گڊيءَ کان گوڙدرو تائين...!!
ڏُکي توءِ ڏُڪار توڙي وسن مينهڙا.
ويءَ کان وٺي اسلام ڪوٽ تائين، ڪٿي به ڪا خاص ساوڪ نظر نه آئي. سوا ڏهين وڳي اسلام ڪوٽ پهتاسين. جتي چانهه پي فريش ٿياسين. اسلام ڪوٽ جنهن کي نمن جو شهر سڏيو وڃي ٿو. هن شهر ۾ بيٺل نمن ۾ 90 سيڪڙو سيٺ مُکي نهالچند جا پوکايل آهن، جڪو وقت جو وڏو مهمان نواز ٿي گذريو آهي. اهو نمن جو شهر ڪنهن وقت نٻن سوڍن جو هڪ ننڍڙو ڳوٺ هوندو هو. جنهن جو نالو مَئُو هو. جنهن کي نٻن سوڍن تڏهن وسايو هو جڏهن سوڍا ساڙهي يا ٻنڌياڻ ۽ جالنگ وٺندا هُئا. ساڙهي يا ٻنڌياڻ اُن کي چوندا هئا جيڪا غريب رِعيت پنهنجي ڌيءَ يا پُٽ جي شادي وقت پنهنجي راجا کي آنو يا ٻه آنا ڏيندي هُئي. اُن ۾ سوڍا پنهنجو شان سمجهندا هُئا. ان ساڙهي ۽ ٻنڌياڻ جي ڪري عمرڪوٽ جو راڻو رتنسگهه انگريزن سان مهاڏو اٽڪائي شهيد ٿي ويو هو. جنهن جي وفادار گهوڙي جي سنبن جا نشان اڃان تائين عمرڪوٽ جي قلعي ۾ نمايان نظر اچي رهيا آهن. راڻي رتن کي موجوده قلعي ۾ ڦاهي ڏني ويئي هُئي. جالنگ اُن کي چوندا آهن جڏهن به ڪنهنجو کرو بٽائي ٿيندو هو ته هُو پنهنجي تر جي پٽيل کي بنان چوڻ جي گهر ويٺي فصل جو ڪجهه حصو ڏيئي ويندو هو. اسلام ڪوٽ جي پسگردائي ۾ نٻي سوڍي جو جالنگ هلندو هو. تنهنڪري هن شهر جو پُراڻو نالو نٻڪي به هو. انگريزن کان اڳ ۾ سوڍن ميرن سان مُهاڏو اٽڪايو هو. نٻڪي جي نٻن کي سنڌ جي حاڪم ميرن چيو ته اسين اوهان کي ڪڏهن به سلام نه ڪنداسين، اُن ڪري سوڍن پنهنجي سموري ڳوٺ کي وڏو ڪوٽ ڏيرائي هڪ دروازو اهڙي ريت ٺهرايو جو ماڻهو اندر داخل ٿيڻ لئه جهڪندو هو. پوءِ سوڍن ميرن سان ٺاهه ڪري دعوت ڏني ته اسانجو شهر گهمي وڃو. مير جڏهن گيٽ مان جهُڪي داخل ٿيا تڏهن سوڍن چيو ته اسانجو مقصد پورو ٿيو اوهين سلام ڪري اندر آيا آهيو. اُن کانپوءِ شهر جو نالو سلام گڊ رکيو ويو. ڪي چون ٿا ته اسلام ڪوٽ وارو قلعو ميرپورخاص واري مير سلام خان ٺهرايو هو تنهنڪري شهر جونالو اسلام ڪوٽ پيو. بحرحال جئين به نالو پيو پر شهر ته محبوب جي ادا جهڙو وڻندڙ آهي. 1947ع ۾ پاڪستان جي وجود کانپوءِ سلام گڊ مان فري ٿيو اسلام ڪوٽ. اسلام ڪوٽ اڄڪلهه ڪوئلي جي ڪري اوج تي آهي. ڪاروباري لحاظ سان ٿر جي دُبئي آهي. هن شهر ۾ موجود درويش سنت نيڻورام جي آشرم جو درشن ڪرڻو هو. پر ويندي نه ڪري سگهياسين ڇو ته وقت گهٽ هو اسانکي اول ننگر جا نظارا پسڻا هُئا.
اسلام ڪوٽ مان اسان پاڻي لئه ڪولر ورتو، ڪولر ۾ پاڻي وجهي برف لڳائي ڪار ۾ رکيوسين. اڄ چوڏهين آگسٽ هئي پاڪستان جي آزادي جو ڏينهن ان ڪري جهنڊا ورتاسين. ڪار ۾ جهنڊو جهولايو. آزادي جا بيج سينن تي هنياسين ۽ اڳتي ننگر لاءِ روانا ٿي وياسين. رستي ۾ اسين خاص ڪري گاهه جو جائزو وٺندا وياسين پر ڪٿي به خاص گاهه نظر نه آيو ائين لڳي رهيو هو ڄڻ ٿر جي ڌرتي سنڍ ٿي ويئي آهي. رستي ۾ موجود گوڙي جو جين ڌرم وارو تاريخي مندر به ڏسڻ وياسين. تمام پراڻو قديمي ڳوٺ گوڙي جنهن جو اصل نالو گوڙيچو هو. جنهن مان ڦري ٿيو گوڙي. هن ڳوٺ ۾ اڄڪلهه ڀيل رهن ٿا. گوڙي جو مندر تمام قديمي مندر آهي جيڪو جين ڌرم وارن جو آهي. سڄو وزني پٿرن جو ٺهيل آهي. هن مندر ۾ هينئر هزارن جي تعداد ۾ چميڙ رهن ٿا انهي ڪري وڏي بدبوءِ آهي اندر ماڻهو پنج منٽ به بيهي نه سگهندو باقي ٻاهر جيڪو ورانڊي ۾ گنبذ ٺهيل آهي ان ۾ ڀيل ڀڄن به ڳائي رهيا هُئا. ڀڄن ٻڌي وڏو روحاني سڪون آيو. ان مندر جي اوڀر ۾ هڪ اهڙي سُرنگهه ٺهيل آهي جيڪا وڃي پوڻي ڏهري ڀوڏيسر سان ملي ٿي. پر اڄڪلهه سڄي بند آهي. مندر گهمي اسان اڳتي سفر جاري رکيو ۽ وڃي بريڪ ڀالوا تي ڪيوسين. هن ڳوٺ جو اصل نالو ڀيل واءَ هو. جنهن جو مطلب ڀيلن جو کوهه، اڳي هتي ڀيل رهندا هئا هاڻي هن ڳوٺ ۾ خاصخيلي رهن ٿا. هن ڳوٺ ۾ مارئي جو کوهه ڏسڻ جي وڏي سڪ هُئي. مارئي جو اباڻو ڳوٺ ڀالوا جيڪو ننگرواري روڊ جي اوڀر پاسي آهي، سريکي سرزمين تي آباد هن ڀلوڙ بستي ۾ ڪڏهن مارئي جا ٽهڪ ٽڙندا هئا. مارئي جيڪا حب الوطني جو عظيم ڪردار ٿي گُذري آهي. ڀٽائي جي سورمي مارئي عمر جي ڪنهن به آڇ کي قبول نه ڪيو. هُن ڦوڳن، ڦرن ۽ ڪچن گهرن سان قرب رکي ريٽن جي ديس جي ريت قائم رکي. مارئي جهڙي مريادا شايد ڪنهن ۾ هُجي. سون تي سيڻ نه مٽائڻ واري مارئي جي کوهه تي اسين 12 وڳي پهتاسين، ڇا ڏسون ميلو متل هو. سنجن سان سينگاريل گهوڙا، پاکڙن سان پلاڻيل، ڪٽاب ڪوريل جُهلن سان گاسيا ڪيل، ڪنڌ ۾ جنهوين وارا اُٺ، دُهل جا ڌمڪا، ڳائڻن جون دردوندي جو ديس وسي پيو بوند برهه جي بهار لڳي ويئي واريون روح پرور صدائون، خوبصورت پُڙين سان سينگاريل مانڍڻيون، ٿر جون ديسي گيهه واريون مٺايون، پرديسي ماڻهن جي پيهه، جينز ۽ پينٽ ۾ گهُمندڙ پرديسي حسينائن جو حُسن، دودهه پتي چانهه جا دور، ارجنٽ فوٽو لاءِ جنريٽر جو شور مطلب ته مارئي جي کوهه تي زندگي جون هڙئي حُسناڪيون پنهنجي پُور جوڀن تي هُيون. ڪيئي شوقين جوڙا اُٺن ۽ گهوڙن تي چڙهي فوٽو ڪڍرائي رهيا هئا ته ڪي چانهه پي رهيا هئا ته ڪي برياني کائي رهيا هئا ته ڪي پن جون ٻيڙيون ڇڪي کنگهي رهيا هئا ته ڪي مقامي ڳوٺاڻن کان مارئي جي تاريخ معلوم ڪري رهيا هئا. اسين ڪار مان لهي سڌو مارئي جي کوهه واري گرائونڊ ۾ داخل ٿياسين. جتيون گيٽ تي لاٿيوسين ڇو ته مارئي اسان لئه ستي هُئي ۽ ستين جي ٿانَ ۾ جُتي پائي وڃڻ اسان جو ڌرم ناهي ڇو ته اسين مقيم ڪنڀار جي پويتر پورهئي جا وارث وِيڙهيچا آهيون.
مارئي جي کوهه جو مٺو پاڻي پيتوسين جيڪو سنڌو جي پاڻي جهڙو هو. مارئي جو کوهه اڃان تائين ائين صحيح سلامت آهي ڄڻ ڪالهه ٺهيو هُجي! سڄو پٿرن سان ٻڌل آهي پاسي ۾ مال کي پاڻي پيارڻ لئه ڪونڍي ٺهيل آهي جنهن کي ٿر ۾ ”نِڪ“ چوندا آهن. اُها ٿوري ٽُٽل هُئي، جنهن کي سيمينٽ لڳل نظر اچي رهيو هو. مارئي جي کوهه جي پاسي ۾ ڪلچرل ڊپارٽمينٽ جي طرفان پڪا چونئرا آر سي سي سان ٺهيل آهن. جن ۾ ايئرڪنڊيشنر به لڳل آهن، پر سڀئي چونئرا بند پيل هُئا. ڪو به سرڪاري نمائندو نظر نه پئي آيو. هونئڻ ته ائين کپي ها ته هتي هڪ بهترين ريسٽورينٽ ۽ ميوزم ٺهيل هجي ها ۽ اُن ۾ ٿر جون ثقافتي ۽ تهذيبي شيون رکيل هُجن. ٻڌو آهي ته هينئر اُتي ميوزم جو بندوبست ڪيو ويو آهي پر اڃان تائين ان جو افتتحاح ناهي ٿيو. بحرحال مارئي جي کوهه تي گُهمندي هڪ احساس ۾ وٺجي وياسين ته ويچاري ٿر جي نياڻي کي وقت جي حاڪم هتان زبرزور سان کنئي هوندي تڏهن اُن ڪيترا ورلاپ ڪيا هوندا، ڪيتريون دانهون ڪيون هونديون، کن پل لئه ائين لڳو ڄڻ مارئي جون رڙيون ڪنن جا پڙدا ٽوڙي ٿيون ڇڏين. وري ويتر درد ۾ دل تڏهن ٻڏي جڏهن کوهه تي موجود هڪ فقير پاون تي ”ڀينر مُنهنجا هجن حياتي مارن لايا ڏينهن“ واري ڌُن تمام پياري انداز ۾ ٻُڌائي. ڌُن ٻڌندي دل چيو ته ها ڀيڻ مارئي اسين واقعي تنهنجا مياري آهيون اسان تنهنجي پرگهور نه لڌي هُئي. مارئي جي کوهه تي جڏهن دوستن فوٽو ڪڍرايا تڏهن آئون کِسڪي ويس مونکي ڀوريلي جو ڀلوڙ دوست الماس نهڙيو ياد آيو، جيڪو ٻاراچ جي شوڪت نهال راڄڙ سان گڏ جڏهن مارئي جو کوهه گهمڻ آيو تڏهن اُن کي دوستن چيو ته هاڻي فوٽو ڪڍرايو تڏهن الماس چيو ته ايترا بي لڄا اسين به ناهيون جو جتان اسان جي ڀيڻ کي جابر عمر زوري اغوا ڪري اسان جي لڄ ۽ لوئي کي للڪاريو اُتي بيهه فوٽو ڪڍرايون.. الماس واري ڳالهه منهنجي چت تي چڙهي آئي آئون کوهه واري ميدان مان ٻاهر نڪري آيس ۽ مونسان گڏ آيل دوستن فوٽو ڪڍرايا. دوستن اُٺن ۽ گهوڙن تي چڙهي به فوٽو ڪڍرايا پر پاڻ اهڙو شوق رکون ئي ڪونه. ڪجهه دير هِن متل ميڙي ۾ رهياسين چانهه چُڪو پي تازا توانا ٿي اُتان نڪتاسين. هاڻ اسان جي منزل ويراواهه پوسٽ هُئي. جتي رينجرس گاڏيون چيڪ ڪندي آهي، تلسي ڪار کي آهستي آهستي هلائي رهيو هو، ڇاڪاڻ ته هِن روڊ جو واقف نه هو. ڀالوا کان پوءِ ڏانو ڌانڌل، ڪاريتل پوءِ ويئل آئي ڪاريتل جي اسٽاپ تي ننڍڙا ڇوڪرا وينجهڻا/ وينڃڻا وڪڻي رهيا هئا جيڪي مور جي پرن مان ٺهيل هئا ڏاڍا خوبصورت هئا ۽ ايترا مهانگا به نه هئا 100 کان 200 تائين ملهه هو. مور جي رنگ برنگي پرن مان ٺهيل وينجهڻا ڏسي اهو احساس ٿيڻ لڳو ته جن حسين هٿن هي وينجهڻا ٺاهيا آهن انهن تائين انهن جو مڪمل اجورو پُڄندو يا الائي نه، دل چيو ته مور جي پاڪ کنڀن مان خوبصورت وينجهڻا ٺاهيندڙ انهن مقدس پورهيت هٿن کي هزار بار چُمجي ته به گهٽ ٿيندو. ڳوٺ ويئل کانپوءِ اسان کي بهترين گاهه ۽ ساوڪ نظر آئي جنهن کي ڏسي اکين جا ٿڪ لهي ويا. اکين جا ٿڪ ته تڏهن به لٿا جڏهن ڏاني دانڌل کان اڳيان موکئي جو سن تارون تار نظر آيو. هي اهو سَن آهي جنهن جي ست رنگي لوڻ تي انگريزن ان ڪري بندش وڌي ته ان لوڻ کائڻ سان سوڍن ۾ سوراتڻ وڌي ٿي. اُنهن بيوقوف انگريزن کي شايد اها خبر نه هُئي ته سوراتڻ ته سوڍن جي رت ۾ شامل آهي. سوڍن جون مائرون سُتي ۾ دليري جي املتاس اوتينديون هُيون. اُهي لوري ۾ لاڏا نه پر رڻ ڀومي جا دوها ڳائينديون هُيون. اسانجي گاڏي جيئن ٿوري ويئل کان اڳتي وڌي تيئن ٽريفڪ جئم ٿي ويئي. سنگل روڊ هُئڻ ڪري سوين گاڏين جي هڪ ئي وقت آمدرفت سبب ايڏي رش ٿي جو ماڪوڙي جي پير رکڻ جيتري جاءِ به مُشڪل ٿي ملي سگهي. اهڙي حالت ۾ گاڏي اڳيان ڪيئن وڌي. ان رش جو وڏي ۾ وڏو ڪارڻ هو ويراواهه پوسٽ واري چيڪنگ، اسان ڇا ڪيو جو گاڏي مان لهي پيادل وياسين، گاڏي رباني کي ڏني ته هُو آهستي آهستي هلائيندو اچي. اسين پيادل ٻه ٽي ڪلوميٽر پنڌ ڪري ويراهه واهه چيڪ پوسٽ پهتاسين. ويراواهه تي به ڏاڍي رش هُئي. ميلو متل هو. موسم گرم ۽ خشڪ هئڻ ڪري اُڃ ڏاڍي لڳي هُئي. اُتي هڪ هينڊ پمپ لڳل هو جنهن تي وڏي ڀيڙ متل هُئي. اسان به سوچيو ته پهرين نلڪي مان پاڻي پيئون ٿڌا ٿيون، تيسين گاڏي به پهچندي. وياسين نلڪي تي پاڻي مُنهن ۾ ڇا وجهون جهڙو لوڻ، نڙي مان هيٺ نه لهي، گُرڙا ڪري، هٿ منهن ڌوتاسين. پر اُڃ وري به وڌندي رهي، وڏين گاڏين ۾ ويٺل پرديسين کان پاڻي گهُريوسين پر ڪنهن به نه پياريو. ڏُک ٿيو دل مان آنهن نڪتي واهه اجنبيو اوهان جي سخاوت! اسان پاڻ وٽ پاڻي جو بندوبست هو پر پاڻي گاڏي ۾ رهجي ويو جيڪا اڃان پوئتي هُئي. ٻه ڪلاڪ اُڃ ۾ سڙندا رهياسين، نيٺ گاڏي پُهتي ٿڌو پاڻي پيتوسين، ٻه منٽ ساهي پٽي. گاڏي ۾ چڙهي روانا ٿياسين ڇاڪاڻ ته گاڏي ۾ ماڻهن جي تعداد جي انٽري رينجرس وٽ تُلسي اڳ ۾ ڪرائي ڇڏي هُئي. رينجرس وارا ماڻهن سان تمام سُٺو سُلوڪ ڪري رهيا هُئا. فقط گاڏي جو نمبر ۽ ماڻهن جو تعداد لکي رهيا هُئا. ٻيءَ ڪا به خاص چيڪنگ نه هُئ، چيڪ پوسٽ ڪراس ڪئيسين هاڻ بلڪل پارڪري سرزمين تان گاڏي هلي رهي هُئي. پٿريلي زمين هُئي. ساوڪ به واهه جي هُئي.. وري سون مٿان سهاڳو هُئي، سانگا ڍنڍ جيڪا برساتي پاڻي ۾ تار ڀري پيئي هُئي. شاعر دوست ساگر خاصخيلي جي ڳوٺ ڄام خان وانڍئي جي اوڀر ۾ ڇوليون هڻندڙ سانگا ڍنڍ جو پُور جوڀن ڏسي کن پل لئه ڪينجهر جا ڪنارا به وسري ويا. اک کُٽي وڃي پر پاڻي نه کُٽي. ياد رهي ته هيءَ اُها ئي فرسٽ ڪلاس جاگير آهي جيڪا انگريزن سوڍن کي خاموش ڪرڻ خاطر انعام طور عطا ڪئي هُئي. جاگير اُتي ئي پيئي آهي پر سوڍا ناهن. انهن کي ساري سانگا اڄ به سڏڪي ٿي. هن ۾ پاڻي سُڪي وڃڻ کانپوءِ ڪڻڪ جي پوک ٿيندي آهي. هن ڍنڍ ۾ هڪ خاص قسم جو گاهه ٿيندو آهي جنهن کي ڪلورو چوندا آهن. جنهن مان مقامي ماڻهو کٽن جو واڻ ٺاهيندا آهن. اڳي سموري سانگا پوکبي هُئي پر هاڻ گهٽ پوکجي ٿي. هن ڍنڍ وٽ به ڪا تخطي، ڪو به بورڊ وغيره لڳل نه هو، ته جيئن پري کان آيل ماڻهن کي خبرپئي ته هي ڪهڙي ڍنڍ آهي. اها حڪومت جي بي ڌياني چئبي. جيڪا پوري ننگر ۾ نظر آئي. بهرحال آئون ته اُن ڍنڍ جو واقف هئس سو اسين لٿاسين ۽ ڍنڍ جي ڪناري تي فوٽو به ڪڍراياسين، پاڻي ۾ ترنگ سان ترندڙ پرديسي پکين کي ڏسي اکين ۾ سرهائي جو سُرمو اوتجي ويو. ٿڌڙي هوا ۽ ڇولين جو مٺڙو آواز روح کي راحت ڏيئي رهيو هو. سانگها ڍنڍ جي ڪناري تي پسار ڪنڌي مونکي سوڍي ستوجي جي ظلمن جو باب ياد اچي ويو. ويراواهه جو ظالم سوڍو ستوجي هڪ سفاڪ قسم جو انسان نه پر حيوان هو. پُراڻي پارڪر جي مصنف منگهارام اوجها مطابق سوڍو ستوجي اهو ظالم هو جنهن هن ڍنڍ جي ڪناري تي ديرو ڪندڙ برهمڻ جي ڄڃ کان لگان وصول ڪرڻ خاطر وڏو ويڌن ڪيو هو. ناري جا سڳنداسي چانور نه ڏيڻ تان هن ظالم درندهه صفت انسان گهوٽ سميت سموري ڄڃ کي ماري مساڻ ڪيو هو. ميندي رتن هٿن سان ڪنوار جا ورلاپ ٻڌي سانگا به ڪيئي سال سُڪي ويئي هُئي. مونکي کن پل لئه ائين لڳو ڄڻ برهمڻ ديوي پنهنجي بنان ڏوهه ماريل گهوٽ لاءِ ورلاپ ڪندي مونکي ميارون ڏيئي رهي آهي. ياد رهي ته سوڍو ستو جي اهو بي رحم ماڻهو هو جيڪو ماڻهن کي ڏينهن جو چوندو هو تارا ڏسو ٿا ماڻهن خوف ۾ چوندا هُئا ”ها“...!!
ڪجهه دير سانگا جو سير ڪرڻ کانپوءِ سفر کي اڳتي جاري رکيوسين. هاڻي اسانجي منزل هُئي ڀوڏيسر جو تلاءُ. جنهن کي ڀوتن جو تلاءُ به چوندا آهن. چند لمحن ۾ ڪجهه ڪلوميٽرن جو فاصلو طئه ڪري ڀوڏيسر ڳوٺ پهتاسين. ڪچو رستو ڏيئي ڳوٺ وچان سڌا ڀوڏيسر مسجد تي ڪار بيهاريسين. پاڻي پيتوسين سگريٽ دُکائي سهائي پٽي تازا توانا ٿي جُتيون ٻاهر لاهي مسجد جي احاطي ۾ داخل ٿياسين. جتي سائي رنگ جو بورڊ لڳل هو جنهن تي مسجد شريف جي باري ۾ تاريخ لکيل هُئي. ته ڪنهن ٺهرائي؟ ڪڏهن ٺهرائي؟ اسان سڀني بورڊ کي غور سان پڙهيو. هن مسجد جو بُنياد محمود غزنوي رکيو هو جنهن کي مسجد جي شڪل 1505ع ۾ محمود بن ظفر بن غياث ڏني. گجرات جي هن حاڪم کي محمود بيگڙو به چوندا هئا. ٻه گڊ فتح ڪيا هئا. گرنارگڊ ۽ پاوا گڊ. هن کي تنهنڪري بيگڙو چوندا هئا. هي مسجد شريف سڄي سنگ مرمر جي پٿرن جي ٺهيل آهي. بنان سمينٽ ۽ مٽي جي صرف پٿرن جي ٺهيل آهي. پٿر هڪ ٻئي مٿان اهڙي طريقي رکيل آهن جو صدين جي سفر پُڄاڻان به ائين لڳي رهيو آهي ڄڻ اجهو ٺهي تيار ٿي آهي. هن مسجد جا محراب نما ٽي خانا ٺهيل آهن. هن مسجد شريف جي باري ۾ پيرائتي ڄاڻ پُراڻي پارڪر ۾ محترم منگهارام اوجها واضع نموني ڏني آهي. هن مسجد جي احاطي ۾ موجود قبرن جي باري ۾ مسٽر منگهارام اوجها لکي ٿو ته ”مسجد جي ڀر ۾ موجود قبرون انهن سپاهين جون آهن جيڪي محمود شاهه بيگڙي جي فوج ۾ شامل هئا جن کي ننگر جي سوڍن ۽ کوسن ماري مساڻ ڪيا هُئا. هن مسجد جو ديدار ڪرڻ کانپوءِ مسجد جي اولهه طرف گهاٽين ديوين مان سوڙهي گهٽي اندر داخل ٿياسين ته ڇا ڏسون!!؟ واهه قدرت رب ڪريم! هڪ وڏو تلاءُ تارون تار ڇوليون هڻي رهيو هو جنهن جي ڪناري تي هزارين ماڻهن جو هجوم هو. ڪي تري رهيا هئا، ڪي ڪُندريون هڻي رهيا هئا. ها هي ئي ته هو ڀوڏيسر تلاءُ جنهن کي ڏسڻ جي وڏي تمنا هُئي. اسان به نه ڪئي هم نه تم، گوڏون پائي ڪري پياسين تلاءُ ۾، پاڻي تمام اونهون هو. اوٺي ٻوڙ پاڻي ۾ آئون اڳتي نه ويس، رباني، تُلسي ۽ گورڌن اڳتي ويا. ڪلاڪ اڌ شنان ڪري پوءِ ٻاهر نڪتاسين. پاڻي تمام شفاف هو. هن تُلاءُ جي باري ۾ راوي روايت ڪن ٿا ته هي تلاءُ ديوين، پرين کوٽرايو هو. هن تلاءُ ۾ ڀوت رهندا هئا. اُن ڪري هن کي ڀوتن جو تلاءُ به چوندا هُئا. ڪيراڪوٽ جي ڪڇي جاڙيجي ڄام اوڍي جي محبوبه هوٿل پري به هن تلاءِ ۾ شنان ڪندي اوڍي جي اکين جو ڪاجل بڻي هُئي.
چڙهي چڪاسر پار، اوڍي ڪئي نهار،
وڇائي ويٺي وار، پاڻي مٿي پدمڻي.
هن دُوهي ۾ چڪاسر شايد تلاءِ کي چيو ويو آهي ڇو ته ڀوڏيسر جو نالو تاريخ ۾ ڪٿي به چڪاسر نه لکيل آهي.
پُراڻي پارڪر ۾ منگهارام اوجها لکي ٿو ته ”هي تلاءُ ڀوڏي پرمار ڇهين صدي عيسوي ۾ ٺهرايو هو، ڀوڏي جو پورو نالو ڀڌريشر هو ان ڪري ڀوڏيسر جو اصل نالو ”ڀڌريسر“ نگري هو“. هن تلاءِ بابت کوڙ سارين روايتن مان هڪ روايت هي به آهي ته هن تلاءِ کي جوڙائيندڙ سوڍي ڀوڏي تلاءِ جو ترو ٽامي جو ٺهرايو هو، پر پوءِ به پاڻي نه بيٺو تڏهن هن ڪنهن جوتشي کان پُڇيو تڏهن جوتشي چيو ته ست ڀيلن جون سسيون هن جي تر ۾ هڻائي ڇڏ، تڏهن ڀوڏي سوڍي ڀوڏيسر جي ڀيلن جون ست سسيون هن تلاءِ جي تري ۾ هڻايون. اُن ڏينهن کان پوءِ اڄ ڏينهن تائين ننگرپارڪر جي اڍائي ديهن ۾ ڪو به ڀيل نه رهيو. احتجاجن طور سڀ لڏي ويا. سسي کي ڍاٽڪي ۽ مارواڙي ۾ ڀوڏِي به چوندا آهن شايد ان ڪري هن تلاءِ جو نالو ڀوڏيسر پيو. پُراڻي پارڪر ۾ منگهارام اوجها لکي ٿو ته ”تلاءِ ۾ پاڻي نه بيهڻ ڪري جوتشين جي چوڻ تي هن پنهنجي پياري پُٽ نورچشم نارائڻ سنگهه جي سسي تلاءِ جي تري ۾ هڻائي هُئي“. هاڻي مالڪ ئي ڄاڻي ٿو ته ڪهڙي روايت سچي آهي. هن تلاءُ جي ويڪر ٻه سو فُٽ آهي ۽ ڊيگهه ان کان به ٻيڻي آهي. پراڻي زماني ۾ هن تُلاءُ جي ڪپ تي هڪ پپر جو وڏو وڻ هو جنهن هيٺ هڪ ئي وقت هزار ڍڳيون ۽ مينهون ويهي سگهنديون هُيون. اُن وڻ جي هاڻي ڪا به نشاني باقي ناهي رهي. البته هڪ سُڪل نم جو وڻ پاڻي اندر موجود آهي جنهن تي چڙهي ماڻهو ڪُندريون لڳائين ٿا. هي وڻ شايد وڄ ڪرڻ جي ڪري سُڪو آهي. ياد رهي ته هي اهو ئي تلاءُ آهي جنهن جي ڪناري تي ڀوتن کي بيوقوف بڻائي ويري گوهيل راڻي چندن لاءِ اَلک واءُ جو پاڻي ڀريو هو. جنهن ۾ وهنجڻ سان راڻي چندن ڪوڙهه جهڙي موذي مرض مان ڇوٽڪارو حاصل ڪيو هو. هن تلاءُ جو دل سان ديدار ڪرڻ کانپوءِ اسين تلاءُ جو ڪنارو وٺي ڏکڻ طرف موجود پراڻو مندر نمان ڏهرو ڏسڻ وياسين، جنهن کي پوڻي ڏهرو چوندا آهن. هڪ جيني مائي جو وياج جي پئسن مان ٺهرايل هي ڏهرو تمام خوبصورت آهي. جنهن جي گنبذ ۾ جيني مائي اڻ مئي دولت چُڻائي هُئي ۽ مٿان لکي ڇڏيو هو ته ماٿا واڌو مال ڪاڍو معنيٰ مٿو وڍي ڌن ڪڍو. چوڻ وارا چون ٿا ته گهڻي وقت کانپوءِ ڪو واڻيو ان گنبذ جو مٿو وڍي ڌن کڻي ويو. روايت آهي ته ڌن مائي وڏي اٽڪل سان لڪايو هو. گنبذ جو مٿو ته گهڻن وڍيو هو پر مال ڪنهن کي به نه مليو. واڻيو هوشيار هو تنهن گنبذ جي جتي ڇانو پئي ٿي اُتي کڏ کوٽي پوريل ڌن ڪڍيو هو. تلاءُ واري ڇنڊڻ پار ڪئي سين ته هڪ خوبصورت پارڪ ٺهيل هو. جيڪو ٽڪري تي هئڻ ڪري تمام ٿڌو محسوس ٿي رهيو هو. جنهن ۾ ماڻهن جي تمام وڏي رش هُئي اسين به کن پل لئه ترسياسين دم پٽي وري اڳتي وڌياسين جتي هڪ پُراڻو مندر تمام نازڪ حالت ۾ موجود هو. جيڪو 90 سيڪڙو تباهه ٿي چُڪو هو. هن ڏهري کي شايد 2001ع واري زلزلي زبون حالي جي ور چاڙهيو هو. مندر نمان ڏهري جي اڏاوت، اُن ۾ ڪُتب آندل وزني پٿر ۽ اُنهن جي جوڙجڪ ڏسي پُراڻي زماني وارن ڪاريگرن کي دل سلام ڪرڻ تي مجبور ٿي ويئي. اُنهن ڪمال جي ڪاريگري سان پٿرن کي تراشي هڪ مندر نمان ڏهري کي وجود ۾ آندو هو. ڏهري جي اڳيان تمام وڏو هڪ ٿلهو ٺهيل آهي هن اندر ٻه ٽي شو جو مورتيون پيل هُيون جيڪي ڪاغذن واريون هيون، لڳي ٿو ته هينئر ڪنهن رکيون آهن ته جئين هندو ڌرم وارا سياح ڪجهه نه ڪجهه دان طور رکي وڃن. مونکي رانگ نمبر لڳي رهيو هو. مون ٽڪو به نه رکيو. باقي نمسڪار دل سان ڪيم. هن جي ٻاهران هڪ لوهي بورڊ لڳل هو جنهن تي به ڪو اکر لکيل نظر نه پي آيو. شايد پُراڻي دور جو هو. اکر ڪاڙهن ۾ ڪاراٽجي ويا هُئا. بهرحال حُڪومت کي گُهرجي ته هن جي باري ۾ ڪا تخطي ضرور لڳرائي وڃي ته جيئن سياحن کي ڄاڻ ۾ اضافو ٿئي. اسان ڏهري جي اڳيان فوٽو ڪڍرايا ۽ پوءِ واپس ورياسين، هاڻ سنگت جي اِها صلاح هُئي ته اول ننگر ۾ هلي پيٽ پوجا ڪجي پوءِ ٻي ڳالهه. واپس ڪار وٽ آياسين جيڪا مسجد شريف جي ٻاهريان ميدان تي اسڪول جي ڀر ۾ بيٺي هُئي، ڪار ۾ رکيل ڪولر مان سڀني ٿڌو پاڻي پيتوسين ڇو ته گرمي تمام گهڻي هُئي اِن ڪري اُڃ ذر ذر ستايو ٿي. پاڻي پيئندي تُلسي جي نظر ڏکڻ طرف ڄار هيٺ قبر تي پيئي چيائين هي وڏي قبر ڪنهن جي آهي جيڪا مساڻ کان بلڪل الڳ ۽ اڪيلي آهي! تُلسي جي واتان اهي لفظ ٻُڌي منهنجو اندر اڌ ٿي ويو. قبر ڏانهن نگاهه ڪيم اکيون ڀرجي آيون، جهيڻي جهيڻي آواز ۾ وراڻيم ادا هي قبر منهنجي آهي! هي قبر ڪارونجهر جي آهي! هي قبر حب الوطني جي عظيم ڪردارڪيسوٻاءِ سوڍي جي آهي. ننگر جي نزديڪ ڳوٺ پورڻ واهه جي پٽيل ڪارو ڀاءُ سوڍي جي ڪنور ڪيسوٻاءِ جي هي قبر اڄ بي ڌياني جي نظر چڙهيل آهي جنهن تي ڪنهن ڪُتبو به ناهي لڳرايو. ڀوڏيسر جاڳير جو مالڪ ڪيسوٻاءِ سوڍو پهريون گهر هندستان جي هڪ ڳوٺ مان پرڻيو هو. ڪيسوٻاءِ جي قسمت ۾ اُن راجپوتي ساهوواڙي جو ساٿ بس چند سالن تائين لکيل هو. ڪيسوٻاءِ تمام رومانٽيڪ سوڍو هو. ننگر جي هڪ ناريءَ جي نيرين اکين جي عشق ۽ ڪارونجهر جي قُرب هُن کي تاريخ ۾ امرتا بخشي ڇڏي. ڪيسوٻاءِ جي عشق جو قصو جڏهن سندس راجپوتي استري جي ڪنن تائين پهتو تڏهن هُو ناراضگي مان نٿ لاهي ڪوپ ڀُون ۾ ڇتا ڇوڙي، اُلٽي کٽ تي آرامي ٿي پيئي! سندس گهرواري جي هي حالت ڏسي ڪيسوٻاءِ کين گهڻو ئي سمجهايو ته عشق نه پڇي ذات پر هُو ترياهٺ تان نه لٿي ۽ پنهنجي پريوار وارن کي اهو سنديشو ڏنو ته ويرا همين واهر ڪر. انهن ڪيسوٻاءِ کي ڪوٺڻ لاءِ وقت جي وڏي ڌاڙيل ٻلونتسنگهه کي موڪليو. ٻلونتسنگهه ڪيسوٻاءِ کي ڪوٺڻ لئه پورڻ واهه آيو ۽ حڪم ڪيائين ته هَل هندستان، هي ڌرتي ۽ سرتي وارا عشق ڇڏي ڏي. ڪيسوٻاءِ جي خون ۾ موکئي جو لوڻ سمايل هو، تنهن مُنهن تي ست سُريون ٻُڌائيندي چيو ته ابا پنهنجي سيڻ وٺي وڃ باقي منهنجي جند ته سنڌ سان ڳنڍيل آهي، مونکي وٺي هلين ٿو ته ڪارونجهر کي ڪوري کڻي هل، آئون هلندس ته ڪارونجهر جو ڪنڌ جهڪي ويندو ڪيسوٻاءِ جي واتان ڪڙو سچ ٻُڌي ٻلونت سنگهه پنهنجي سيڻ وٺي ٻاکاسر هندستان هليو ويو ۽ پويان ڪيسوٻاءَ اڪيلو رهجي ويو. جنهن سان گڏ هئي ڪارونجهر جي ڌرتي ۽ نيرين اکين واري سرتي! پنهنجي ڪُٽنب جي جُدائي جي ڳاراڻي ۾ ڳرندڙ ڪيسوٻاءِ نيٺ پنهنجي سرتي سان شادي ڪئي جنهن مان هڪ پُٽ ۽ ست نياڻيون ٿيون. پُٽ جو نالو بابو هو. جنهن کي پاڻ ڪيسوٻاءِ پنهنجي حياتي ۾ مسلمان ڪري ويو ته جيئن هُن کي سڱاوتي طور سڀاڻي مسئلا نه پيش اچن. ڪيسوٻاءِ کي پوري ريت پروڙ هُئي ته سوڍا ڪڏهن به قبول نه ڪندا. ان ڪري هن پنهنجيون ست ئي نياڻيون مسلمانن ۾ پرڻايون جن مان ڪي اڃان جيئريون به آهن ته ڪي سندس پُٽ بابو شيخ وانگي مٽي جون مهمان بڻجي چُڪيون آهن. بابو جي هڪڙي پُٽ کي آئون به سڃاڻان ٿو جنهن جو نالو بادشاهه آهي. ان بادشاهه وٽ اسين رات رهياسين، اسانجي ڏاڍي خدمت چاڪري ڪيائين. ڪيسوٻاءِ جي جهوني اوطاق ڏسي دل خوش ٿي پيئي هُئي. پنهنجي سرتي ۽ ڌرتي سان وچن نڀائيندڙ هي البيلو عاشق پهرين اپريل 1978ع ۾ سرڳواسي ٿي ويو. جنهن کي ڀوڏيسر جي ڀر ۾ اڳني سنسڪار ڪيو ويو. ڪيسوٻاءِ ڌرتي خاطر پنهنجي ڪٽنب مان جدا ٿي ويو، ڪارونجهر جو ڪنڌ اڄ به فخر ۾ اوچو آهي جنهن کي ڏسي ڪيسوٻاءِ جو روح ڀوڏيسر جي ڀر ۾ مور جيان رقص ڪري ٿو.
ڪسوٻاءِ وارو قصو ٻُڌائيندي آئون دوستن کي ڪيسوٻاءِ جي قبر تي وٺي ويس. جيڪا قبر پرائمري اسڪول ڀوڏيسر جي ڏکڻ ۾ هڪ ڄار جي هيٺ ٺهيل آهي. جنهن تي هندي ۽ سنڌي ٻنهي ۾ ڪيسوٻاءِ جو نالو لکيل آهي. ڪيسرسنگهه ولد ڪاروڀاءَ سوڍو ڀوڏيسر ۽ جوڙائيندڙ جو نالو لکيل آهي بابو ولد ڪيسرسنگهه سوڍو، ديهانت جي تاريخ به لکيل آهي. قبر جي حاضري ڀري فوٽو ڪڍي وري واپس ڪار وٽ آياسين. هاڻي اسانجي منزل ننگرپارڪر شهر هو. اسان ڀوڏيسر واري ڳوٺ وچان وري به ڪچي رستي ذريعي مين روڊ تي آياسين. ڳوٺ وچان گذرندي اسان ڏٺو ته هڪ ننڍڙو ڇوڪرو پاڙي مان ڀاڄي (رڌل) وٺي پليٽ ۾ کڻي وڃي رهيو هو. اسان کي ڏسي تڪڙو تڪڙو لوڙهي ۾ داخل ٿي ويو. ٿر ۾ اڄ به رواج آهي ته هڪ ٽاڻو پاڙي مان ساڳ وٺي به گُذارو ڪندا آهن. اها محبت صدين جي آهي جنهن کي شل ڪنهن جي نظر نه لڳي. اسين تقريباً 05 وڳي ننگر پهتاسين، ڏاڍي رش هئي. ننگر جو ننڍڙو شهر، ڪارونجهر جي هنج ۾ هڪ حسين جزيري جهڙو ڏيک ڏيئي رهيو هو. سوڙهيون سوڙهيون گهٽيون، ننڍيون ننڍيون عمارتون، نمن جا وڻ، پولن مارڪيٽ وارا لانڍي نما ڏهيلا جن جي ڇتين تي ديسي نڙيا ڏنل آهن. اُهي ائين ترتيب سان رکيل آهن جو انهن مان پاڻي تري ويندو آهي. جيڪي ائين لڳي رهيا هُئا ڄڻ مٽي جي دِلن جا ڪَنا هُجن. ننگر ۾ سياحن جي رش هئڻ سبب هر شيءَ مهانگي ملي رهي هُئي، ماني کائڻ لئه دل چيو پر هوٽلن تي اهڙي حالت هُئي جو ماني لئه ڪلاڪ انتظار ڪرڻو ٿي پيو، سو اسان ماني لئه وقت وڃائڻ نٿي چاهيو، ڇو ته اسان کي اڃا گهڻو ڪجهه گهمڻو هو. تنهنڪري اسان گرم گرم برياني تي گُذارو ڪيو. برياني جي 50 روپين ۾ پليٽ ملي رهي هُئي، جنهن ۾ مصالحو ۽ مرچ ته ڳوليا به نٿي مليا، زوري نڙي مان هيٺ لاهي پاڻي پيتوسين. پڪوڙا وٺڻ لئه وياسين، پر پڪوڙا مزي وارا نه هئا. برياني کائي اسين لکڻ ڀارتي مندر گهمڻ لئه وياسين. جيڪو تمام خوبصورت ٺهيل آهي. پٿر جون وڏيون وڏيون مورتيون رکيل آهن. سڄو مندر وڻن جي اوٽ ۾ هئڻ سبب تمام ٿڌو رهي ٿو. هتي مٺي پاڻي جو به بندوبست ڪيل هو. پوڄاري هڪ راجپوت هو، جنهن اسان کي چانهه ماني جي دل سان صلاح ڪئي پر اسان وٽ وقت ٿورو هو. هٿ ٻڌي اجازت ورتيسين. هن مندر وٽ ڀٽياڻي ندي ٻن حصن ۾ ورهائجي وڃي ٿي جنهن جي باري ۾ پُراڻي پارڪر ۾ منگهارام اوجها لکي ٿو. ”جتي هينئر مندر ٺهيل آهي، اُتي اڳي هڪ الله لوڪ ٻاوو رهندو هو. هڪ دفعو ڏُڪار پوڻ ڪري ماڻهن وڃي هن وٽ عرض ڪيو ته ٻاوا ڪا ديا ڪيو پوءِ اُن ٻاوي ٻه ڏينهن بنان اَن پاڻي جي اُس ۾ ويهي تپسيا ڪئي جنهن تي راضي ٿي رب ٻنان ٻوڙ برسات وسائي، جڏهن ڀٽياڻي ندي ڀرپور وهي آئي تڏهن ماڻهن چيو ته ٻاوا هاڻ اُٿو ٻُڏي ويندا. پر هُو نه اُٿيو ۽ جڏهن ندي لکڻ ڀارتي ٻاوي وٽ پهتي ته ٻن حصن ۾ ٿي ويئي ۽ ٻاوو بچي ويو. پوءِ ان جاءِ تي ماڻهن مندر ٺهرايو جنهن کي لکڻ ڀارتي مندر چيو وڃي ٿو. مندر جي ٻاهريان هڪ ڪُراڙو سياح مليو، جنهن اُردو ۾ چيو ته اسان ڪراچي کان آيا آهيون، پُٽ هتي ڪهڙي جاءِ گهمڻ لائق آهي؟ مون وراڻيو چاچا هي سمورو جبل، هُو نه سمجهيو وري چيائين ڪهڙو جبل؟ ڪٿي آهي؟ مون چيو ”چاچا هُو ڏس سامهون هزار فُٽ اوچي ڳاٽ سان بيٺل ڪارونجهر جو جبل“ جنهن جو پٿر پٿر تاريخ جو تراشيل آهي، جنهن جي اوٽ ۾ انيڪ اهڙا آستان آهن جن کي ڏسي اکيون آسيس ماڻينديون آهن. هن جبل جي هنج مان وهندڙ ننديون ته ڏس. هُو ڏس جبل تان پاڻي ڪئين لهي رهيو آهي؟ مون وڌيڪ چيو ته چاچا گهمڻو هجي ته ”ساڙڌرو، انچليشور، گئومُکي، چندن گڊ، ناني گوڙا ۽ گوڙدرو ندي جا نرالا رنگ گهمي ڏسو پڪ سان اوهان کي پارڪر پسند ايندو. منهنجي وضاحت ٻُڌي هن جي اکين ۾ خوشي جا رنگ نکري پيا، ائين لڳو ڄڻ سفر جي ٿڪ ۾ مايوس مسافر کي منزل ملي ويئي هُجي. ڪراڙي کي ڏس ڏيڻ کانپوءِ اسين اڳتي وڌياسين. هاڻي اسان کي اول انچليشور وڃڻو هو. رستو وروڪڙ وارو هو ۽ ٽٽل به جام هو. رش هئڻ ڪري ٿوري مفاصلي لاءِ به وڏو وقت وڃائڻو پيو ٿي. انچليشور مهاديو ننگر جي اُتر اولهه ڪُنڊ تي جبل جي هڪ خوبصورت ٽڪري تي واقع آهي. جتي هڪ ننڍڙو چشمو به آهي جيڪو هميشه هيٺ طرف وهي ٿو ڇو ته ٽڪري مٿان ٽيڙي آهي، هن چشمي جو پاڻي هندو ڌرم وارا گنگا جل سمجهي پيئندا آهن. هن چشمي ۾ سدائين پاڻي هوندو آهي. هتي هڪ ننڍڙو مندر ٺهيل آهي جنهن کي شو جو مندر چوندا آهن. هتي هڪ مسافر خانو به ٺهيل آهي. انچليشور مهاديو جي آستان تائين پهچڻ لئه 99 سيڙهيون ٺهيل آهن. جيڪي تمام ويڪريون آهن جن تي چڙهڻ تمام آسان آهي، سيڙهين جي اوڀر طرف وڏي کاهي آهي، جنهن ۾ ڪري هڪ مختيارڪار مري ويو هو. جنهن جي باري ۾ روايت آهي ته هُن جُتين سميت چڙهي مندر جو احترام نه ڪيو هو. اُن مختيارڪار جي قبر به اُتي ئي ٺهيل آهي، انچليشور وٽ پهتاسين. مٿي چڙهي درشن به ڪيوسين، هتي به جبل جي خوبصورتي ڏسڻ وٽان آهي. انچليشورجو پاڻي پيئڻ کانپوءِ اسين اتان نڪتاسين. وري ننگر آياسين ڇو ته هتان سڌو ساڙڌرو جو رستو نه آهي، ننگر اچي وري رش ۾ ڦاسي پياسين، ٽريئفڪ جي نظام لئه ڪو به بندوبست نه هو. ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هن شهر ۾ ڪا به سرڪاري ٽرئفڪ پوليس مقرر ٿيل نه هُئي ڇو ته اُتي جا دُڪاندار ڊرائيورن کي سمجهائي رهيا هئا. حڪومت جي وڏي بي ڌياني ننگر ۾ نظر آئي. بحرحال نيٺ شهر مان نڪتاسين. هاڻي اسين ساڙڌرو جي رستي تي هُئاسين جيڪو نانگ جي ور جيان وروڪڙ وارو هو ڇو ته هي سمورو رستو هڪ جابلو ندي جي وهڪري ۾ هو. تمام ٿڌي هوا لڳي رهي هُئي، ندي ۾ هلڪو پاڻي هلي رهيو هو ڇو ته تازو مينهن وٺل هو. جبل جي اوچين ٽڪرين مٿان پاڻي هيٺ تمام پياري نموني وهي رهيو هو جنهن کي ڏسي هزارين سياح حيرت ۾ پئجي رهيا هئا. چند منٽن ۾ اسين ساڙڌرو واري وڏي ڀٽ جي اوريان ٺهيل ٿلهي تي پهتاسين. جتي گاڏي بيهارڻي هُئي. اڳ ۾ به سوين گاڏيون بيـٺل هيون، وڏا وڏا اسٽال لڳل هئا. چانهه جون عارضي هوٽلون، مانڍڻيون، ريڙها وغيره. اُتي جَڙِي ٻوٽين وارن جا به اسٽال نظر آيا. جيڪي ڪارونجهر مان پيدا ٿيندڙ جڙي ٻوٽين جو وڪرو ڪري رهيا هئا. جبل جي هڪ ڪاٺي ۽ ٻي هڪڙي ساوي ول هُئي جنهن کي پاڻي ۾ وجهڻ سان پاڻي ماکي جهڙو چڪنو ٿي پوندو آهي اُن جي باري ۾ اُهي ٻڌائي رهيا هئا ته اها ٻوٽي پاڻي ۾ ملائي پيئڻ سان معدو ڪڏهن به خراب نه ٿيندو. اسٽال تي جبل جي بصر به موجود هُئي جيڪا تمام زهريلي ٿيندي آهي جنهن جي باري ۾ وڪڻندڙ ٻڌائي رهيا هئا ته اگر ڪنهن کي وڇون کائي وڃي ته هي بصر وڇون جي ڏنگ تي رکڻ سان وڇون جو زهر ختم ٿي ويندو. ٻوٽين واري اسٽال کانپوءِ اسين لڪ تي پهتاسين هيٺ ڇا نگاهه ڪيون. هزارين فوٽ هيٺ وڃڻو هو، جتان روڊ وارو ڪم هلي رهيو هو. سي سي بلاڪ روڊ ٺهي رهيو هو. هي ڀٽ به قدرت جو عجيب ڪرشمو آهي. سموري جبل جي وچ ۾ هزارين فوٽ اوچي واريءَ جي ڀٽ ڄڻ سمنڊ ۾ ڪو ٻيٽ هجي، ڀٽ کي روڊ وارن سوين فوٽ بلڊوز ڪيو آهي پر اڃان به جام چڙهائي آهي. لڪ کان ساڙڌرو وارو مندر تمام ويجهو نظر اچي رهيو هو. پر جڏهن پيادل سفر ڪري اُتي پهتاسين تڏهن خبر پئي ته پنڌ ته اڙانگو ۽ اوکو آهي پر جبل جي خوبصورتي ڏسي سمورو ٿڪ لهي ويو. هتي جيڪا جابلو سونهن جلوا پيش ڪري ٿي. اهڙي شايد ئي ڪٿي هجي شام جو پهر هو ايڏو ته سڪون هو جو دل چيو زعفراني پوشاڪ پائي ساڌو ٿي هميشه لاءِ هتي رهي پئجي. شايد پاراشر رُشي به ان سڪون ۽ سونهن جي ڪري رڻ ڪڇ وارو سمنڊ پار ڪري هتي اچي ڏهه هزار ورهيه تپسيا ڪئي هُئي. ڀٽ تان هيٺ لهي جڏهن جابلو پٽ تي پهتاسين تڏهن اسانجي هڪ ندي آجيان ڪئي جيڪا ڏکڻ مان اچي رهي هُئي. هلڪو هلڪو پاڻي هلي رهيو هو. تمام شفاف پاڻي هو. پلر جهڙي پاڪ پاڻي ۾ پير پُسائيندي، جبل جي ساوڪ کي اکين ۾ سمائي ساڙڌرو مندر تي پهچي وياسين. اسان کي هڪ ڳالهه تمام ناگوارا لڳي ته ڪارونجهر جهڙي شاندار جبل جي تاريخي پٿرن تي ماڻهن پنهنجا نالا لکي ڇڏيا آهن. ته ڪٿي پان جون پڪون اُڇلائي ڇڏيون آهن. پهرين مرگهي ڪُن وياسين، مرگهي ڪُن پاڻي سان ڀريل هُئي. اسان هندو عقيدي موجب اُن ۾ شنان ڪيو، اشرف ۽ رباني جبل گهمندا رهيا. روايت آهي ته پاراسر نالي هڪ رُشي هندستان مان اچي هتي ڏهه هزار ورهيه تپسيا ڪئي هُئي، تپسيا جي دوران هن جي گهرواري جي سرير ۾ ڀوڳ ولاس(Sex) جي جُوارڀاٽا اُٿلي پئي تڏهن هُن هڪ ڪبوتر هٿان سنديشو اماڻيو ته يوڳيشور پاراسر کي چئجان، هاڻ ورڻ جي ڪر، رُت پياري آهي مور پپيها ٻولي رهيا آهن مونکي تنهنجي ڏاڍي سار اچي ٿي، ڪبوتر جڏهن پاراسر کي اهو نياپو ڏنو تڏهن يوڳي چيو ته منهنجي تپسيا اڃان پوري ناهي ٿي. ائين چئي هُن پنهنجي هٿ سان پنهنجو پارو (Semen Fluid) اُتاري ڪبوتر کي ڏنو ته هي وڃي منهنجي گهرواري کي ڏئي، اُن مان هن جو سنتوش ٿي ويندو. ڪبوتر واپس جڏهن رڻ ڪڇ واري سنڌي وڏي سمنڊ مٿان اُڏامڻ لڳو تڏهن هڪ عقاب مٿان حملو ڪري وڌو، عقاب جي حملي ۾ پاڻ کي بچائيندي ڪبوتر وٽان رشي وارو پارو سمنڊ ۾ ڪري پيو. جنهن کي هڪ مڇي ڳڙڪايو اُن مان مڇندار نالي هڪ خوبصورت ڇوڪري ڄائي جنهن کي مهاڻن پالي وڏي ڪئي. ڪبوتر جڏهن هٿين خالي وڃي پاراسر جي گهر پهتو ۽ سڄي ڳالهه ٻُڌائي تڏهن پاراسر جي زال پنهنجي يوڳيشور پتي کي اهو سراپ ڏنو ته تو مونکي تڙپايو آهي تون منهنجي سراپ (بددعا) مطابق پنهنجي پيٽ ڄائي ڌيءَ سان ڀوڳ ولاس (Sex) ڪندين. اُن پتي ورتا ناريءَ جو سراپ تڏهن سچ ٿيو جڏهن تپيسوي پاراسر جو تپ (عبادت) پورو ٿيو. هڪ هڪ آڱر تي بيهي هڪ هڪ هزار ورهيه تپسيا ڪندڙ پاراسر جڏهن واپس پنهنجي وطن موٽڻ لئه سمنڊ جي ڪناري تي پهتو تڏهن مهاڻا ڪنهن ڪم ۾ رُڌل هئا ۽ هنن چيو ته هي ڇوڪري ۽ توکي پار اُڪاريندي، ياد رهي ته هي ڇوڪري مڇندرا هُئي، جيڪا ان يوڳيشور جي ئي سُت مان پيدا ٿيل هُئي. ڇوڪري جڏهن وچ سمنڊ تي پهتي تڏهن اُن جي سورج جهڙي سونهن جا شعاع تپيسوي جو تن برداشت نه ڪري سگهيو ۽ هُو هوشوبا حُسن تي موهجي پنهنجي سموري ڪٺن تپسيا وساري ويهي رهيو. مڇندرا جي چيلهه تي هٿ گهمائيندي چوڻ لڳو اي مها سندري ٻاليڪا! مون سان وَر! اهڙو عجيب اصرار ٻُڌي مڇندرا حيرت ۾ پئجي ويئي ۽ سمجهائڻ لڳي ته اي يوڳيسور ڌونئري ڏينهن جو ايڏو اڌرم؟
مگر پاراسر مُور نه مڙيو، جڏهن هيڏو مهاپاپ ڪرڻ کانپوءِ هوش ۾ آيو تڏهن ڏاڍو مايوس ٿيو پر سواءِ پڇتاءُ جي ڪجهه به نه مليو. هو پنهنجي مُلڪ پهچي ڪنهن جوتشي وٽ ويو ته هن گناهه کان پاڪ ٿيڻ جو ڪو وسيلو آهي تڏهن جوتشي چيو ته هندو ڌرم جا 68 تيرٿ (زيارتون) آهن اُنهن جو پاڻي گڏ ڪري اُن مان شنان ڪر. پوءِ هيءَ هڪ هڪ تيرٿ تي ويو ۽ اُن جو پويتر پاڻي کڻي ڪارونجهر ۾ هڪ ڪُن (کڏ) ۾ گڏ ڪندو ويو. جڏهن ايتري تڪليف کانپوءِ پاڻي گڏ ٿيو تڏهن اُن ۾ شنان ڪري پلر جهڙو پاڪ بڻجي واپس پنهنجي وطن ويو، ويندي ويندي ڪارونجهر کي اهو سراپ ڏيئي ويو ته اڄ کانپوءِ تو ۾ ڪو به رُشي پيدا نه ٿيندو. ياد رهي ته هي مرگهي ڪُن اُها ئي آهي جنهن ۾ يوڳي 68 تيرٿ جو اُتم پاڻي پنهنجي هٿن سان اوتيو هو. ان ڪري هي تيرٿ ساڙڌرو ڌام تمام اُتم (اعليٰ) آهي. هن ڪُن تان مرگهي ڪُن نالو ان ڪري پيو جو هڪ هرڻي هن ڪن جي پاڻي وٽ موجوده وڻ ۾ اٽڪي مري ويئي هُئي جنهن جا هڏا هن ۾ ڪرڻ ڪري ڳري ويا هُئا ۽ اُن جي مُڪتي (ڇوٽڪارو) ٿي ويئي هُئي جنهن جو ٻيو جنم پاٽڻ ۾ هڪ سيٺ جي گهر ڇوڪريءَ جي روپ ۾ ٿيو. اُتي هن جو مٿو سدائين ڏکندو هو. هڪ ڏينهن ننگر جا ڪي واپاري منڱ کڻي پاٽڻ پڌاريا. سيٺ منڱ ورتا جڏهن سندس ڌي جيڪا پورب جنم ۾ هرڻي هُئي. اُن منڱ کائيندي سُڃاڻي ورتا ۽ چوڻ لڳي ته هي مُنڱ ته پارڪر جي ڦلاڻي ٻنيءَ جا آهن تڏهن سندس پيءُ حيرت ۾ پئجي ويو ته هن کي ڪيئن خبر پئي؟ نيٺ هڪ جوتشي وٽ ويو، اُن پنهنجي فلڪياتي مهارت مطابق ٻڌايو ته هن جو اڳيون جنم پارڪر ۾ ٿيل هو ۽ هڪ هرڻي هُئي. جيڪا هڪ وڻ ۾ اٽڪي مري ويئي هُئي جنهن جو دڙ ته ڳري هڪ پاڪ پاڻي ۾ ڪريو پر مٿو اڃان تائين وڻ ۾ اٽڪيل آهي ان ڪري مٿو ڏُکي ٿو ۽ هن مُنڱ ان ڪري سُڃاتا آهن. سيٺ جوتشي جي ڏنل ڏس مطابق ڪارونجهر جا پهاڙ لتاڙي نيٺ ان ڪُنڊ وٽ پهتو. ڏسي ته مار! واقعي هرڻي جي سسي ٽنگيل آهي هُن سسي پاڻي ۾ ڪيرائي ته ڳري ويئي، ان ڏينهن کان وٺي هن ڪُن جو نالو مرگهي ڪُن آهي ۽ هن پاڻي ۾ اهڙي غيبي طاقت آهي جو هڏا پل ۾ ڳريو وڃن. هندو عقيدي موجب مئل ماڻهن جا هڏا هن ۾ اچي ڳاريندا آهن ته جئين مئل ماڻهو جي روح کي سڪول ملي. هر سال شوراتري جي مارچ مهيني ۾ لڳندڙ ميلي ۾ هن ڪُن ۾ تقريباً 10 مڻ انساني هڏيون (استيون) ڳاريندا آهن.. هن پاڻي جي سائنسي تحقيق ڪرڻ لازمي آهي.
اسين شنان پاڻي ڪري ڪُن مان ٻاهر نڪتاسين، پوءِ سڀئي گڏجي ڪُن جي ڏکڻ طرف ننڍڙي ٽڪري تي موجود مندر گهماسين. جتي عورتون ۽ مرد گڏوگڏ شيوا ڪري رهيا هُئا. ڪُن جي اوڀر مان به هڪ ندي وهي ٿي، جيڪا اُتر وڃي اڌ وچ ڀٽياڻي جو روپ اختيار ڪري ٿي. اسين ڪن وارو مندر گهمي پوءِ ساڙڌرو مندر تي آياسين جتي اسان ٻاوي هنس پُري جي مندر جو به درشن ڪيوسين. اُتي هڪ راجپوت ٻاوو به گڏيو، جيڪو ڳوٺ کاروڙي پارڪر جو مالديو سوڍو هو. جنهن سان ڪچهري ڪئي سون. هُن چيو ته رام جي نام سان لوري لڳڻ کانپوءِ ڀڳوئي پائي هتي اچي ويٺو آهيان. هاڻي منهنجو نالو هيرا پُري آهي. ساڙڌرو واري مندر جي حال ۾ ڪيسوٻاءِ سوڍي جي تصوير ڏسي اکيون ڀرجي آيون.
ساڙڌرو مندر جي اولهه ۾ ٽڪرين تي ننڍا ننڍا مندر ٺهيل آهن. ساڙڌرو مندر ۾ ڇيڻن جي رک جو وڏو ڍير نظر آيو جنهن کي ڌونپ (هوَن) چوندا آهن. اُتي شايد روزانو ڌونپ ٿيندو آهي. ساڙڌرو جي ڏکڻ ۾ 02 ميل جي مفاصلي تي گئومکي آهي. جتي هڪ پٿر ڍڳي جي شڪل ۾ موجود آهي. جنهن مان سدائين پاڻي هيٺ هلي رهيو آهي. اسان به اوڏانهن وڃڻ چاهيو پر سج لهڻ ڪري ۽ پنڌ اڙانگو هئڻ ڪري نه وڃي سگهياسين. آئون ته اڳ به ڏسي آيو هئس پر دوستن هي ماڳ (گئو مُکي) نه ڏٺو هو. گئو مُکي ۽ ناني گوڙا جا پٿر ڏسي مون کي لڳو ته هي سنگتراشي آهي. گذريل وقت جا سنگتراش وڏا ماهر هُئا. ساڙڌرو جي زيارت کانپوءِ هاڻي اسان کي واپس ورڻو هو. واپسي مهل جيڪا ڀٽ چڙهڻ ۾ تڪليف ٿي ايتري پوري سفر ۾ نه ٿي. واري ۾ پير اڳتي وڃڻ بدران پوئتي ويا ٿي، 05 منٽ جو پنڌ اسان ڪلاڪ ۾ ڪيو. ڀٽ تي پهچي واپس نگاهه ڪئي ساڙڌري واري سُونهن مان اکيون ڍاپيون نه ڍاپن، پر وقت وڏو بي رحم آهي. سج جبل جي اوٽ ۾ اولهه طرف اُلهڻ وارو هو. اسين ڪار ۾ ويهي واپس ورياسين. ڪجهه مفاصلي کانپوءِ رستي جي وچ ۾ ننگر جي نزديڪ چندن گڊ تي موجود راڻا هميرسنگهه جي ڪوٽڙي (اوطاق) تي بريڪ ڪيوسين. ڪوٽڙي جو دروازو بند هو. ليڪن اندر ماڻهو موجود هئا. دروازو کڙڪايو پر نه کوليائون. سامهون بيهي ڏسي رهيا هئا. نيٺ مون چيو ادا پنهنجا آهيون دروازو کوليو، ڪوٽڙي جو ديدار ڪرڻو آهي. تڏهن کوليائون. ڪوٽڙي ۾ ڪجهه دير ويٺاسين پاڻي ڍُڪ پيتو سين بحرحال اسان ڪوٽڙي وارن جو ”قرب“ ڏسي اُٿياسين ۽ اُن سخي راڻي جو گڊ گهمياسين جنهن هِن ساڳي جاءِ تي 24 سال سواسير سون خيرات ڪيو هو.. جي ها گووندراءِ جو سپوت ڪنور راڻو چندن.
ڪـري سـگهيو نه ڪو ريس ڪُلان جُـهڪايا ســـيس،
ڏن اڳي ڏان ڪريو سوا سير سون، چندن برس چوويس.
راڻو چندن ڪوڙهه جهڙي موذي مرض ۾ مُبتلا هئڻ سبب پنهنجو راڄ ڀاڳ ڇڏي سندس ناناڻن (ڪيرٽي) ۾ وڃي رهيو. ڪيرٽي جنهن کي ڪڙلي ننگر يا ڪيرنٽي گڊ به چوندا هئا. جنهن تي اُن وقت ڪيسر مڪواڻو راج ڪندو هو. جنهن جي جنگ عمرڪوٽ جي حاڪم همير سومري سان ٿي هُئي. عمرڪوٽ جي عياش حاڪم همير سومري سان جنگ ڪندڙ ڪيسر مڪواڻي جي راڄ ڪيرٽي جي هينئر ”ٻڌي ڇوڙي“ مگجياڻي پريوار جي هٿ هيٺ آهي. راڻي چندن جي شادي ڪرائيندڙ ۽ ڪوڙهه جهڙي مرض مان نجات ڏياريندڙ سندس ساٿي ويري گوهيل بابت روايت آهي ته هُو اصل ۾ هندستان جو هو. هڪ ڏينهن بارش پوڻ سبب اُن جي ڀاڀي اُن کي طعنو ڏنو ته ”وڃي ٻني جو بند ٻڌي اچ سڄو ڏينهن واندو ويٺو آهين حرام جا ٽُڪر کائي“ ڀاڄائي جي واتان ڪڙا ويڻ ٻُڌي، ويرو اُن ئي وقت ڪُلهي تي ڪوڏر رکي ٻني جو بند ٻڌڻ لئه روانو ٿيو، ٻني تي پهچي ڏسي ته بند اڳي ڪوئي ٻڌي رهيا هئا. تڏهن اُنهن کان پُڇيائين ته اوهين ڪير آهيو؟ اُنهن وراڻيو ته اسين تنهنجي ڀاءُ جو ڪرم (نصيب) آهيون. ڪهاوت آهي ته ڪرمين جا ڀوت ڪمائين تڏهن ويري گوهيل پُڇيو ته منهنجو ڪرم ڪٿي آهي؟ اُنهن وراڻيو ته تنهنجو ڪرم پارڪر ۾ راڻو چندن آهي. پوءِ ويرو گوهيل سڌو ننگر آيو. ننگر اچي راڻي چندن جي پُڇا ڪئي، پُڇا ڪندي ڪندي نيٺ ڪيرٽي پهتو. راڻو چندن ڪوڙهه ۾ مُبتلا هو. ويري چيو آئون پنهنجي فقير دوست کان ان جو ڏس پُڇي تنهنجي ڪوڙهه ختم ڪندس. ائين چئي ويرو پنهنجي درويش دوست وٽ ويو اُن چيو ته ڀوڏيسر ۾ الک واوَ نالي کوهه آهي اُن جو پاڻي ڀري اُن ۾ شنان ڪرايو، پر ڀوڏيسر جا ڀُوت (جِن) اهو فعل ڪرڻ نه ڏيندا. تون جنهن اُٺ تي چڙهي ويندين. اُتي اُن جهڙا هزارين اُٺ ٿي ويندا ۽ تنهنجو بُڻ بنياد ڪڍي ڇڏيندا. ويري چيو اهو مون تي ڇڏيو. ويري ڇا ڪيو، جو پنهنجي اُٺ جي وات ۾ کٿوري وجهي وات ٻڌي ڇڏيو. رات جو ويو کوهه مان پاڻي ڀري ڀوڏيسر ڪپ تي پهتو ته ڏسي اُن اُٺ جهڙا هزارين اُٺ بيٺا آهن. مگر هُن کٿوري جي خوشبوءَ تي پنهنجو اُٺ سڃاڻي ورتو. پاڻي ڪاميابي سان ڀري وڃڻ کانپوءِ ويري جي دوستي ڀوتن سان وڌي وئي. الک واوَ جي شفا بخش پاڻي ۾ شنان ڪرڻ سان راڻي چندن کي ڪوڙهه ڇڏي ويئي ۽ هُو موٽي پنهنجي راڄ ڀاڳ ۾ واپس آيو ۽ سانڌهه چوويهه ورهيه سج اُڀرڻ مهل سواءِ سير سون دان ڪري پوءِ ڏندڻ پاڻي ڪندو هو.
چوڻ وارا چون ٿا ته راڻي کي ڪوڙهه ڇڏڻ کانپوءِ هُن ويري گوهيل کي پنهنجي سموري زمين ڏيئي ڇڏي ته وڃي آباد ڪر. ويري گوهيل زمين آباد ڪئي ۽ پنهنجي ساٿي ڀوتن سان صلاح ڪري جيسلمير جي ڀاٽي راجا جي وڏڪنور ڌيءَ کي رات وچ ۾ اغوا ڪري کڻي آيو ۽ راڻي چندن سان شادي ڪرايائين. شادي ڪرڻ کانپوءِ اها ڀٽياڻي راجپوتڻي اهڙي ته وفادار هُئي جو نيٺ ستي ٿي ويئي. راوي روايت ڪن ٿا ته ڀٽياڻي ايستائين ماني نه کائيندي هُئي جيستائين راڻو نه کائي. راجپوتن ۾ اڄ به اڪثر ڪري اهو رواج هلندو اچي ته مُڙس کان اڳ ۾ زال ماني نه کائيندي آهي. راڻو چندن ڪڏهن ڪمن ڪارن ٻاهر هوندو هو ته هڪ جوتش وڌيا (علم فلڪيات) جو ماهر برهمڻ هن کي ٻڌائيندو هو ته راڻي هاڻ ماني کاڌي آهي پوءِ راڻي ڀٽياڻي ماني کائيندي هُئي. هڪ ڏينهن اُهو برهمڻ بيمار ٿي پيو ۽ هُن پنهنجي پُٽ کي موڪليو ته وڃ راڻي کي ٻڌائي ته راڻي ماني کاڌي آهي يا نه ان برهمڻ ڀٽياڻي جي پرک خاطر وڏو ڪوڙ ڳالهايو. هن امتحان ورتو ٿي ته راڻي واقعي پتي ورتا آهي يا نه. مڙوئي پئي ڍونگ ڪري، ڏسون ته ڪيترو ست اٿس، ائين سوچي هُن چيو ته اي ڀٽياڻي! راڻو رڻ ڀومي ۾ شهيد ٿي چُڪو آهي! راڻي دانهن ڪري ڪاٺيون گڏ ڪرائي، جيئري ستي چڙهڻ لڳي، جڏهن پوري ريت باهه وڪوڙي وئي تڏهن راڻو چندن به پهتو پر تيستائين پاڻي پار لنگهي چُڪو هو. ستي راڻي جو سون جهڙو جسم سمورو جلي خاڪ ٿي چڪو هو اهو لقاءُ ڏسي راڻي چندن رنج ٿي اُنهن برهمڻن کي پنهنجي ڪُل مان ڪڍي ڇڏيو ۽ جنهن جاءِ تي راڻي ڀٽياڻي ستي چڙهي هُئي، اُن جاءِ تان جيڪا ندي لنگهي ٿي اُن کي ڀٽياڻي ندي چوندا آهن.
اسان چندن گڊ گهمياسين، جيڪو هاڻي بلڪل تباهه ٿيل نظر اچي رهيو هو، ڇو ته 1859ع ۾ ڪرنل ايونس جي ڪمانڊ ۾ ڊيسا فوج هن کي توپن سان تباهه ڪيو هو. ان ڪري جو ننگر جا سوڍا سڀئي گڏ ٿي هن ئي مورچي تان گورن سان مهاڏو اٽڪائيندا هُئا.
چـــندن گــــڊ چاوو ڪــــريو جوڌي مـــچــــائي جنگ،
لـــڙيو ســــاٿ ڪـلياڻ رو اوئان راجــــپوتان نان رنگ،
رنگ ڪلا رنگ مهاسينگ رنگ، رنگ سگڙي رهاڻ.
چندن گڊ ۾ گڏ ٿي جيڪي سوڍا لڙيا هُئا، انهن جي بهادري جا قصا اڄ به ننگر ۾ ڳائجن پيا. چندن گڊ گهُمڻ کانپوءِ اسان راڻا هميرسنگهه واري ڪوٽڙي جي ڏکڻ طرف وياسين جتي جبل جي وچ تي هڪ ماتاجي جو مندر ٺهيل آهي، اُن مندر جي ٻاهران هڪ ٿلهو ٺهيل آهي جنهن جي باري ۾ چون ٿا ته ان مندر جي اڳيان ان ٿلهي تي ويهي راڻو چندن انصاف ڀريا فيصلا ڪندو هو.
هتي اسان کي سج لهي ويو.. هاڻي ننگر وڃڻو هو. ننگر ۾ ڪُجهه دير ترسي پوءِ پورڻ واهه پارڪر ۾ ڪيسوٻاءِ جي پوٽي بادشاهه جي اوطاق تي وياسين. جنهن اسانجو دلي آڌرڀاءُ ڪيو، تمام گهڻي عزت ڏني. اسان جو آڌر ڀاءُ ته انهن ساون وڻن به ڪيو جن کي ڪيسوٻاءِ پنهنجي هٿن سان پوکي ويو هو. جيڪي هاڻي جهونا ٿي ڏهلا ڏار پکيڙي ڇانودار درخت ٿي چُڪا آهن. اوطاق وڏي ڪُشادي ٺهيل هُئي پر ان کان به وڏي ڪُشادي بادشاهه جي دل هُئي جنهن اسان کي بي پناهه پيار ڏنو. اوطاق جي اڱڻ ۾ تمام گهڻا خوبصورت وڻ پوکيل آهن. هن اوطاق ۾ ايڏي ٿڌي هوا لڳندي آهي جو جون جولاءِ ۾ به ماڻهو رلي بنان سُمهي ناهي سگهندو. اسان به ماني کائي پوءِ ڪچهري ڪندا رهياسين، ٿڌي هوا جي هندوري ۾ روح کي روليندي ننڊ جي آغوش ۾ لهي وياسين. واهه جي ننڊ ڪئيسين. صبح جو 09 وڳي اُٿياسين. شنان پاڻي ڪري پوءِ ننگر آياسين، ننگر ۾ اول روپلهي ڪولهي جي مزار جي حاضري ڀرڻ وياسين، امر روپلو ڪولهي سوڍن جو اُهو دلير سپاهي هو جنهن وفاداري جو عظيم مثال قائم ڪيو هو. هُن گورن کي پنهنجي راڻن جو قطعي ڏس نه ڏنو ۽ پنهنجو ساهه ڏيئي ويساهه قائم رکيو. هُن کي طرحين طرحين جا ايذاءُ ڏيئي انگريزن 23 آگسٽ 1859ع ۾ ڪارونجهر جي هنج ۾ ٻٻر جي وڻ ۾ ڦاهي ڏني. اڄ ڏينهن تائين ڪولهي ٻٻر جو ڏندڻ ناهن ڪندا. اسان روپلي کي سلام ڪيوسين ۽ پوءِ وياسين تروٽ واري ٿلهي تي، جنهن کي سر ڪرڻ ۾ اسان کي تقريبن مُنو ڪلاڪ لڳي ويو. ڪارونجهر جي وڏي ۾ وڏي ٽڪري تي موجود هي 50 فُٽ ويڪرو ٿلهو انگريز تروٽ ٺهرايو هو. جيڪو گرمين جي موسم ۾ هتي ويهي ٿڌيون هوائون کائي هندستان جو ديدار ڪندو هو. جنهن کي ويراواهه جي حاڪم لڌوسنگهه ٺڪر جي پُٽ اُڌيسنگهه ڏينهن جا تارا ڏيکاري پنهنجي راجپوتاڻي روايت برقرار رکندي ڀومي جو ڀرم رکيو هو. هن تي چڙهڻ کانپوءِ رڻ ڪڇ کان وٺي الئه ڪيترن ڳوٺن جو ديدار ڪري سگهجي ٿو. ڪجهه دير ديدار ڪرڻ کانپوءِ اسان هيٺ لٿاسين. هاڻي اسانجي منزل هُئي ڪاسبو، ڪاسبو جنهن جو حُسن ڏسڻ لئه هزارين ماڻهو هر سال پنڌ ڪن ٿا. هن نگري جي نرالي سُونهن ۽ سُڳنڌ ۾ الئه ته ڪهڙي ڪشش سمايل آهي جو هر سال من جو بي لغام گهوڙو ايڏانهن وڃڻ تي انگل ڪريو بيهه رهي. ننگر کان ڏکڻ طرف ويندڙ رستو ڏيئي وياسين. ڪاسبي جي ويجهو ٽي ڪلوميٽر تائين رستو بلڪل ڪچو آهي. پٿر جهڙي واريءَ آهي جنهن تي موٽرسائيڪل ۽ ڪار هلائڻ تمام مشڪل ڪم آهي پر اسان وٽ مهراڻ ڪار هُئي جيڪا واري مان صحيح نڪري ويئي. اسان جوڪاسٻي جي سُونهن ڏسڻ لئه من تڙپيو ٿي ۽ سُونهن واقعي اسانجي آجيان ڪئي، نمن جا گهاٽا وڻ، ڪوئيل جي ڪُوڪُو، ساويون ساويون ٻنيون، مورن جي ملهاري، پلر جهڙو مٺو پاڻي، ليمن جا وڻ، زيتون جا وڻ، انبن جا وڻ، ٻنين ۾ ڪم ڪندڙ ڪونج ڳچين واريون ڪامڻيون، هيڏو سارو حُسن ڏسي اکيون خوش ٿي ويون. دل چوڻ لڳي ته ڪاسٻا شل ڪارونجهر جيڏي ڄمار ماڻين. اسين ڳوٺ جي وچان ڪچو رستو ڏيئي مندر لئه هلندا رهياسين، رستي جي ٻنهي پاسي گهر هئا. گهرن کي ٻير جي ڊنگهرن جا وڏا وڏا لوڙها ڏنل هُئا. لوڙهن مان ليئا ائين لڳي رهيا هئا ڄڻ ڪارونجهر تي ڏيئا! دل خوشيءَ ۾ جهومندي پُراڻي مندر پُڄي ويئي. هي اُهو مندر هو جنهن ۾ هڪ نابين درويش يوسف فقير رهندو آهي. هُو صبح جو سوير پنهنجن ساٿين سميت باجا ۽ طبلا کڻي هن مندر جي اڱڻ ۾ رلي وڇائي الک ٻيڙو تار منهنجو واري صدا هڻي سنڌ جي صدين پُراڻي صوفيازم واري روايت کي برقرار رکندي پنهنجي فن جي شروعات ڪندو آهي. اسان مندر پُڄي اول نمسڪار ڪيو. اشرف ۽ رباني مندر جي اڏاوت ۽ اُن ۾ موجوده مورتيون ڏسي رهيا هُئا.. مندر جي اڱڻ ۾ ڄار جا وڏا وڻ بيٺل هُئا ۽ مورن جا به ميلا هُئا. اسان مندر جو ديدار ڪري فقير يوسف وٽ آياسين جنهن اسانکي ڍاٽڪي ۾ ڏورو اهڙو ته ٻڌايو جو دليون ڀرجي آيون. فقير کي داد ڏيئي اسان واپس ورياسين، ڪاسٻي جي سموري سونهن اکين جي ڪيمرائن ۾ قيد ڪري، ساروڻيون دل جي ڪتاب تي لکي واپسي لئه نڪري پياسين. ننگر مان واپس ورندي اسان ڏٺو ته رستي جي ٻنهي پاسي وڻن جي ڇانو ۾ سوين سياح اڃان به موجود هئا جيڪي ننگر جي سائي ڌرتي جي سُڳند ماڻڻ خاطر ڪچي ۾ وڻن هيٺ ويٺا هُئا. ننڍڙا ٻارڙا به گڏ هُئا جن جون سِسُو سان خراب ڪيل شلوارون سندس مائرون ڌوئي رهيون هيون. وڏو ميڙ متل هو، سوين سياح برياني رڌي ۽ کائي رهيا هُئا، ننگر گهمڻ پري کان آيل سياح کاڌي پيتي کان وٺي سمهڻ تائين سموري سامان جو بندوبست ڪري آيا هُئا، انهن کي شايد ٻه ٽي ڏينهن ترسڻو هو. سفر ۾ پنهنجي هٿ جي رڌل شيءَ کائڻ جو واقعي پنهنجو مزو آهي. هنن ڏينهن ۾ ننگر جي سيمن ۾ ماڻهن جا ميلا ڏسي ائين لڳو ڄڻ جهنگل ۾ منگل هجي. دل چيو ته سدائين شل ائين ئي ننگر جي ڌرتي ماڻهن جي مُرڪن سان آباد هجي. ننگر پهچي چانهه چُڪو پي، وري به سفر جاري رکيوسين. واپسي ۾ ويري ريٻاري جو آباد ڪيل شهر ويراواهه به ڏسڻو هو سو سانگا جو ڪنارو وٺي اوڀر ويندڙ رستي تان ويراواهه ڏانهن وياسين. رستي ۾ ڪجلاسر تلاءِ ڏسڻ جي وڏي ڪوشش ڪئي سين پر ناڪامي سواءِ ڪجهه به پلئه نه پيو، ڪجلاسر جا فقط نشان رهيا آهن. هي تلاءِ هڪ جيني سيٺ ڪاجل شاهه ٺهرايو هو. هن تلاءِ ۾ پاري ننگر جون پدمڻيون صبح جو سوير پنهنجا گُلابي مُک ۽ ڪجلا نيڻ ڌوئڻ اينديون هيون. جيني جوان وينگسون پن پاتلين اکين ۾ ايڏو ڪجل اوتينديون هيون جو ڪجلاسر جي پاڻي تي ڪجل جا ڇمر ڇائينجي ويندا هُئا. هڪ ڏينهن ويراواهه جو هڪ مغرور سوڍو پنهنجو گهوڙو پيارڻ هن تلاءِ تي آيو پر سهڻين اکين تان اُتاريل ڪجلين جي ڪجل سبب گهوڙي پاڻي نه پيتو تڏهن سُونهن جي ويري سوڍي انهن پاري ننگر جي پدمڻين کي اوڇا ويڻ آڇيندي اهو چيو ته ڀڀيي پاڻي بگاڙيو پرو (وڏن پيٽن وارين پاڻي ڦٽائي ڇڏيو)، اهڙن ڪڙن ويڻن جا تير اُنهن پدمڻين جي پاڪ سينن ۾ پرونندجي ويا ۽ اُهي هميشه جي لاءِ ڪجلاسر کان رُسي ويون. چوڻ وارا چون ٿا ته ان ڏينهن کان وٺي اڄ ڏينهن تائين ڪجلاسر ڪڏهن به موج ۾ نه آيو. لڳي ٿو ته تلاءِ به انهن ساحر اکين جو عاشق هو جيڪي روز هن ۾ اچي ڪجل سان آرتي اُتارينديون هيون. انهن اکين جو رسامو تلاءِ کي به راس نه آيو ۽ هو هميشه لاءِ پٿرن ۾ پرويش ڪري ويو. ڪجلاسر جي ڦٽل آثارن جا درد کڻي اسين پاري ننگر جي پُراڻن پٽن تي پهتاسين. لوياڻي گڊ جا اُجڙي ويل آثار ڏسي اهي جيني اوسواڙا ياد آيا جيڪي راجپوتن کان رُسي هميشه لاءِ هند هليا ويا. روايت آهي ته هڪ ڏياري جي رات دارون جي نشي ۾ ڌُت راجپوتن جيني اوسواڙن کي اوڇا ويڻ چئي ستايو ۽ هُو سڀ ڪجهه مٺيءَ ماٺ ۾ سموئي ڏياري رات ٻرندڙ ڏيئا ڇڏي دُکندڙ اندر سان لوياڻي گڊ کي هميشه لاءِ الوداع چئي هليا ويا. ويندي ويندي پنهنجي وطن کي الئه ڪهڙو سراپ ڏئي ويا جو هي هيرن ۽ موتين جي واپار جو مرڪز شاهوڪار شهر ڀڙڀانگ ٿي ويو ۽ هاڻي رڳو پٿر بچيا آهن. پاري ننگر جي پٽن تي گهمندي اُن ستي سارنگا جي سار به سينو سيڪيندي رهي جيڪا سڏونت جي ساهُن ۾ هرڻي جيان هلندي هُئي. سڏونت سارنگا جي عشق ۾ وڏي سچائي هُئي جيڪي وڇڙي جڏهن مليا تڏهن هميشه لاءِ هڪ ٿي ويا. سارنگا جي سهڻي وطن کي ڏسي اڳتي وڌياسين ۽ ويراواهه ۾ بريڪ ڪيوسين. ويرواهه جي ننڍڙي شهر ۾ چانهه چُڪو پي هتي جو مشهور مائو ورتوسين ۽ ڪجهه پلن ۾ واپس ورياسين. واپسي ۾ ويراواهه چيڪ پوسٽ وارن صرف گاڏي جو نمبر لکيو ته جيئن تصديق ٿي سگهي ته جيڪا گاڏي ننگر وئي سا واپس وئي يا نه.. ويراواهه پوسٽ ڪراس ڪرڻ کانپوءِ ڏاني دانڌل کان ٿي سڌا اسلام ڪوٽ آياسين. جتي رٽائرڊ ماستر کيتسنگهه ڌانڌل وٽ ماني کاڌيسين. ماني کانپوءِ وياسين سنت نيڻورام آشرم جيڪو تمام وڏو ٺهيل آهي. هتي هر سال بڊي ۾ ميلو لڳندو آهي. هن آشرم ۾ لنگر نياز هلي رهيو هو. پکين لئه پاڻي جون ڪونڍيون ۽ داڻن جا ٿلها ٺهيل هئا. جن ۾ ڪيئي پکي چُوڻ چُڳي رهيا هُئا هتي وڏا ڪانگ به موجود هُئا جن کي ڍاٽڪي ۾ ڊوڏ چوندا آهن. آشرم جي ٻاهران گارڊ بيٺل هو. آشرم ۾ تمام وڏو ستسنگ هال ٺهيل هو. نيڻورام جون وڏيون وڏيون مورتيون لڳل هُيون، اُتي هڪ ٻُڍڙو مُراد فقير ويٺل هو جنهن اسان کي تمام پيارا ڪلام ٻُڌايا. اُن سان به ڪچهري ٿي. آشرم گهُمڻ کانپوءِ مٺي لئه نڪري پياسين، رستي ۾ ڳوٺ مالڻهور ويڻا وٽ موجود درويش ڇٽو فقير جي درگاهه تي اسان گاڏي بيهاري، سج اولهه طرف اُلهي رهيو هو اسين درگاهه اندر داخل ٿياسين، درويش جي سلامي ڀري فوٽو ڪڍياسين، درگاهه تمام سهڻي نموني سنگ مر مر جي پٿرن جي ٺهيل آهي. هن ڳوٺ جو اصل نالو مالڻهور ڀوتاريو هو. چوڻ وارا چون ٿا ته هن ڳوٺ ۾ ايترا ڀوت ”جن“ هوندا هُئا جو ڪير رهي نه سگهندو هو. پوءِ هن ڇٽو فقير نالي درويش ڀوتن کي ڀڄائي ڪڍيو. درگاهه جو ديدار ڪري روانا ٿياسين چند منٽن ۾ مٺي پُهتاسين شام ٿي ويئي....
هاڻي اسانجي دعوت ڳوٺ لکميار ۾ جالم سنگهه وٽ هُئي، لکميار ۾ ماتا جي جو وڏو مندر ٺهيل آهي جنهن ۾ هر سال مانگهه مهيني ۾ وڏو ميلو لڳندو آهي. جالم سنگهه جي دعوت کائي لکميار مان ٻئي ڏينهن شام جو نڪتاسين. وچ تي ڳوٺ هوٿيئر جي ترائي جو درشن ڪيوسين، جتي ٿر جي سادڙي سُونهن ٻلهڙن سان ٻهه ٻهه ٻري ۽ تري رهي هُئي. اسان کن پل ترائي جي ڪپ تي پنڊ پهڻ ٿي سونهن کي اکين ۾ سمائيندا رهياسين ۽ پوءِ اُتان نڪتاسين. هاڻي سنگت منهنجي ڳوٺ هلڻ جو اسرار ڪيو. مٺي کان شام جو نڪتاسين ڏيپلو کان سڌا منهنجي ڳوٺ، رات جو ڪچهري ڪئيسين. جهڙو حال حبيبان تحت مون به ماني کارائي. ٻئي ڏينهن صبح جو سوير شنان پاڻي ڪري، ناشتو ڪيوسين. پوءِ منهنجي ڳوٺ کان اڳيان 03 ڪلو ميٽر تي آباد ڳوٺ ڊونڊڙي وارو لوڻ جو سن گهماسين، جيڪو تازين برساتن سبب سمنڊ جهڙو ڏيک ڏيئي رهيو هو. سن گهمڻ کانپوءِ هُو پنهنجي ماڳ ڏي واپس ويا ٿي، سو مون پنهنجي ٻني ڀنڊاريو وٽ اُنهن کان موڪلايو، سنگت ڀاڪر پائي ملي، کلي گاڏي ۾ ويئي گاڏي رواني ٿي منهنجي دل تي سائينداد ساند جون هي سٽون تري آيون ته؛
هٿ اکين تان کڻان هُو تنهن کان اڳي!
موڙ اُڪري وڃن ته ڏاڍو سُٺو.