اڄ آکاٽي آهي!
سدائين ابر تي آڌاريندڙ هن برپٽ بيابان جي مقدر ۾ ڪا خاص ميوات لکيل ئي ناهي، ڇاڪاڻ جو، جتي پيئڻ جو پاڻي به وڏي مُشڪلات سان ملي، اُتي ميوات جي گُهر به اجائي آهي. مختلف وٽامن جي واهپي کان اڻواقف هن ديس جي نصيب ۾ جيڪا ٿوري گهڻي ميوات لکيل آهي. اُها امرت سمان آهي. ڳاڙهن ٻيرن کان وٺي پڪل پيروئن تائين مڙني ميواتن ۾ شيرين سواد سمايل آهي -۽ وڏو ڪمال اهو به آهي ته اها سموري ميوات مُفت جي آهي. سڀ ميوا جهنگل جا منگل آهن. جن تي ڪا به جهل پل ڪانهي ڪا ڀٽائي چواڻي ته؛
نڪا جهل نه پل، نڪو رائر ڏيهه ۾،
آڻيو وجهن آهورين، روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ اُملهه مليرون مَرڪَڻونءِ.
انهي مَرڪندڙ ملير جي واريءَ ڪڻن تي بنا برسات جي به ساوا رهندڙ، وڻن جا ٿڪايل وجود چيٽ جي چانڊوڪين ۾ ٻُور جهليندا آهن ۽ ويساک جي لونءَ ڪانڊاريندڙ لُڪن ۾ پچي راس ٿيندا آهن. ٻاورين ۾ پلڙا، ڪنڊين ۾ جُهٻا جهٻا سنڱريون ۽ ڄارين ۾ پيرون پچندا آهن. ڄارين ۾ پهرين ٻُور ٿيندو آهي ۽ ڪُجهه وقت کانپوءِ اُهو ٻُور ڪَڪِڙين ۾ تبديل ٿيندو آهي. ڪڪڙيون جڏهن ڪجهه پچنديون آهن تڏهن اُنهن کي ماڇڪ چيو ويندو آهي. ماڇڪ کائڻ سان ماڻهو جو وات يڪدم پچي پوندو آهي پوءِ ماني کائڻ به مُشڪل ٿي پوندي آهي. ٿري ٻارڙا پنهنجي محبوب ميوات کي چکڻ خاطر بي صبرائي ۾ ماڇڪ کائي اڪثر ڪري وات پچائي ويهندا آهن ۽ اُن پڪل وات جو علاج به فطري طور ڪندا آهن ٻاورين جا ساوا پن پٽي وات ۾ چوسيندا آهن اُنهي سان پڪل وات صحيح ٿي ويندو آهي.
ماڇڪ جڏهن پيروئن ۾ تبديل ٿيندا آهن تڏهن هندن جو هڪ ڏڻ اکڻ ٽيج به ايندو آهي جنهن کي آکاٽي چوندا آهن. آکاٽي کي پيروئن جو مهورتي ڏڻ يا سانوڻي رُت جي آجياڻي وارو پَروَ چئجي، ته به ڪو وڌاءُ نه ٿيندو. آکاٽي کان هڪ ڏينهن اڳ هارين جو پرٻ نالي فطرتي تهوار هوندو آهي هن تهوار تي ڇڙيل/ ڇنڊيل ٻاجهري (اُکري ۾ وجهي پاڻي جي ڇٽڪار ڪري ڪُٽڻ کانپوءِ چُنو ڪڍي صاف ڪيل) جو ڀت رڌي ديسي گيهه ۽ ڳُڙ وجهي کائيندا آهن. اهو ڌونئري سان کائڻ ۾ به وڏو مزو ڏيندو آهي.
هارين جي پرٻ تي صبح سوير هاري پنهنجي ٻنيءَ تي سنئوڻ ٻولائڻ ويندا آهن ته برسات وسندي يا نه؟ اَن ٿيندو يا نه؟ هارين جي پرٻ کانپوءِ ٻئي ڏينهن تي آکاٽي ٿيندي آهي. آکاٽي تي ڳوٺ جي پٽيل جي اوتاري ۾ رهاڻ رس ٿيندي آهي، جنهن ۾ سڄي ڳوٺ جا ماڻهو شريڪ ٿيندا آهن. هرڪو پنهنجي پنهنجي گهران ڀت جي پليٽ، ڳُڙ ۽ ديسي گيهه وجهي کڻي ايندو آهي، پوءِ امل ڪنسوٻن ۽ چانهه کانپوءِ اُهو ڀت سڀ گڏجي کائيندا آهن. ڀت کانپوءِ برسات جي اڳڪٿي ڪندا آهن. اُن ڏينهن جيڪڏهن بنا دعوت جي اڻ خبريو ڪو مسلمان رهاڻ ۾ اچي شريڪ ٿيو ته چوندا ٻُڏي جا ٻيڻا، مطلب ته وسڪارو بهتر ٿيندو.
اڪثر ائين سوڻ سچا به ٿيندا رهيا آهن. ان کانسواءِ ٻيا سنئوڻ هن ريت هوندا آهن. جيڪي تقريباً ٺلا پرپڻ هوندا آهن. مٽي ڳوهي، اُن مان چار پيالا ٺاهي پوءِ انهن ۾ پاڻي وجهندا آهن ۽ انهن پيالن تي چئن مهينن (چوماسو) جا نالا رکندا آهن پوءِ جيڪو پيالو پهرين ٽُٽندو ته چوندا برسات اُن ۾ پوندي. جنهن پيالي جي مٽي ٿوري يا ڪمزور هوندي ته اهو اوس پهرين ٽٽندو، ائين اڪثر ٿيندو رهيو آهي ته جيٺ وارو پيالو ٽٽندو آهي پر برسات ته پورو چوماسو ڪو نه وسندي آهي. بهرحال جيئن به آهي پر هڪڙو دلربا وشواس ضرور آهي.
آکاٽي جي ڏينهن ۽ هارين جي پرٻ، ٻنهي تهوارن تي ٿري سُگهڙ عورتون گهرن جي اڱڻن جي اوٽلن تي ٻاجهريءَ جون ست ڍِڳيون ڪري، ان جي پاسي ۾ پاڻيءَ جي ڪونڊي ڀري، پکين لئه رکنديون آهن ته جيئن اُهي چُوڻ ڪري پاڻي پيءِ دعائن جا درجا ڏيئي وڃن ته جيئن وسڪارو ڀلو ٿئي!
آکاٽي جي تهوار تي نه رڳو ننڍڙا ٻارڙا گهنڊ (مٽر ۽ چنگ) کڻي ريل ۾ ناچ ڪندا آهن پر هن ڏڻ تي پيرون چونڊڻ جي مهورت به ٿيندي آهي. ننڍيون ڇوڪريون ڍاٻڙا (مٽي جا گُڏا) ۽ ننڍڙا ڇوڪرا ڍالون (مٽي جون ٿالهيون) کڻي ڳوٺ جي ڊُوهي (ڄار جو پراڻو وڻ) وٽ گڏ ٿيندا آهن پوءِ پيرون چونڊي ڍاٻري ۾ مُک تي چڙهائي، پوءِ ڍال تي رکي کائيندا آهن. نينگريون سانوڻي جا ڳيچ ڳائينديون آهن. ڇوڪرا آنٻليو راند ڪندا آهن، جيڪا تمام دلچسپ هوندي آهي. آکاٽي تي هندو پنهنجن مري ويل مائٽن کي شانتي ارپڻ لئه ڪورن دلن ۾ پاڻي وجهي برهمڻ يا نياڻي کي دان به ڪندا آهن. جنهن کي ڪرپڻيا چيو ويندو آهي.
ڀري تُري بهار ۾جڏهن پيرون پچندا آهن جڏهن نمن ۾ نموريون لڳنديون آهن، جڏهن ڪچين انبڙين جون کٽيون چٽڻيون رڌڻن جي رونق وڌائينديون آهن جڏهن کٿوري خوشبوءَ جهڙيون ٿاريليون مٿن تي ٽُٻڪا ۽ کارا کڻي سيمن ڏي سنڀري ڍُوڙا (ٽولا) ڪري پيرون چونڊڻ وينديون آهن تڏهن اڪثر ڪري ٿر جون مائرون پنهنجي ديس توڙي پرديس پرڻايل نياڻين کي سنڀاري پُرنم نيڻن سان هوائن هٿ سنيهڙا مُڪنديون آهن بقول ڪوي ته؛
آج آکاٽي آوي، پڪا پيلو ڏاڙي ڏاڙي،
ولاتڻ ٿانري آيلڙي، وِلڪي آنسوڙا ڍاڙي ڍاڙي.
(آج آکاٽي آهي! ڄارين جي ٽار ٽار پيرون پڪا آهن، اي پرديسڻ! تُنهنجي ماءُ تو کي ساري اکين ۾ اشڪ آڻي روئي ٿي).
بهار جي خوشبودار مُند ۾ پڪل پيرون ڏسي اُداس مائرن جي اندر ۾ پنهنجين ڌيئرن لئه اُڪير جي جُوار ڀاٽا اُٿي پوندي آهي الئه ڇو؟ شايد فطرت جو هڪ رنگ آهي! ممتا جي ڇولي آهي! جيڪا هن مُند ۾ ڇُلي پوندي آهي. ڀٽائيءَ جي سُر سامونڊي ۾ جيئن وڻجارن لئه ونيون سڪنديون آهن. ائين هن مُند ۾ جيجلون پنهنجي نياڻين لئه آتيون هونديون آهن. ديس ۾ پرڻايل ڌيئرن کي ته هو ڪوٺي وٺنديون آهن يا پيرون ڪوڪَڙ يا گُڙ موڪلي به ڏينديون آهن. پر اُهي اُڀاڳيون مائرون اڪثر انهن ڏينهن ۾ جيئري مئل مثل هونديون آهن. جن جون ڌيئرون قديمي روايتن جي ڪارڻ پرديس ۾ پرڻايل هونديون آهن. اُهي اُداس جيجلون ٻين کي پيرون چونڊڻ ويندو ڏسي بي اختيار چئي ڏينديون آهن؛
ٻيجين ڪو سهيلڙين پيلُوڙا چُنڊين، مانجي وِلاتڻ وسي ڏُور،
ڍيٻـڪا ڍوڙي وِلــکي وطن سارون، مانجي ماڻينگر مجبور.
(ٻيون سڀ سرتيون پيرون چونڊڻ وڃن پيون، مُنهنجي پرديسڻ پري آهي، هُوءَ لُڙڪ لاڙي وطن لئه واجهائيندي هوندي، روئيندي هوندي، مُنهنجي پَدمڻي ڌيءَ مجبور آهي).
پيروئن جا مختلف قسم هوندا آهن؛ راتڪا (ڳاڙها)، آڇڪا (سفيد)، سيڙڪا (ڪَيلا)، ٻاندڙ يا ڦيسڙ وغيره ٿر ۾ گهڻي ڀاڱي راتڪا پيرون ٿيندا آهن. آڇڪا ۽ سيڙڪا گهٽ ٿيندا آهن. باقي ٻاندڙ يا ڦيسڙ انهن کي چئبو آهي، جيڪي چونڊڻ ۾ آسان نه هوندا، مطلب ته ٿورو زور آيو ته ڦسي پوندا. پيرون چونڊڻ ٿر جي هڪ ثقافت آهي. صدين کان اها ثقافت هلندي اچي. پيرون کائڻ سان ماڻهوءَ کي بک به ناهي لڳندي. پيروئن ۾ ڪا خاص توانائي آهي. جنهن تي سائنسي تحقيق جي ضرورت آهي. پيرون جيترا کائڻ ۾ مٺا هوندا آهن اوترا اهي گرم به آهن. گهڻا کائڻ سان معدي ۾ سخت تڪليف ٿيندي آهي. پيرون ته مرد به چونڊيندا آهن پر خاص ڪري ٿري عورتون وڏي ڪوڏ مان اهي چونڊنديون آهن.
پيرون چونڊڻ بابت راويت آهي ته اڳئين زماني ۾ هڪ ٿاريلي پيرون چونڊڻ ويئي، جيڪا پنهنجو ننڍڙو ٻالڪ ساڻ کڻي سيم ڏي ويئي، ٻارڙي کي ڄار جي ٽار ۾ چُنيءَ جو جهولو ٺاهي سمهاريائين ۽ پاڻ پيرون چونڊڻ لڳي. پيروئن سان ٽوٻڪا ته ڀري ورتائين، پر ڇيگ رهجي ويئي. ٻارڙي کي لُڪ ۽ لُوءِ جي ڪري ڏاڍي اُڃ لڳي هُئي. ٻارڙي دانهون ڪيون، پر سندس ماءُ آڇڪن جي ڇيگ ڏيڻ لئه آڇڪي ڄار تي چڙهي ويئي، پويان ٿڃ پياڪ ٻارڙي جو دم صحرائن ۾ پرواز ڪري ويو، واپس اچي ڏٺائين تڏهن بي اختيار روئيندي چئي ڏنائين؛
راتڪي ڀريا ٽوٻڪا، آڇڪي ڏني ڇِيگ،
ماءِ مـري مهيريي ري، مهيريو گيو ڏور.
(ڳاڙهن پيروئن سان ٽٻڪا ڀريا ۽ سفيدن جي ڇيگ ڏني، ايتري دير ۾ آئون مران، مهريا (ٻالڪ جو نالو ) ڏوُر هليو ويو).
ٿر ۾ پيرون چونڊي مٿان آڇڪن پيروئن جي ڇيگ ڏيڻ واري معصوم حسرت اڄ به مروج آهي. ڪٿي ڪٿي ڪنهن سيم ۾ آڇڪي ڄار نه هوندي ته رُلي رُلي به ڇيگ ضرورڏيندا آهن. ڳاڙهن ۽ سفيدن کا وڌيڪ سوادي ۽ مِٺا سيڙڪا (ڪيلا) پيرون هوندا آهن. اُنهن پيروئن جي چس ۽ ليار پيروئن جي لالائي جا واقف اهي وطن واسي ئي آهن جن لئه ڀٽائي چيو آهي ته؛
مٿن ٽُٻڪ ٽُٻڪڙا، چِڪندڙا اچن،
کُڙيون کيهه ڀُڪليون، پگهر سِر پيرن،
اي وَڙ ويڙهيچن، مُون لوڏان ئي لکيا.
ٽُٻڪا، ميٽ ۽ ڪاغذن کي پُسائي پوءِ ڪنهن گولائي ٿانو جي پُٺ تي ٿڦي اُس ۾ ٺاهيندا آهن. کارا، ڪانين مان ٺهيل هوندا آهن. اڄڪلهه نه ٽُٻڪا رهيا آهن، نه ئي وري کارا پر پيروئن سان پريتت اڄ به ساڳي آهي، پيرون چونڊڻ وقت لوٽو يا گلاس چيلهه تي ٻڌي ان ۾ چونڊيندا آهن.
پيروئن جي رس مان ڳُڙ به ڪڍندا آهن. تازن پيروئن کي مٽي جي ماٽي يا جست جي لوٽي ۾ وجهي پروندي (سڃي) پوءِ جهيرڻي (منڌي) سان جهُڳندا (ولوڙيندا) آهن. اهو ايستائين جيستائين پيروئن مان ڪڪڙيون (ٻج) ڌار ٿي وڃن. پوءِ ان جي رس کي ڪپڙڇاڻو ڪري اُن ۾ آهريو، سئونف ۽ ڦوٽا وجهي چُلهه تي چاڙهي پچائيندا آهن. ڌيمي باهه تي رکي لڳاتار ڏوهيلو ڦيريندا/هلائيندا آهن. گهڻي دير باهه تي رڌڻ ڪري رس گهاٽي ماکي جهڙو ٿي پوندو آهي، جنهن مان ڳُڙ ٺاهيو ويندو آهي. پيروئن جو ڳڙ تقريباَ ڏهه ڏينهن بنا فرج جي خراب ناهي ٿيندو. ٿاريلا سيڻن کي سوکڙي طور به ڳُڙ موڪليندا آهن.
ان کانسواءِ ڪوڪڙ به پيروئن جي ڪندا آهن. جيڪا ڏٿ ۾ شمار ٿئي ٿي، پيروئن کي اُس ۾ سُڪائيندا آهن. جڏهن اهي اڌ سُڪا ٿيندا آهن. تڏهن اهي کارن ۾ وجهي رکندا آهن انهي کي ڪوڪڙ چوندا آهن. ڪوڪڙ به سيڻن کي ڀيٽا طور موڪليندا آهن. ڏُڪاريل ڏيهه ۾ ڪجهه ڏينهن لئه صحيح، پر مُرڪون مُوٽي ضرور آيون آهن. هر طرف گهُو گهُو گهو پارڪر جانءَ پيلون کان وارا ورد گونجن ٿا. سڱرين جي ڀاڄي ۽ پيروئن جو ڳڙ ٿاريلي زندگي ۾ عياشي آهي. پر پيروئن کان پڇلي جو اونو اڄ به جيءَ کي جهوٻو ڏئي ٿو..!!
پيرون چونڊيندي ٿاريليون پنهنجن ڀتارن کي پل به ناهن وسارينديون. وسارينديون ته اُنهن ساڏوهين کي به ناهن جن جي ڏنگن ڏارن تي چڙهندي انهن جي جواني پلر جيان پالوٽون کائيندي آهي.
تن ساڏوهين سڌ مران، ڏنگا جنين ڏار،
ڀيڙي ساڻ ڀتار، آئون پائر پيرون چونڊيان.
(شاهه)