چُڪو آهي. باقي سرڪاري ڪڻڪ جا ڪهڙا آسرا؟ وڏيرن جي واڳون واتن مان بچيو ڪوڪڻ ملي ته واهه نه ته مڻ جو اصل سوچجي ئي نه! ڏُٿ ته پوءِ به ڏاتار جي ڏيا آهي. اُن تي ڪنهن به راءِ جو حُڪم نه ٿو هلي. ڏُٿ گهڻي ڀاڱي جهنگل جو منگل آهي. ڀٽائي صاحب چوي ٿو ته؛
نڪا جهل نڪا پل نڪو رائر ڏيهه ۾،
آڻيو وجهن آهورين روڙيو رتا گُل،
مارُو پاڻ اَملهه مليرون مَرڪَڻون.
جهنگل ۾ ٿيندڙ ڏُٿ هن ريت آهي، ڀُرٽ، مُرٽ، هرڻ چپڙي، سانئون، پپون، ڪونڍير، کُنڀيون، تينڏسيون (مهيا)، پيرون، چڀڙ، مريڙو، لُلر، لُنب، لاڻي، سنڱر، ٻير، پُسي، ڏونرا وغيره هي سڀ تقريبن جهنگلي ڏُٿ آهن. جنهن کي وڻي سو ڪري وڃي. ڪنهن جي به جهل ڪانهي ڪا، ان کانسواءِ ٻيو ڏُٿ هوندو آهي ٻنين جو اُهو پوک جي حساب سان ٿيندو آهي. اُهو ڏُٿ انهن کي ئي هٿ ايندو اهي. جن جون ٻنيون هونديون يا ڪٿي هاريپو ڪندڙ هوندا. باقي عام جام اُهو ڏُٿ مُشڪل آهي. اُن ڏُٿ ۾ چڀڙ، ڇانهيا، گدريون، گُوار، مُٺ، ڪوٽينبڙ، تينڏسيون(مهيا) وغيره هوندا آهن. چڀڙ ۽ گدرين کي چيري، ننڍا ننڍا ڳترا (ٽُڪرا) ڪري پوءِ سڻ (ٻوٽي جو قسم) تي اُس ۾ سُڪائيندا آهن. جنهن کي لاچريون/ ڪاچريون چون. اُهي لاچريون سڄو سيارو ساڳ (ڀاڄي) ۾ ڪم ڏين. اُنهن سُڪل لاچرين جو ساڳ تمام ڀلو ٿيندو آهي. گُوار جون ڦريون چُونڊي پوءِ سُڪائي ڇڏيندا آهن. اُهي به سياري ۾ ساڳ طور استعمال ٿينديون آهن ۽ اُنهن کي گيهه ۾ ڀُڳي لوڻ هڻي به کائيندا آهن.
ڇانهين کي ٻه اڌ ڪري اُن مان ڪُريون/ ٻج ڪڍندا آهن. اُهي ڪريون اُس ۾ سُڪائيندا ته اُنهن مان رس نڪري ويندو ۽ اُهي خشڪ ٿي وينديون. پوءِ اُنهن کي آهورين (اُکرين) ۾ وجهي ڳُڙ ملائي ڪُٽندا آهن. ڪُٽڻ کان اڳ ۾ انهن کي چڱي طرح خالي برتن ۾ ڀڳندا آهن. اُهو ڪُرين جو ڪُٽو نه رڳو جسم کي اُٻيل ڏيندو آهي پر ڏاڍو لذيذ ٿيندو آهي. تينڏسين (مهيا) جون به لاچريون ٿينديون آهن. اُهي به سياري جو ڀاڄي طور استعمال ڪبيون آهن.
اُن ڪري ان سموري ڏُٿ ۽ ڏاکڙي کي ٿَريا وڏي وٿ سمجهن. چوندا آهن ته ڪتيءَ جي ڌوڙ به ڀلي مطلب ته هن مهيني ۾ جيڪو ڪُجهه به هٿ ايندو اُهو تمام ڀلو. ڇو ته سڄو سيارو ڪَٽاءِ ٿيندو!
هيل نه مينهن وٺا نه ئي ڪو خاص گاهه ٿيا، نه ئي وري ڪٿي ٻنيون چڱيون ٿيون. جاڙن ڏُڪارن جي جاڙ مسڪين ماروئڙن جا لاهه ئي ڪڍي ڇڏيا آهن. هيل ڏُوٿياڻين جا ڏُٿ کان خالي کارا ۽ ٽُٻڪا ڏسي اندر اڌ ٿيو پوي ٿو. خبر ناهي ته ايندڙ سيارو مارو ڪيئن ڪٽيندا...!!؟؟؟