ٿر ۽ اُٺ
آڳاٽي زماني ۾ ٿر ۾ ڪٿي به ڪو پڪو رستو نه هو، پر ڪچو رستو به ڪو ورلي نظر ايندو هو، جنهن تي کيکڙا هلندا هئا. کيکڙن کانپوءِ جڏهن ٽويوٽا جيپ ٿر ۾ متعارف ڪرائي ويئي، تڏهن معصوم ٿريا لاري جو ٻچو چوندا هئا، اهي کيکڙا ۽ لاريون ايڏي وشال ٿر ۾ ڪو هيڪڙ ٻيڪڙ هئا. ان وقت ٿر ۾ اڪثر ڪري اُٺن ۽ گهوڙن جا پنڌ پيچرا ۽ گهيڙ گس هوندا هئا. جن کي ٿر واسي واٽون چوندا هئا. اُهي واٽون ئي ڳوٺن ۽ شهرن سان سماجي توڙي معاشي ڳانڍاپو رکڻ جو واحد ذريعو هيون. جن تي گهوڙن ۽ اُٺن جي سواري هلندي هئي. گهوڙا ته ڪنهن ڪنهن گڙنگ ماڻهوءَ وٽ هوندا هئا. پر اُٺ ته عام جام هوندا هئا. اُٺ کي ٿاريلا سڪي جو ٻيڙو چوندا آهن، اُٺ ماروئڙن لاءِ وڏي وٿ هو.
ان وقت ٿر ۾ اُٺ کانسواءِ ٻي ڪا به اهڙي مناسب سواري نه هوندي هُئي، جنهن تي سفر ڪرڻ سان گڏ بار ڀري به کڻي سگهجي. ان وقت ڀلي ۾ ڀلي اُٺ کي هزاريو اُٺ چوندا هئا. مطلب ته اهو هڪ هزار روپين ۾ ملندو هو، توڙي جو هاڻي اُٺ جو ملهه لکن ۾ آهي. پر ان جو مانُ هزاريي کان به هيٺ آهي. ان وقت جنهن وٽ اُٺ هوندو هو، اُن جي وڏي عزت هوندي هُئي، جنهن وٽ اُٺ نه هوندو، ان کي سُڃو سمجهيو ويندو هو. اُٺ تي سواريءَ ڪرڻ يا بار ڊوئڻ لاءِ هي شيون ضروري آهن. پاکڙو، پلاڻ، تنگ، مهار، ٻڙهو، جُهل ۽ ٻه ٽي رليون وغيره.
آڳاٽي زماني ۾ اُٺ جو وڏو مانُ ان دُوهي ۾ صاف جهلڪي رهيو آهي، جنهن ۾ ڌيءُ پنهنجي بابل کي هٿ ٻڌي هيئن عرض ڪري ٿي ته؛
بابليا اِڻ گهر ڏيجو جِڻ گهر هُونئين سانڍڙيان،
اڙگان نان نِيڙا ڪرين جِڪان رين لاٻين وِکڙيان.
(اي بابل! مون کي اُن گهر ۾ ڏجان، جنهن گهر ۾ اُٺڙيون هُجن، ڇو ته انهن جون وِکون وڏيون آهن، اهي پري ويٺلن کي پلڪ جهپڪ ۾ ويجها ڪن ٿا).
مٿي ڏنل دوهي مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ماضيءَ ۾ اُٺ جي ڪيتري نه اهميت هُئي. اُٺ جي اهميت سان ته ٿر جي تاريخ ڀري پيئي آهي، امرڪوٽ جو سوڍو راڻو مينڌرو، ڪاڪ لُڏاڻي جي راٺوڙ مومل ماڻن خاطر چانگي تي چڙهي ويندو هو. ڀٽائي چوي ٿو؛
اُڀي اُڀاريم، نکٽ سڀ نئي ويا،
هڪ ميو ٻيو مينڌرو، سڄي رات ساريام،
ڳوڙها ڳل ڳاڙيام، سورج شاخون ڪڍيون.
راڻي کان سواءِ ڍاٽ جو ڍولو به پنهنجي محبوبا پينگڙ گڍ جي شهزادي مارئل سان ملڻ لاءِ لهري جي ڪُک ۾ ليٽيل ڪَرهليي کي ڪيڻڪاري ويندو هو. پهريون ڀيرو جڏهن سانگي ڊاڍي جي واتان مارئل جو سنديسو مليو، تڏهن پنهنجي ٻي سرتي مارڻيءَ کان موڪلائي ڪرليي تي چڙهي پينگڙ پڌاريو هو. تڏهن مارڻيءَ اُٺ جي پيرن ۾ ڪوڪا هڻي ڇڏيا هئا، ته جيئن مارئل تائين ڍولو پُڄي نه سگهي، پيرن ۾ ڪوڪا لڳل ڪرهيلو جڏهن سج لٿو، تڏهن ڀٽن ۾ بيهي رهيو، جنهن کي ڍولي ڏوراپو ڏيندي چيو ته؛
ڏهيا گيا ڏونگري وهيا گيا وَڙي،
ڪاڙي کائي ڪرهليا تين روليو رڻ ٿڙي.
(سج لهي ويو، پکي پکڻ پنهنجن آکيرن ڏانهن واپس ويا هليا، اي ڪرهليا! تو کي نانگ کائي جو تو مون کي رڻ ۾ رولي ڇڏيو، وک به نٿو کڻين).
ڍولي جي واتان اهو ڏوراپو ٻڌي اُٺ وراڻيو؛
ڪڍ پگان مان ڪڪرين ڍلي ڇڏ مهار،
وهلا پُڄان ٿانري ساسريي گهر گهر ڏيان جُهار.
(اي ڍولا پيرن مان ڪڪريون ڪڍ ۽ مهار کي ڍري ڇڏ ته، جلدي هلي تنهنجي ساهرين پهچي، گهر گهر سلام ڪريون).
اُٺ جي انهيءَ اصرار تي ڍولي عمل ڪيو ۽ اُٺ کن پل ۾ مارئل جي ملڪ پهچي ويو. روايت آهي ته مارئل پنهنجي ڳوٺ جي اجهور واري کوهه تي سرتين سان گڏ کينچل ڪري رهي هئي. تڏهن ڍولو پنهنجو اُٺ پيارڻ لاءِ ان کوهه جي اَواڙي تي پهتو ۽ اُٺ جيئن ئي پاڻي جي سُرڪ ڀري تيئن ئي پنهنجي ماياوي سونهن ۾ مد مست مارئل اڃايل اُٺ کي ڪام واهي ڪڍي ۽ اُٺ جو مٿيون چپ وچان ٽُٽي ويو، ان ڏينهن کان وٺي اڄ تائين هر اُٺ جو مٿيون چپ ٽُٽل آهي. چوڻ وارا چون ٿا ته مارئل کي جڏهن خبر پئي ته هي ڍولي جو اُٺ آهي، تڏهن مارئل ڏاڍو پڇتايو ۽ ميڙ منٿ کان پوءِ اُٺ کي راضي ڪيائين.
امرڪوٽ جي حاڪم عمر سومري ملير جي مُورت مارئي جي حسن جي هاڪ ٻڌي ڀالوا جي ڀٽن جا پنڌ به اُٺن تي ڪيا هئا، مارئي کي اُٺ جي اڳئين چونڪ تي چاڙهي اَمرڪوٽ کڻي ويو هو.
اُٺن جي تاريخي اهميت نه رڳو ٿر ۾ هُئي، پر اها سموري سنڌ کان وٺي ڪيچ مڪران جي ماڳن تائين پڻ هُئي، ڀنڀور جي ٻالي ٻولي سسئيءَ کي سُورَ، ڏيرن کانپوءِ ڏاگهن ئي ڏنا هئا، جيڪي سندس پنهل کي آڌيءَ رات جو اُٺن تي کڻي ويا هئا، ڀٽائيرح چوي ٿو ته؛
اُٺ مَ اوري آڻ، ڏاگهن ڏڌي آهيان،
هڻي هٿ هئين کي، پري نيئي پلاڻ،
هوت منهنجو هاڻ، پنهون نيائون پاڻ سين.
هي هڪ تاريخي جهلڪ هئي، جنهن ۾ اُٺن جي اهميت چٽي طرح پسي سگهي ٿي ته، پراڻي دور ۾ مولهين جو ڇا مانُ هو، اڄڪلهه اُٺ ڌارڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر ماڻهو ان جي سواري ڪرڻ ۾ به شرم محسوس ڪن ٿا. ان ڪري ٿر ۾ 90 سيڪڙو اُٺ ختم ٿي چُڪا آهن. هاڻي ٿر جي ڳوٺن ۾ ڪي ورلي اُٺ اوهان کي ملندا. اُهو به ڪو وقت هو، جڏهن ٿر ۾ اَن هجي نه هجي، پر اُٺ ضرور هجي. اُٺن جو اهو دور ختم ٿيڻ سان گڏ اُٺن جا سنج به ختم ٿي ويا. هاڻي جيڪڏهن ڪنهن وٽ اُٺ آهي ته، پاکڙو نه هوندو، پاکڙو هوندو ته تنگ نه هوندو، مطلب ته اُٺ تي سواري ڪرڻ جو رجحان ئي نه رهيو آهي.
اڄ جي دؤر جا ماڻهو پاکڙي تي ويهڻ ۾ تڪليف محسوس ڪن ٿا. پاکڙي ۾ ڪرسيءَ نما ٻه خانچا هوندا آهن، جن تي رليون رکي گاسيو ڪيو ويندو آهي. گاسيي تي ٻن ماڻهن جي ويهڻ جي جاءِ تي چار ماڻهو ويهي سگهندا آهن. پاکڙو ڪاٺ جو ٺهيل هوندو آهي، جنهن تي پتل ۽ لوهه جي چادر چڙهيل هوندي آهي، اُن تي بهترين چٽسالي پڻ ٿيل هوندي آهي. پاکڙي جي اڳئين حصي ۾ ماڻهن جي جهلڻ لاءِ هڪ ليور نما هَٿو ٺهيل هوندو آهي. جنهن کي ڪتب چوندا آهن. پاکڙي جي ٻنهي حصن ۾ هيٺان نرم ٿڙها/گاديون ٺهيل هوندا آهن، ته جيئن ڪاٺ ۽ لوهه اُٺ جي پُٺن کي نه لڳي. ٿڙها چمڙي جا ٺهيل هوندا آهن، جن ۾ ڊڀن جو ليهه وڌل هوندو آهي.
اُٺ تي پاکڙي پلاڻڻ کان پهرين ”جُهل“ وڌي ويندي آهي. جيڪا خوبصورت ڪٽاب ڪوريل هوندي آهي، اُٺن جي اڳئين حسي کي اَگلو چونڪ ۽ پوئين حصي کي پُٺلو چونڪ چوندا آهن ۽ وچ واري حصي کي ٿنڀي يا ٿوهي چوندا آهن. اُٺ تي پاکڙو اهڙي طرح رکندا آهن، جيئن اهو نه اڳتي وڃي، نه پوئتي وڃي سگهي ، ڇو ته ٿر جي لڪن واري لاهي چاڙهي سبب اڪثر ائين ٿيندو آهي، جيڪڏهن تنگ ڇڪي نه ڀريو ته، پاکڙو اڳتي پوئتي ٿي سگهي ٿو، پاکڙي کانسواءِ اڪيلي ماڻهوءَ جي سواري لئه ٻڙهو به ڪم آڻيندا آهن ٻڙهو چمڙي مان ٺهيل هوندو آهي، جنهن تي چانديءَ جي تند مڙهيل هوندي آهي. ٻڙهو خاص ڪري تڏهن استعمال ڪندا آهن، جڏهن اُٺ کي سوار سئُو ڪندا آهن. پلاڻ فقط بار کڻڻ لاءِ استعمال ڪندا آهن. پلاڻ ڪاٺ جو ٺهيل هوندو آهي، جنهن ۾ به ٿڙها هوندا آهن. اُن تي ڪانن، ڪاٺين ۽ کپن جي لڏن کانسواءِ اَن جون ٻوريون ۽ جالنگ وغيره کنيا ويندا آهن. ٿر ۾ ڪچا رستا هئڻ ڪري اُٺ گاڏي ڪو ورلي ملندي، بار ڀري سڀ ائين پلاڻ تي کڻندا آهن. هڪڙي اُٺ جي پويان ٻيو اُٺ سلهاڙيل هوندو آهي ته اُن کي چوندا آهن ڪونتل اڪثر ڪري جڙن ڏاگهن کي سئُو ڪرڻ لاءِ پاڪيٽ اُٺ سان ڪونتل ڪندا آهن.
اُٺن جا نسلي طور ڪيئي قسم آهن جن ۾ خاص هي آهن: ڍاٽي، سنڌي (ٻسروٽ) مارواڙي ۽ ٻه ٿنڀيا وغيره. ٻه ٿنڀيا اُٺ خاص ڪري بلوچستان واري علائقي ۾ ملن ٿا. انهن جون ٿنڀيون يا ٿوهيون ٻه هونديون آهن. باقي هر قسم جي اُٺ کي هڪ ٿوهي هوندي آهي، جنهن ۾ هُو بچت کاڌو گڏ ڪري رکندا آهن، جيئن اهو انهن کي ڏکئي وقت ۾ ڪم اچي. چوندا آهن ته اُٺ بنا کاڌي ۽ پاڻي جي 14 ڏينهن زندهه رهي سگهي ٿو. سواريءَ جي حساب سان ڍاٽي اُٺ بهترين سمجهيو وڃي ٿو. ڍاٽي اُٺ سڀني کان سهڻو به هوندو آهي. ڍاٽي اُٺ ڏيل ۾ ڏٻرا هوندا آهن اُهي مچي ماس نه ڪندا آهن. بار ڍوئڻ جي حوالي سان طاقتور اُٺ سنڌي هوندو آهي. جنهن جو رنگ ڳاڙهسرو ۽ ڪارسرو هوندو آهي. ڍاٽي اُٺ جو رنگ اڪثر ڪري اڇو ۽ ڪڻڪ رنگو ٿيندو آهي. مارواڙي اُٺ ٿر واسين کي پسند ئي نه هوندا آهن. ان ڪري هُو اُهي نه ڌاريندا آهن.
اُٺ جا جتي قسم مختلف آهن، اُتي انهن جا نالا به مختلف اُچاريا ويندا آهن. مثال طور: ڪرهو، ڪرهليو، توڏو، مَيو، توڏيو، مولهو، مولهيو، چانگو، چانگليو، ڏاگهو، ڪنواٽ ۽ پانگڙ وغيره، اُٺ جي عمر ايتري ناهي ٿيندي، اُٺ جي سراسري عمر ويهه سال هوندي آهي، ننڍي اُٺ کي ڪنواٽ يا گونرو چوندا آهن. جڏهن ته ٻن سالن واري کي ٻگو. چئن سالن واري کي چوگو، ڇهن سالن واري کي ڇگو ۽ نَون سالن واري نيشيل چوندا آهن. اُن کانسواءِ ٻن سالن واري کي ٻيهاڻو ۽ ٽن سالن واري کي ٽيهاڻو چوندا آهن. هن عمر ۾ اُٺ اوڏنت هوندو آهي. چئن سالن کانپوءِ ان کي ڏند ايندا آهن. نيش (ڏاٺ) ٿيڻ کانپوءِ اُٺ کي پاڪيٽ چوندا آهن. پاڪيٽ اُٺ جهڙو سياڻو هوندو آهي. تهڙو ئي خطرناڪ هوندو آهي.
سياري ۾ اُٺ مستي ڪندو آهي. روايت آهي ته سياري جي مند ۾ اُٺ کي مجنون جي عشق جو چاليهون پک مليل آهي. سياري ۾ اُٺ تارئو ڪڍي مستي ۾ لانگ هڻندو آهي، نه مستيءَ ۾ ايترو ته انڌو هوندو آهي، جو ڌڻيءَ کي به ماريندي دير نه ڪندو آهي. ان ڪري اُٺ کي ڌڻي مار به چوندا آهن. پر ڀاڳين وٽ اهڙن مست اُٺن جو علاج به هوندو آهي، اُٺ جي نڪ ۾ لوهه جي ڪوڪي نما سَيلي پيل هوندي آهي، جنهن ۾ مُهار جو چڙو وجهي اُٺ کي تاڻيو ويندو آهي. جڏهن اهو گُؤنرو هوندو آهي تڏهن هڪ خاص قسم جو اُڻيل مهارو پوري منهن تي ٻڌل هوندو آهي، جنهن ۾ ٻه فوٽن جو رسو پيل هوندو آهي جنهن کي تاڙ چوندا آهن. اهو تاڙ جڙي الڙ اُٺ کي جهلڻ ۾ ڪم ايندو آهي.
مست اُٺ کي سيلي يا ناڪيلي بدران چپن ۾ مهار وجهندا آهن. جنهن کي تر چوندا آهن. تر ڍڳي يا گهوڙي جي پُڇ جي وارن کي پاڻي ۾ پُسائي پوءِ اُن مان رسي وٽي، اُٺ جي چپن کي ٽوپي، پوءِ وجهندا آهن. اُهي اهڙا ته اذيتناڪ هوندا آهن جو ڪهڙو به مست اُٺ هجي اهو ترن ۾ مهار وجهي هڪڙي جهاٻ/ ڇڪ ڏيڻ سان سڌو ٿي ويندو آهي. ان کانسواءِ اُٺ کي هڪ ٻه ڪلو ميندي به پياريندا آهن. جنهن سان ان جي مستي گھٽجي ٿي ويندي آهي.
اُٺ جي سونهن ۽ سجاوٽ لاءِ ڪيئي گُر پيچ آهن، اُٺ جي وارن کي ڪٽڻ يا سوانت ۽ سجاوٽ لاءِ ڪيئي گُر پيچ آهن، اُٺ جي وارن کي ڪٽڻ يا سوات ڪرڻ جا به ڪمال جا ڪاريگر هوندا آهن، جيڪي پنهنجي هنرمند هٿن سان اٺ جي بدن تي اعليٰ قسم جا چِٽ چِٽيندا آهن. اهي لابي سان وار ڪٽيندي کيڙي سان بيٺل مور کان وٺي ٻيلهڙي سان بيٺل پاڻياري تائين خوبصورت تصويرون ٺاهي ڪلا جو عجيب نمونو پيش ڪندا آهن. ان کانسواءِ اُٺ جي ڪياڙي. ٿوهي ۽ پُڇَ تي جوڪر ڇاپ خضاب سان چٽ ڪڍي، ڪنڌ ۾ ڳانا، جنهويون رکڙيون ٻڌي پيرن ۾ نيوَر پارائي سينگاريندا آهن، ايئن جيئن نئين پرڻايل ناريءَ کي ساهيڙيون سيج لاءِ سينگارينديون آهن. اُنهن سينگاريل اُٺن کي سواريءَ جا سبق سيکارڻ لاءِ خاص سوار هوندا آهن. جيڪي بي زبان اُٺن کي پنڌ، وِک، کيڙو ۽ مُن جهڙا سواري جا سبق پڪا ڪرائي ميلن ۽ ملاکڙن ۾ اُنهن کي مقابلا ڪرڻ جي لائق بڻائيندا آهن.
اُٺ جي ماديءَ کي سنڌي ۾ اُٺڻ يا ڏاچي چيو ويندو آهي، جڏهن ته ڍاٽڪي يا ٿريلي ٻولي ۾ ان کي سانڍ چوندا آهن. اُٺڻ هڪ سال هڪ مهيني يعني 13 مهينن ۾ ويامندي آهي، اُٺڻ جو جيڪڏهن پنهنجي ڦر تي هيڄ نه هوندو، ڪُڀيار هوندي ته مِڙندي ڪا نه، جيڪڏهن مِڙي به آئي ته، ويڻائي ويندي ۽ ٿڻن ۾ کير نه آڻيندي. اُٺين جي کير بابت هڪ روايت آهي ته جڏهن کير پير بادشاهه دعا جي دعوت ڏني هُئي تڏهن اُٺڙي سڀن جي آخر ۾ سج لٿي ويل ويئي هُئي، تڏهن کير پير بادشاهه ناراض ٿي، اُن جي کير کي (سراپ) بد دعا ڏني هئي ته ”تنهنجو کير ڪڏهن به نه ڄمندو ۽ جيڪڏهن ٻئي ڪنهن کير جي پاسي ۾ رکيو ويندو ته اهو خراب ٿي ويندو. تنهنجو کير صرف اُوٺاري ۽ واٽهڙو پيا پيئندا“ هي روايت ڪيتري قدر سچي آهي، اهو ته مالڪ ئي بهتر ڄاڻي ٿو، پر اُٺڻ جو کير واقعي ڄمندو ئي ناهي، ٿر جو هڪ مشهور لوڪ شعر آهي ته؛
واهوندا وريا تڏهن ڳاڙهي ٿي گنوار،
چيٽ ٻه ٽي ڏينهنڙا پڏي ٿي پنهوار،
چلڻ ۾ چڪ ٿي تڏهن موڙون ڏئي ميهار،
ڀاڙي جي ڀيڙئي ته گهگهلي ٿي گڏهار،
ويچاري اوٺار ڪڏهن منهن نه مکيو مکڻ سان.
اوٺار جي زال ڪٿان منهن مکيندي، ڇو ته کير ڄمندو ئي نه ته مکڻ ڪيئن ٺهندو؟ اُٺ جو کير پيئڻ ۾ به ذائقيدار نه هوندو آهي. البت نروئو ضرور هوندو آهي. اُٺين کي ڏاٻر ۾ ڏهندا آهن. سَوئا اُٺين کي واڻها چڙهيل هوندا آهن. واڻها رسين مان اُڻيل هڪ ٿيلهي هوندي آهي. جيڪا اهڙي نموني اوهه تي چاڙهيندا آهن جو اُن جو ڦر کير ڌائي نه سگهندو آهي. کير پيارڻ جي حوالي سان اوٺاري ويچارا ائين به هميشه خوشيءَ سان کير پيئاريندا آهن، پر ڪير روز روز تنگ ڪندو يا چوندو ته لڙهي ۾ ڏُهي ڏي، ته هو ڪاوڙجي پوندا ۽ کير ۾ اُٺڻ جو پُڇ ٻوڙي ڏيندا آهن ته اهو کير ڪڏهن به هضم نه ٿيندو آهي. اهو اهڙا جُلاب ڪرائيندو جو اُٺڻ جو کير پيئڻ تان ارواح ئي کڄي ويندو. اهو پُڇ وارو به هڪ پلڻ آهي، اُٺين جو وڳ هميشه ٽڙيل پکڙيل هوندو آهي، هڪ هنڌ نه هوندو آهي.
جاءِ نه سارو ڏينهن، هينئڙو اوٺي وڳ جيئن.
(شاهه)
اُٺين جا وڳ خاص ڪري ريٻارين ۽ جَتن وٽ هوندا آهن. ٿر ۾ اُٺين جا وڳ راهمن، سميجن ۽ راجپوتن وٽ هوندا هئا. جيڪي اڃان به آهن، تنهن هوندي به ايترو چاهه نه رهيو آهي. اُٺين جو وڳ تمام تيز رفتار هلندو آهي، اُن ڪري بعضي اُٺين کي اوٺاري ڏانوڻ وجهندا آهن. باقي اُٺن کي ڏانوڻ هوندا ئي هوندا آهن. اوڏاڻا اُٺ جهلڻ ۾ تڪليف ڏيندا آهن. ڏانوڻ، اڳئين ٻنهي پيرن ۾ هڻندا آهن. بعضي اُٺ جا ٽي پير به ٻڌندا آهن. جنهن کي پڪڙاس چوندا آهن. ڏانوڻ، رسن جا هوندا آهن، ڪن ڪن وٽ سنگهرون به هونديون آهن، ڏانوڻ جيڪڏهن پيرن کان ٿورو مٿي يعني مُريي ۾ اچي ويو ته چوندا پالهي ۾ ويو، پالهي ۾ وڃڻ سان اُٺ کي نقصان ٿيندو آهي.
ڪڏهن ڪڏهن کِپ جي تُڳين مان نوڙي وٽي به ڏانوڻ ٺاهيندا آهن. اهڙا ڏانوڻ صرف هڪ ڏينهن لاءِ هوندا آهن. اُٺين جو وڳ يا هڪ اُٺ جتي ڊاٻو ڪندو آهي، اُن کي جهوڪ چئبو آهي. اُٺ جي جهوڪ ۾ اُٺ کي ٻڌڻ لاءِ زمين ۾ ٻه فُوٽ رسو پوري پوءِ پنج فوٽ رسو ٻاهر ڇڏيندا آهن. جنهن کي پينگهي چوندا آهن. اُٺ سواري يا بار ڀريءَ کانسواءِ کيڙي پوکي ۾ به ڪم ايندو آهي. اُٺَ جي کيڙي پوکي تمام بهترين هوندي آهي، ٻاجهر، گوار ۽ جوئر جي هلر به اُٺ سان ڪندا آهن. هلر ڪري پوءِ اُٺ کي پلو هڻندا آهن. اَنُ ڳاهڻ، کيڙي پوکي ڪرڻ، سواري ڪرڻ يا بار ڀري کڻڻ کانپوءِ اُٺ کي شام جو ڪڻڪ يا ٻاجهر جي رٻ مُنهن جهلي پياريندا آهن. بعضي اِن کي ڦِٽڪي به پياريندا آهن.
ڦِٽڪي اُٺَ جي ٿڪاوٽ ختم ڪرڻ لاءِ ڏاڍي ڪارآمد هوندي آهي. اُٺن جي اهم خوراڪ لاڻو آهي. لاڻي کانسواءِ ڪَنڊي، ڪونڀٽ، آسوترو، پينجولو، مئل مال جا هڏا، گوار جي ڪُٽي ۽ وسڪاري بعد پيدا ٿيندڙ ڪجهه گاهه به اُٺ جي خوراڪ آهن. وسڪاري جي گاهن ۾ اهي وڌ ۾ وڌ رڦڙ وَل کائيندا آهن. اها وَل کائڻ سان ايتري ته سهڪ ٿيندي آهي جو اڌ ڪلاڪ کيڙي ڪرڻ يا پنج منٽ ساهيءَ ۾ پنڌ ڊوڙائڻ سان اٺ مري به ويندا آهن. اهڙا واقعا هر سال وسڪاري بعد ٿر ۾ ٿيندا رهندا آهن. اُن خطرناڪ سهڪ کي ڪنهن سُچيت ڪلي ورتو، ته نڪ ۾ يڪدم ماڻهو جو پيشاب وجهندو ته اهو اُٺ مرڻ کان بچي ويندو، اهو بعضي ٿيندو رهي ٿو.
ٻين جانورن وانگر اُٺن ۾ به مختلف بيماريون ٿينديون رهن ٿيون، جيڪي انتهائي خطرناڪ هونديون آهن. جيئن گذريل سال سيڙا جهڙي بيماري ٿر ۾ سوين اُٺ ماري ڇڏيا، ڪي ڪي اُٺ گرمين ۾ اورسو ڪندا آهن. اُٺن ۾ ٻين مختلف بيمارين جا نالا هي آهن: رندو، ڪاروواءُ، ڪَنچِير، ٺونسو، ٺِڪريو، تير، ڪنٻري منڊل، ڇالي ليلڙ، هيرو، ماتا، سيڙا، واءِ، جل، کاجي، هاڏيو ۽ گنٺڙو وغيره انهن مڙني بيمارين جي شاهدي هڪ ڪَوي ڀوڄراج پرديسيءَ پنهنجي هڪ دلچسپ ۽ مزاحيه ڪويتا ۾ هيئن ڏي ٿو؛
هارڙ سانڍ حاميد ري، تنِان ترڙو لڳي تير،
چَٽي تيئن ۾ چِچڙان رِي، نڪو کُٽل ۾ کير،
مولهي جانئين ملڪ مان، تانجو پگ ڪڍي پير،
هاڏيو پچ هڏا ۾، ٿي گنٺڙو گنڀير،
ٺونسو روگ ٺِڪريو، آن سُڪي تانجو سرير،
جل کاجي جُسي ۾، آن واهه وڏو وير،
ڇالي ليلڙ ڇتو، روڳ هيرو ڏي هير،
ماتا سيڙا ڪنبري، منڊل ڪاڙو واءِ ڪنچير،
تنان سميجا واهين سير، تون گِلا کڻين تي گوار ري.
انهن مڙني بيمارين جا علاج به ٿَرين وٽ پنهنجا هوندا آهن. ڊاڪٽرن جا سائنسي علاج ڪم جي ڳالهه ناهن هوندا. اُٺ کي جيڪڏهن کاجي ٿيندي آهي ته ڄار جا پن ۽ اَڪن جو ڇير ملائي نوريندا آهن ته کاجي ختم ٿي ويندي آهي. ان بيماريءَ سان اُٺ جي سڄي جسم تان وار ختم ٿي ويندا آهن ۽ اهو ڏاڍو بد زيبو لڳندو آهي. کاجي هڪ سانگيڙو/ وائرل مرض آهي. چوندا آهن ته کاڄياري وڳ کي چَٽ ڪري. جنهن اُٺ کي رندو هوندو آهي اُن کي ڪا به سڻڀي شيءَ ناهن ڏيندا. جنهن کي هاڏيو ٿيندو آهي اُن کي لوهه جي ڪا شيءَ تپائي پوءِ ڏنڀ ڏيندا آهن ته جيئن هڏي وڌي نه سگهي. اهڙي طرح ٻين بيمارين جا به ديسي علاج هوندا آهن. اُٺ جي هڏي اَڪ جي ڪاٺيءَ وانگر نازڪ ۽ ڪمزور هوندي آهي. اها جيڪڏهن ٽُٽي ويئي ته سنڌجڻ مشڪل هوندي آهي. جُهريل اٺ آخر ڪَٽُو ۾ ئي ڪم ايندو آهي. اُٺ جي هڏي هڪ اهم ڪم ۾ به ايندي آهي.
ٿر ۾ جڏهن ٻنيون پوکيندا آهن، جڏهن وليون مهورجي اينديون آهن ۽ ڦل کوٽا ٿي ڇڻندا آهن تڏهن اُٺ جي هڏيءَ کي ٻاري ان جو دونهون ڏيندا آهن، پوءِ وليون، ميوا ۽ ڀاڄيون جهلينديون آهن، اهو به دلربا وشواس آهي. اُٺ جي آواز کي جهير جهيرائڻ يا رَڙڻ چوندا آهن. اُن تي جڏهن وزن کڻبو آهي يا سواري ڪبي آهي ته اهو رڙندو آهي.
اڳي اُٺ رڙن مون ڀيري ماٺ ڪئي.
(شاهه)
اڪثر ڪري اهي اُٺ رڙندا آهن جيڪي جڙا، ڪُڏڻا ۽ ٺيڪڻا هوندا آهن. اٺ کي سيم ۾ چرڻ لاءِ ڇوڙيندا آهن. پوءِ اُن جي ڳولا ۾ آساني لاءِ ان جي ڪنڌ ۾ مٽر يا ڊنڀري يا کرڪي ٻڌندا آهن. اُن کرڪي يا مٽر جو آواز اُهي اوٺاري پري کان پرکي ويندا آهن جيڪي وڳ مان پنهنجي اُٺ جو پير به سُڃاڻي وٺندا آهن ته هي فلاڻي اُٺ جو مٽر آهي. لوهه جي شيخن مان ٺهيل عجيب نموني جا نشان باهه ۾ تپائي اُٺ جي ڪنڌ تي ڏيندا آهن جنهن کي داغ چوندا آهن. اُٺ جي داغن جا مختلف نانءُ هوندا آهن. مثلاً پاڳوڙو، هميراڻو، ڪٽاري، ڪينچي وغيره هر علائقي ۽ ذات جا پنهنجا الڳ الڳ داغ هوندا آهن. هاڻي ته اهڙا پارکو پيري به نه رهيا آهن. نه ئي اوٺي، وقت سان گڏ هي شاندار ثقافت تاريخ جي تهه خاني هيٺ جديديت جي دز ۾ دٻجي ويئي.
اسان جي سٻاجهي سنڌ ۾ اُٺن جي باري ۾ مختلف پهاڪا ۽ چوڻيون به عام جام آهن. جيڪي وڏيون سبق آميز آهن. مثال طور جيڏا اُٺ تيڏا لوڏا معنيٰ جيترا وڏا ماڻهو هوندا، انهن سان واقعا به اوترائي ٿيندا اُٺ ۾ اُٿِڻ ڪونهين، ڀاڙي جي صفائي معنيٰ ماڻهو ۾ همٿ ڪونهي، ته به چئي آئون هي ڪم ڪري ڏيندس. اونچا پن اُٺن ئي ڇڏيا معنيٰ پهچ کان پري شئي کي ڇڏڻ کپي. پاڪيٽ هڪ اُٺ ٻه ڪنواٽ لهي معنيٰ وڏي عمر وارو ماڻهو ٻن نوجوانن جي برابر هوندو آهي. اُٺ تڏهن پئي رڙيا، جڏهن ٻورا پي سبيا معنيٰ ڪنهن ڪم يا معاملي ۾ جن اڳ ۾ دانهون ڪيون هيون. هيءُ انهن جي حوالي سان پهاڪو ڏبو آهي. اهڙي طرح ٻيا به کوڙ سارا پهاڪا ۽ چوڻيون آهن.
اُٺ ايڏا وڏا ته آهن،، پر انهن جو دماغ ايترو نه هوندو آهي. تڏهن پاڻ وٽ ڪنهن ڏڏ ماڻهو کي چوندا آهن ته هي اُٺ دماغ آهي اُٺ ايڏو وڏو طاقتور هوندي به جِن کان لهرائيندو آهي، رات جي سفر ۾ ڪٿي اڳيان جِن يا ڀوت ٿيندو ته اُٺ وِک به اڳتي نه وڌائيندو، اُن کان وڏي ڇرڪائيندڙ ڳالهه اها آهي ته ايڏي وڏي سرير جي مالڪ اُٺ کي هڪ تولي جيترو جسم رکندڙ وِڇُون جو ڏنگ هڪ پل ۾ پِڙ تي ئي ماري وجهندو آهي.
سياڻي غيرتي اُٺ کي جيواڙو چوندا آهن ۽ ويڙهُو اُٺ کي کاراهي يا پاراهيو چوندا آهن، اُٺن جي ڌڻ کي جوڳڻ ذات به چوندا آهن. جيڪڏهن ڪنهن اُٺ مان ڪم ڪار وٺي پوءِ اُن کي ڍوءَ تي نه کارائبو ته اهو پِٽي به ڇڏيندو، ائين جيئن مارئل جي محبوب ڍولي کي اُٺ پٽيو هو ته؛
ڪـاڙي مـٿي رو ماڻسيو، ڌوڙي مٿي رو اُونٺ،
بي گڻان سين گڻ ڪريا، تڏهن تاڻي ٻڌيا ٺونٺ.
اهڙيون انيڪ عجيب ڪٿائون رکندڙ اُٺ تمام ڊڄڻا به ٿيندا آهن، اُٺ کي جيڪڏهن ڪٿي ڦرڙ، ڇرڪ يا ٽاهه پيو ته ان سيم ۾ به نه ويندو. اُٺ عادت کان به مجبور هوندا آهن.
عادت نه مٽي عادتي، علت مور نه جائي،
اُٺ ڇُٽو ڪڻڪ ۾، ته به چُن چُن ڪنٽا کائي.
اُٺ جيڪڏهن سواري ڪندي يا بار کڻندي ”کوٽو“ ٿيو ته اها عادت ڪري ويندو. ان کانسواءِ جيڪڏهن سگريٽ جي دونهي جو عادي ٿيو ته پوءِ سگريٽ پيئندڙ جي جان نه ڇڏيندو. پر دونهون جتي به ڏسندو اُتي ڪاهي پُڄي ويندو. اُٺ کي وسڪاري جي لڳندڙ مک سبب ڀاڳيا دُونهي ڪندا آهن. اُٺ لاءِ هڪ مک خطرناڪ هوندي آهي جنهن کي ڏنڪ چوندا آهن.