سنڌ جي تهذيب جا ٻه اهم علائقا: ڍاٽ ۽ مارواڙ
ٿر طبعي لحاظ کان 09 ڀاڱن ۾ ورهايل آهي پر گڏيل طور سموري ٿر کي ڍاٽ چوندا آهن. ڍاٽ جي راڄڌاني امر ڪوٽ (عمرڪوٽ) ۾ هئي ۽ موجود وقت راڻا جاگير آهي. ڍاٽ جا راڻا سرتاڻ سوڍا آهن. ڍاٽ جي طبعي بناوت جي باري ۾ ٿر جي کاهوڙي تاريخدان رائيچند راٺوڙ جي مستند راءِ هي آهي ته ”هي سڄي ٿر جو وچ وارو ٽڪر آهي هن ۾ عمرڪوٽ تعلقي جو ٿورو ٽڪر، ڇاڇري جو گهڻو ڀاڱو ۽ مٺي تعلقي جو ڪجهه اتريون ڀاڱو اچي وڃن ٿا. هن جي ڪري سڄي ملڪ کي ”ڍاٽ“ چوندا آهن. رهاڪن کي ڍاٽي چئبو آهي. ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي ٿر جي طبعي سجاوٽ جي باري ۾ سوچنا ڏيندي لکي ٿو ته ٿرپارڪر ضلعي جا طبعي ڀاڱا ٻه آهن هڪڙو ڍٽ يعني ٿر يا وارياسو ڀاڱو ۽ ٻيو پٽ يعني ڏاڍي زمين وارو ڀاڱو. جنهن ۾ سڄو نارو ڊويزن اچي وڃي ٿو. انهن ٻنهي مؤرخن جي راءِ کي مدنظر رکندي. اهو صاف ظاهر ٿئي ٿو ته سمورو وارياسو ڀاڱو ڍاٽ آهي ۽ ان ۾ ڳالهائي ويندڙ ٻولي کي به ڍاٽڪي چوندا آهن. ڍاٽ جي گادي جي هند امرڪوٽ جي باري ۾ تيجسنگهه سولنڪي لکي ٿو ته هن پرڳڻي جو نالو ڍاٽ آهي. تنهنڪري هتان جي واسين کي ڍاٽي سڏيو ويندو آهي. هي شهر ڍاٽ پرڳڻي جي گادي جو هند آهي. ڍاٽ جي سنهيرڙي واريءَ جهڙي سياري ۾ سرد رهي ٿي. تهڙي اونهاري ۾ تپي ٿي. بهار ۾ به لڪون ۽ جهولا لڳن ٿا. ان ڪري هتان جي ماڻهن جو رنگ سانورو رهي ٿو. تيز ڪاڙهن ۾ چمڙي جي ونڪي ۽ نور اُڏامي وڃن ٿا. ڍاٽ ۾ پيئڻ جي پاڻي لاءِ وڏا ڪشالا ڪيا وڃن ٿا. پيئڻ جي پاڻي لاءِ هڪڙو ئي ذريعو آهي کوهن وارو. کوهه به تمام اونها آهن. ساٺيڪا کوهه هتان جي ماڻهن جو مقدر آهن. جن جو پاڻي اڪثر کارو آهي. ڍاٽ جي زندگي جو دارومدار برساتن تي آهي. جڏهن برسات پوندي آهي. تڏهن زندگي سمورين رونقن سان محو رقص هوندي آهي. هتان جي زمين تمام لاڀ واري آهي. جنهن ۾ فصل جام ٿيندو آهي. ٻاجهري، گوار، تر، مڱ، ڪورڙ، چونئرا، گدرا ۽ گدريون هتان جي وسيع ڏهرن ۾ وڏي مقدار ۾ ٿيندا آهن. ڍاٽين جي ڪِرت کيتي واڙي تي آهي. جيڪا برساتن تي ٻڌل آهي. ڍاٽ جي گادي واري شهر امرڪوٽ جي باري ۾ هڪ ڪِوي پنهنجن ڪٿڻين ۾ ائين ڪٿيو آهي ته؛
امراڻو امراپري ڌرا سُرنگي ڍاٽ،
رهي سوڍو راجوي پهه پنهنواران پاٽ.
(امرڪوٽ سرڳ/ جنت آهي، ڍاٽ جي ڌرتي سهڻي آهي. جنهن تي سوڍو پرمار راجا گاديدار آهي). مينهوڳي لاءِ واجهائيندڙ هن وطن جا جهڙا ماڻهو سادا ۽ سٻاجهڙا آهن، تهڙا ئي کاڌا به سادا ۽ ديسي آهن. مريڙي جو ساڳ ۽ پپن جو رائتو ، ٻاجهري جي ماني سان کائيندي وسڪارن ۾ ڍاٽي ڏاڍا سرها هوندا آهن. عام طور تي روز جي ڀاڄي طور راٻڙيو هتان جي اهم ثقافتي ڀاڄي آهي. جنهن کي کاٽيو به چوندا آهن. جيڪو ڍاٽ جي هوٽلن تي به اهم طعام طور دستياب هوندو آهي. کاٽيو لسي مان ٺهندو آهي. ڍاٽ جون عورتون ڏڪارن ۾ ڏک ڏسي پنهنجو ايمان اٽل رکنديون آهن جنهن جي شاهدي هن دوهي مان صاف نظر اچي ٿي ته؛
ڪنتا رک ڪِرڪو هِرڻ ڪِيسا گيهه کائي،
اڪ ٻٽوڙي لوئان جهڙي تريان آگڙ جائي.
(اي ڀتار! پنهنجو ايمان اٽل رک، ضمير تي ضابطو رکڻ هن وطن جي سونهن آهي. ڏس هرڻ ڪهڙو گيهه ٿو کائي؟ ويچارو لوئن ۽ لڪن کي منهن ڏي ٿو پوءِ به گهوڙي کان تيز ڊوڙي ٿو).
ڍاٽ جي عورت نه رڳو ڏڪارن جا ڏک ڏسي به مرڪي ٿي پر سُڪارن ۾ کيتن جا خفا ڪندي به خوش رهي ٿي. کيتن ۾ ڪم ڪرڻ ڍاٽ جي عورتن جي سڀاويڪ سڀاءُ ۾ شامل آهي. ڍاٽ جي عورت رُتن جا به راز پرکي ٿي جيئن هڪ دوهي ۾ سس پنهنجي ننهن کي چوي ٿي ته هاڻ ماٺ ڪري پيڪين وڃ ڇو ته ڏڪار پوڻ وارو آهي کيتن جو ڪم نه هوندو.
ساڪڙ ڪري سکري، ورانڊ لڳائي واءِ،
ساسو ڪهي بهوئاري نان، پيهريي پري جاءِ.
(صبح جي پهر آسمان آگمي روپ ڪري ۽ شام جو واءِ لڳائي. بادلن کي ڀٽڪائي ڇڏي. سس چوي ٿي ننهن کي تون مائٽن وڃ، هي ڏڪار جا آثار آهن).
عمرڪوٽ شهر واقعي حسين آهي. وڻن جي وڻڪار جي ڪري سڄو شهر تمام خوبصورتي جو ڏيک ڏئي ٿو. پر وڏي بدنصيبي هتان جي آبهوا جي آهي جو صحت لاءِ هاڃيڪار آهي. تيجسنگهه سولنڪي پنهنجي ڪتاب امرڪوٽ سنڌ جو اتهاس ۾ لکي ٿو ته (شهر ۾ دائما بيماري رهڻ ڪري قلعي جو ڀر وارو لانٻو تلاءِ سال 1913ع اٽڪل 24 هزار خرچ ڪري پورايو ويو هو) هي اهو لانٻو تلاءِ آهي جنهن تي جل ڀرڻ لاءِ ايندڙ مرگهه لوچنين ۽ ڪيهر ڪٽين سوڍين جي سونهن پسي ڪوي بانڪيداس همروٽ ڇتيسي ۾ ائين چيو هو ته؛
لانٻي سر ور پاڻي ڀري، گوري گات انوپ،
جيان آگي پاڻي ڀري، رنگ الوڪڪ روپ.
(لانٻي تلاءِ تي پاڻي ڀريندي گوري دل کي ڇهيندڙ گيت ڳائي ٿي، جيئن هو جهڪي پاڻي ڀري ٿي، ان جو نوراني روپ تجلا ڏي ٿي).
شهر جي چئني پاسي موجود باغن جي بهاري مورن جا مدر ٽهوڪا، نينٻوجهر جي سڳند ۽ ڍاٽ سُرنگي گورين جي ڇيلڪڙن ۽ پڳپانن جا مڌم ڇمڪا لانٻي سر ور جي سونهن سوڀيا اڃان به وڌائيندا هئا.
ڍاٽ سُرنگي گوريان سوڍو چتر سُڄاڻ،
بڙ جهڪيا لانٻي تڻا آيو گڍ امراڻ.
(ڍاٽ جون عورتون سهڻيون آهن، سوڍو هوشيار ۽ عقلمند آهي. لانٻي تلاءَ جا وڻ به جهڪي ويا آهن سوڍو امرڪوٽ واري قلعي ۾ آيو آهي). لانٻو تلاءِ هاڻي لانٻي گرائونڊ طور مشهور آهي. ڍاٽ جي عورت نه رڳو سونهن ۾ سرس آهي. پر اعليٰ گڻن ۽ حسن اخلاق واري به آهي. هوءَ گهر جي ڪم ڪار کان وٺي ڀرت ڀرڻ تائين سموري سگهڙائپ ڄاڻي ٿي، ان ڪري مارواڙ ۾ اڄ به مشهور آهي ته جيڪڏهن سنسار ۾ سک چاهين ٿو ته شادي ڍاٽ مان ڪري اچِ بقول ڪوي ته؛
ار چوڙي ڪر پاتلي جي ڪير ري لاڻ،
جي جيتيءَ سک ڀائين تو ڌڻ ڍاٽ ري آڻ.
(وڏي ڇاتي ۽ سنهي چيلهه جهڙي ڪرڙ جي لام، جيڪڏهن سنسار ۾ سک چاهين ٿو ته زال ڍاٽ جي وٺي اچ).
انهي ڪري مارواڙ جا مشهور ماڻهو ڍاٽ مان پرڻيا آهن جن ۾ هي قابل ذڪر آهن. چونئري جي چوٿين ڦيري ۾ هٿڙيا ڇوڙي، ڪنهن اٻلا جون ڍڳيون چوري ڪيل واپس ورائڻ لاءِ شهيد ٿي ويل مارواڙ جو مشهور سورهيه وير پاٻُو جي راٺوڙ ڍاٽ جي ڌيئڙي ڦول ڪنور سان پرڻيو هو.
سوڍيءَ ڇوڙي ولکتي ماٿِي سوون موڙ،
امل وريا آپڻو رنگ پاٻو جي راٺوڙ.
(سوڍيءَ مٿي جا موڙ ڇوڙي روئيندي چوي ٿي پنهنجو امل ڪسونٻو ڪندڙ پاٻو جي راٺوڙ تو کي سلام آهي).
وير پاٻو جي راٺوڙ کانپوءِ هندن جو ايشوري اوتار بابا رامديو جي (راماپير) ڍاٽ جي سوڍل نيتل سان پرڻيو هو، مارواڙ جو مشهور عقلمند ۽ دلير رڻمل جي راٺوڙ به ڍاٽ جي ماٽي مان ڏهي للاڙ ورتو هو.
ڪاڪو جيرو ڪونپجي ڀائي جيرو ڀارمل،
گهوڙو جيرو نَولکو او رڻ بانڪو رڻمل.
(جنهن جو ڀاءُ راجا ڀارمل ۽ گهوڙو نولکو آهي اهو ئي جنگ ۾ وڙهندڙ وير رڻمل راٺوڙ آهي).
ڍاٽياڻين جي حسن تي هِرکجي مارواڙ جا مشهور ماڻهو هتان پرڻيا آهن. اڃان به پرڻجن پيا. سڱاوتي لهه وچڙ اڄ به راجا واري ريل رستي (کوکراپار) جيئن جو تئين جاري آهي. ڍاٽ جا راڻا ۽ عام ماڻهو به مارواڙ ۾ ڏين وٺن پيا. پر صديون اڳ ٽاڊ راجسٿان ۾ ڪرنل جيمس ٽاڊ الائي ڇو ائين لکيو هو ته؛ مارواڙ جا راٺوڙ نه پنهنجي ڌيءَ ڍاٽ ۾ ڏيندا آهن نه ئي وٺندا آهن. ڇاڪاڻ ته ڍاٽياڻي جي سونهن جي ڪري اها واپار جي شيءَ سمجهي وڃي ٿي. اڄ ڏينهن تائين مون کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه ٿي اچي ته ايڏي وڏي تاريخدان اهڙي هوائي ڳالهه ڇو لکي آهي؟
ڍاٽ جي ريت رواج، پنهنجائپ، سونهن سادگي، هندو مسلم ايڪتا تمام مشهورآهي، ڍاٽي ماڻهو جهڙا هوشيار ۽ چالاڪ آهن تهڙا ئي مهمان نواز آهن. ڍاٽ ۾ مهمان نوازي صدين کان هلندي اچي. جنهن جي شاهدي تاريخ ريگستان ۾ رائچند هريجن به ڏني آهي. رائيچند هريجن لکي ٿو ته ”وڪرمي سنبت 1942 برابر 1885ع ۾ ٿر ۾ سخت ڏڪار هو. ان وقت ڳوٺ چارنور تعلقي ڇاڇري ۾ رامون نالي هڪ ميگهواڙ رهندو هو، جنهن هوند سارون غريبن کي ڏڪار ۾ جيڪا رب پياري هئي تنهن کي اڄ به ماڻهو سارين ٿا.
ٻيتاليهه ۾ ٻوچيـئي رامي پائي رٻ،
سيري ري سمتول راٻ ٿانري راميا.
(ٻائيتاليهه ۾ رامي ٻوچيئي (ميگهواڙن جي نک) جيڪا رٻ پياري اها سيري جي برابر هئي).
چيلي چارڻ واري چيلهار جي ماڻينگر سوڍي جوجهار سنگهه ساڏور کان وٺي راڻي پرشاد تائين سموري مروڌر جا ماڻهو ڏاڍا مشهور ۽ مهمان نواز ٿي گذريا آهن. جن جي مهمان نوازي جا گڻ اڄ تائين ڍاٽ جي فضائن ۾ ڪوئل جي تازي ڪوڪ وانگي گونجي رهيا آهن. اهو ڍاٽ جي ڌرتي جو گڻ آهي. جنهن ۾ جاني لنجو جهڙا مهمان نواز ٿي گذريا آهن.
ڍاٽ جي تهذيب به انتهائي شاندار آهي، رهاڻ رس شاديون مُراديون ڍاٽي ڪلچر جو حصو آهن. امل ڪنسونٻا ۽ حقا چلم به ڍاٽ ۾ هلندا آهن. جيتوڻيڪ هاڻي حُقي جو رواج ختم ٿي چڪو آهي. پراڻي دور جا ملندڙ دوها اهو ثابت ڪن ٿا ته ڪنهن زماني ۾ ڍاٽي حُقي سان ڪيتري حُب رکندا هئا.
حقا تيئن سين هيت گهڻو اتو جي هوئي هڙسين،
تو کيڙي جاجها کيت ٻيٺو کاوان ٻاجهري.
(اي حقا توسان جيتري محبت آهي ايتري جيڪڏهن هر سان محبت هجي ته آئون گهڻي ۾ گهڻا کيت کيڙي ٻاجهري ويٺو کاوان).
هڪ ٻيو دوهو آهي ته؛
جهڙ ڪري جهپٽ ڪري آهلي ڪري الله،
هاري ڀرين حقا ٻڙد ڏئين ٽلا.
(اي مولا! جلدي جُهڙ ڪر ته هاري ويٺا حقا ڀري پيئن ۽ ڍڳا ويٺا ٽلا ڏين).
حُقي جي حب کانسواءِ دارون جا دور به ڍاٽ جي تهذيب ۾ شامل آهن. ڪچي شراب کان وٺي ولايتي وسڪي جي اعليٰ برانڊ تائين دارون جي منهوار ڍاٽ جي ڪچهرين ۾ ڪئي ويندي آهي. ڍاٽ جي سونهن ڍاٽ جي تهذيب، ڍاٽ جي کيتن ۽ ريٽن کي مد نظر رکندي ڀٽائي سُر مومل راڻو ۾ ڍاٽ جي مجموعي حسن کي هن ريت بيان ڪيو آهي ته؛
تون ڍاٽي ڍٽ ڌڻي ڍولا! تنهنجو ڍٽ،
پائي تراڙي توريان، ته ملڪ نه تنهنجو مٽ،
لاهي ڪسر ڪٽ، کوڙ قناتون ڪاڪ ۾.
سڱاوتي لهه وچڙ جي ڪري ڍاٽ جي رهڻي ڪهڻي، ويس وڳن کان وٺي رهاڻ رس تي مارواڙ جو وڏو اثر آهي. تهڙا ڪلچر ملندڙ جُلندڙ آهن ٻئي هڪ ئي مٽي آهن. هڪڙو ئي واري جو درياهه آهي جنهن ۾ رهندڙ ماڻهن جا گڻ به ساڳي آهن. هاڻ پاڻ مارواڙ جو جائزو وٺنداسين.
هندستان جي حصي ۾ آيل راجپوتانا (راجسٿان) صوبي جي گپل حصي کي مارواڙ جو نانءُ ڏنو ويو آهي. جنهن ۾ ڳالهائي ويندڙ ٻولي کي مارواڙي چوندا آهن. مارواڙي ۽ ڍاٽڪي ٻولي پاڻ ۾ گهڻي ڀاڱي ملندڙ جلندڙ آهن. مارواڙ ۾ ننڍاننڍا ڪيترائي رجواڙا آهن پر مجموعي طور مارواڙ جي گادي جو هند جوڌپور آهي جنهن جا مهاراجا راٺوڙ آهن. موجوده مهاراجا گج سنگهه آهي ۽ مهاراڻي هيملتا آهي. راجڪماري شو رنجني آهي جڏهن ته راجڪمار شورجن سنگهه آهي. جيڪي اميد ڀون پيلس جوڌپور ۾ رهن ٿا. جوڌپور وارو مهراڻ گڍ به انهي راڄ پريوار جي هٿ هيٺ آهي.
مارواڙ جي ثقافت ۽ پوشاڪ تمام بهترين آهي. انگيو ڪڙتي پاتل ٻانهيارين کي ٻاجو ٻند ائين سونهيندا آهن جيئن روهيڙن ۾ رتا ۽ پيلا گل ڀري تري بهار ۾ من موهيندا آهن. رکڙي ٽڪي مٿان راجستاني رئو اوڍي جڏهن اهي گهاگهري جي ڪير جي گهير گهمائي نج مارواڙي نرتيه ڪلا جو ڪمال ڏيکارينديون آهن تڏهن واقعي راجستاني لوڪ ورثي تي ماڻهو کي رشڪ ٿيندو آهي. مارواڙ جو نه رڳو ناچ ڪلا وڻندڙ آهي پر حسن به هتي جي مِٽي جو مقدر بڻيو آهي. اهو حسن جڏهن لوڪ ڌنن تي راڻليو ڳائي رقص ڪندو آهي تڏهن موسيقي به مارواڙ تي فخر ڪندي آهي. ان مارواڙ کي ڪنهن وقت نوڪوٽي مارواڙ به سڏيو ويندو هو، جنهن ۾ نو 09 رجواڙا شامل هئا. مارواڙ جي ريتي رواج ۽ تهذيب نرالي نوعيت واري آهي. سادي هوندي به انتهائي سندر آهي. مارواڙ جي پوشاڪ ۽ ان کي سڀاويڪ پائڻ ته ڪير مارواڙين کان سکي! ڇو ته انهن جي نصاب ۾ به پوشاڪ بابت پڙهايو وڃي ٿو. اتم سنسڪرتي مارواڙ جو مَرڪ آهي. مهمان نوازي هتان جي هر ماڻهو جي رت ۾ شامل آهي. پاڻ ڀلي لنگهڻ سمهي رهن پر مهمان کي گيهه سان کارائيندا آهن. مارواڙ جا مشهور ۽ ثقافتي کاڌا ڪجهه هن ريت آهن. ٻاجهري جي ماني، موٺ جي دال، لاپسي، رٻ، گهاٽ، راٻڙي، گڙواڻي، سڱريون، دال ٻاٽي، جادريون، ڪاچريون، ٿُوم جي کيرڻي، گوار، کنڀي، ڀت وغيره. انهن سڀني کاڌن ۾ 90 سيڪڙو کاڌا ڍاٽ سان ملندڙ جُلندڙ آهن. ڍاٽ ۽ مارواڙ ٻنهي جي آبهوا مطابق مزاجن تمام تيز مرچن وارا کاڌا کائيندا آهن. ٻاجهر جي ٻاٽي (ڪر ۾ پچايل) ۽ موٺ جي دال هتي جو عام دسترخواني طعام آهي، جيڪو مهمان کي ڍاڪو ۾ پريسي ڏيندا آهن. ان کانپوءِ به وڌيڪ مهمان لاءِ هڪ خاص ٻاجهر رکندا آهن. پرمپرائون ڪي وراثت جو ليکڪ ڊاڪٽر مهندرسنگهه نگر لکي ٿو ته ”هتان جي جنتا مهمانن سان ايتري محبت ڪري ٿي جو مهمان کي ڀڳوان سمجهيو وڃي ٿو. ان لاءِ هڪ ٻاجهر الڳ رکندا آهن. جڏهن ٻاجهر کي لُڻي ڇڏيندا آهن. ان کان پوءِ جڏهن برسات وسندي آهي، تڏهن لڻيل ٻاجهر جي ڪانين مان جيڪي سنڱ ڦٽندا آهن، انهن ۾ جيڪا ٻاجهر پچندي آهي اها ڪيسرِ وانگر پيلي ۽ امرت جهڙي مٺي هوندي آهي، ان کي سگهڙ عورتون گهر ۾ جنڊ تي پيهي پوءِ مٽي جي دانگيءَ تي پچائينديون آهن. اِها ماني جڏهن مهمان کائيندو آهي. تڏهن ان کي ڀڳوان جا ڇٽيهه کاڌا به وسري ويندا آهن“. اهڙي سادي ۽ سٻاجهڙي مارواڙ جي سڃاڻپ هڪ دوهي ۾ ڪيڏي نه معصوميت سان بيان ڪيل آهي ته؛
آڪڙي را جهانپڙا ڦوگن ري واڙ،
ٻاجهري را سيگڙا موٺن ري ڏاڙ،
ڏيکي راجا مانسنگهه ٿانري مارواڙ.
(اڪن جون جهوپڙيون ۽ ڦوڳن جا لوڙها آهن. ٻاجهري جي ماني موٺ جي دال سان کائيندا آهن. اي راجا مانسنگهه تنهنجي مارواڙ مون ڏٺي آهي). ياد رهي ته راجا مانسنگهه مارواڙ جو مشهور راجا ٿي گذريو آهي، جنهن چريائپ جو ڍونگ ڪري پنهنجي وڃايل راجائي دشمن کان واپس ورتي هئائين.
ڍاٽ وانگي مارواڙ جي زندگي به گهڻي ڀاڱي مال متاع ۽ کيتي واڙي تي ئي ٻڌل آهي. ان ڪري هتي به برسات خوشحالي جو وڏو وسيلو آهي. جيتوڻيڪ هتان جي سرڪار به کيتي واڙي لاءِ وڏيون سهوليتون مهيا ڪيون آهن. مارواڙ جا کيت ڏاڍا ڀلا آهن. جنهن ۾ ٻاجهر، جُوار، مُڱ، موٺ ۽ تر وڏي مقدار ۾ ٿيندا آهن. مَروڌر، مروسٿل يا مارواڙ ديس جي مٺي ٻولي مارواڙي جي شعرن ۾ هن صحرائي سرزمين کي ڪوين سچي دل سان ساراهيو آهي.
مروڌر نپچي ٻاجهري موٺ مونگ گوار،
ڪت هووي تل مولڪا ڪت پڻ هووي جُوار.
(مارواڙ ۾ ٻاجهري، موٺ، منڱ ۽ گوار جام ٿيندو آهي ته ڪٿي تر ۽ ڪٿي جوار به ٿيندي آهي). مارواڙ ۾ هاري ناري هر ڪنهن جي تمنا اها ئي هوندي آهي ته مروڌر ديس ۾ ڪو نه ڪو کيت هجي. اڇي مٽي واري هن وطن جي کيتن ۾ اهڙي ڪهڙي ڳالهه آهي جيڪا شاعرن کي ساراهڻ تي مجبور ڪري ٿي. اهڙي سوال جو جواب ڪو مارواڙي ئي ڏيئي سگهي ٿو.
ڏولي ماٽي مروڌر را ڌولي بالو ريت،
ملڪي ڌورا جور را مَروڌريا را کيت.
(سفيد مٽي مارواڙ جي ۽ هن جا ريٽ پرين جي بدن جهڙا آهن. اُن جا دڙا ملڪن ۾ مشهور آهن. مارواڙ جا کيت دنيا ۾ زور آهن).
اهڙن کيتن سان انسيت جي حد تائين محبت ڪندڙ مارواڙي عورتن جي باري ۾ مشهور آهي ته اهي پنهنجي زندگي ۾ چاهينديون ئي فقط اهو آهن ته انهن وٽ ڍڳا ۽ کيت ضرور هجن. اهي شيون جيڪڏهن انهن وٽ آهن ته انهن لاءِ جيون تمام سکيو ۽ ستابو ٿي پوي ٿو. اهي اڪثر ڪري ڏاج ۾ مائٽن کان به اهڙي معصوم گهر ڪنديون آهن عورتن جي اهڙي اسرار ۽ تمنا کي مد نظر رکندي هڪ مارواڙي ڪوي خوب ڪٿيو آهي.
اٺي هي پيهريو اٺي هي ساسرو،
آنٿوڻي هوئي کيت چووي نهين آسرو.
ندي کيت نجديڪ جٺي هڙ کولڻا،
اِترا دو ڪرتار فري نهين ٻولڻا.
(اي مالڪ! اتي ئي پيڪا هجن اتي ئي ساهورا هجن، الهندي پاسي ٻني هجي ۽ ان جي ويجهو ندي هجي ته جئين هر کوليندي ڍڳن کي پاڻي پياري سگهان ۽ جنهن نجهري ۾ رهان اهو برسات ۾ ٽمي نه، بس ايترو ئي ڏجان ٻيو ڪجهه به نه گهرنديس).
مارواڙي عورت جي معصوميت، سادگي ۽ ديس ڀڳتي مٿئين شعر ۾ صاف ظاهر آهي.
مارواڙ ۾ سانوڻي رت جي حوالي سان ڪيئي مها اتسو ملهايا ويندا آهن. جيڪي مذهبي عقيدن کان وڌيڪ تهذيبي ۽ ثقافتي هوندا آهن. جن ۾ وسڪاري جي مند کي ڀليڪار چيو ويندو آهي. انهن ڏڻن ۾ ڪانهوڙو، سرامڻ ٽيج، ويرپسلي ۽ ڳڻ ڳور مشهور آهن. سانوڻ مند ۾ هڪ جيڏيون سرتيون گجوئا ٺاهي، هار سينگار ڪري پينگهه ۾ لڏنديون آهن. ڪنهن تلاءِ جي ڪپ تي گيت ڳائي رقص ڪنديون آهن. وسڪاري جي مند انهن لاءِ خوشحالي جو سنديشو هوندي آهي. انڪري ان جي آجيان مارواڙ ۾ وڏي اتساهه سان ڪئي ويندي آهي. ڳڻ ڳور ۽ سرامڻ ٽيج تي عورتون پنهنجي ورن کان هار سينگار جو سامان گهرنديون آهن. هي ڏڻ ۽ رواج ڍاٽ ۾ به ٿوري ڦيرڦار سان ساڳي آهن. پر انهن جي اوج جيڪا مارواڙ ۾ هوندي آهي اهڙي ڍاٽ ۾ نه هوندي آهي. ڳڻ ڳور جي باري ۾ هڪ مشهور لوڪ گيت آهي جنهن ۾ مارواڙي عورت پنهنجي ور کان هار سينگار لاءِ وڏي حرس مان انگل ڪندي ڪجهه شيون گهري ٿي هن لوڪ گيت ۾ نج مارواڙي ٻولي جي مٺاس ۽ ڪچي نيٻوجهر جي خوشبوءَ اچي ٿي.
کيلڻ ڏيو ڳڻڳور ڀنور راٺوڙي،
ماٿي ري مينمند رکڙي ديشو تي،
مانري رکڙي رتن جڙاءِ ڀنور ماني کيلڻ ڏيو.
ڪانا ني دڙيا لائو....
ٻايان ني چوڙو لائو...
پگليان ني پائل لائو...
(اي منهنجا راٺوڙ ڀتار! مون لاءِ ميمند رکڙي هيرا مڙهائي وٺي اچ. ٻانهن لاءِ چوڙو ۽ پيرن لاءِ پايل وٺي اچ. مان ڳڻڳور کيڏڻ وڃان ٿي. مون کي ڳڻڳور کيڏڻ ڏي) وسڪاري لاءِ ولکندڙ ۽ ڳڻ ڳور گيت ڳائيندڙ مارواڙي عورت پيئڻ جي پاڻي لاءِ به جيون ۾ وڏي جستجو ڪري ٿي. پاڻيءَ جو مسئلو ڍاٽ ۽ مارواڙ ٻنهي ۾ ساڳيو آهي، مٿي تي ٻيهلڙا ۽ ڪڇ ۾ ڪيهلڙا ڍاٽياڻين ۽ مارواڙين جي سونهن آهن.
راجائن، مهاراجائن، نوابن ۽ راوتن جي هن مروسٿل ديس ۾ شاديون به وڏي شوق ۽ شان سان ڪيون وڃن ٿيون. شادين ۾ ادا ٿيندڙ رسمون به ڏسڻ لائق هونديون آهن. شادين جي موقعي تي هڪ اهم رسم ٿيندي آهي جنهن کي رهاڻ چوندا آهن. راجستاني رهاڻ به ڍاٽي رهاڻ جهڙي هوندي آهي. جنهن ۾ امل ڪسونٻا ٿيندا آهن ته ڳائڻ وڄائڻ به ٿيندو آهي. اڄڪلهه مارواڙ ۾ آفيم جي جاءِ تي ڪيسر پياريندا آهن جيڪو هڪ سٺو سنئوڻ آهي. ڪيسر پيئڻ وقت ڪوي امل ۽ املين کي ساراهڻ، رنگ ڏيڻ واري پرمپرا به ورجائيندا آهن.
توڙ هلا اڪبر تڻا تيغ جلا لا توڙ،
امل ليتا اپڻو رنگ ڪلا راٺوڙ.
(اڪبر جي تيغ ۽ ترار کي ٽوڙيندڙ ۽ پنهنجو آفيم کائيندڙ ڪلجي راٺوڙ تو کي سلام آهي).
پنهنجي ڌرتي ۽ آڻ ماڻ لاءِ مغلن سان مهاڏا اٽڪائيندڙ وير بهادرن کي اڄ به مارواڙ جي هر رهاڻ ۾ رنگ (سلام) ڏنا ويندا آهن.
مارواڙ جي پرمپرائن ۾ دارون جو دور به اهم رسم آهي. ٻاجٺي تي پروسيل مارواڙي مدرا راجا مهاراجا کان وٺي عام رعيت جي به ريت ۾ شامل آهي. دارون جو دستور صدين کان هلندو اچي. ڊاڪٽر مهندرسنگهه نگر مطابق ”مختلف وقتن تي مارواڙ تي راجائي ڪندڙ راجائن پنهنجي مدرا (ڪچو شراب) جا نمونا پيش ڪيا، جيڪي ڪجهه ڦيرڦار سان اڄ به موجود آهن. جڳ موهن ۽ من موهن کان وٺي رائل چندر هاس تائين مختلف مدرائون اڄ به مارواڙ ۾ عام جام استعمال ٿين ٿيون“. دارون جي باري ۾ به مارواڙي شعر ڏاڍا دل لڀائيندڙ ملن ٿا.
دارون پيو رنگ ڪرو رتا راکو نيڻ،
دوکي ٿانرا جل مري سوکي رهي سيڻ.
(مد پيو ۽ خوشي ڪيو، اکيون ڳاڙهيون رکو ته جيئن اوهان جا دشمن سڙي مرن ۽ سڄڻ خوش ٿين).
رائل چندرهاس نالي شراب 1863ع ۾ ڪنوٺا ٺڪاڻي جي ٺاڪر جوراورسنگهه ايجاد ڪئي هئي. ياد رهي ته ڪنوٺا ٺڪاڻي مان ڍات جي راڻي راڻا هميرسنگهه جو ڪنور ڪرني سنگهه تازو پرڻجي آيو آهي. مارواڙ جي راج ڪمارن ۾ مديرا جو واهپو عام جام آهي.
بوتل تو گڙ گڙ ڪري اور پيالو ڪري پڪار،
سيجان ٻيٺي ڪامڻي ارج ڪري ٿي پيوو نهين راجڪمار.
(صُراحِي گڙ گڙاهٽ ڪري پئي ۽ ڄام سڏي پيو ۽ هوءَ پلنگ تي ويٺل پدمڻي التجا ڪري پئي ته اي راجڪمار هاڻي تون نه پيءَ). راجستاني پٽڪي ڦينٽي کانسواءِ ٻي مارواڙي ماڻهن جي مشهور ۽ معروف سڃاڻپ يا نشاني آهي ڪنن ۾ وڌل ڪوڪا جنهن کي تگل چوندا آهن. مارواڙ ۾ 90 سيڪڙو ماڻهن جي ڪنن ۾ تگل هوندا آهن.
ڪوٽن، قلعن، تهذيب ۽ تمدن واري هن ديس جا راجڪمار نه رڳو شاهي شراب جا شوقين آهن پر سونهن ۽ سُندرتا تي به سر ڏيندڙ آهن. راجڪمارن جي شاهي شوقن ۾ گهوڙي سواري ۽ پولو راند به پراچين پرمپرا رهي آهي.
هتي گهوڙن جو وڏو مان ۽ مُلهه آهي. مارواڙي نسل جا گهوڙا تمام تيز ڊوڙيندڙ ۽ طاقتور آهن. مارواڙ واري ملاڻي خطي (جالور، سانچور، راڙڌار وغيره) ۾ ملندڙ مارواڙي نسل جون گهوڙيون هڪ ڪلاڪ ۾ ويهه کان پنجويهه ميلن جو مفاصلو طئه ڪري وٺنديون آهن. مارواڙي نسل جا اُٺ ڀلا نه هوندا آهن.خاص ڪري انهن کي ڍاٽ ۾ قدر جي نگاهه سان نه ڏٺو ويندو آهي ڇاڪاڻ ته ڍاٽي اُٺ جو ڪو مٽ ناهي جهڙو ڏٺي جو ٺاهوڪو تهڙو ئي کيڙي ۽ سواري لاءِ سڀاويڪ هوندو آهي.
ڍاٽ ۽ مارواڙ جي مٽي، موسيقي، نِرت ۽ لوڪ ورثي کان وٺي ان جي شاندار رهڻي ڪهڻي تي اڃان گهڻو ڪجهه لکي سگهجي ٿو پر مضمون جي طوالت کان بچندي آخر ۾ هڪ لوڪ شعر لکڻ ضروري سمجهان ٿو. جنهن ۾ مارواڙ ۽ ڍاٽ ٻنهي جي ملندڙ جلندڙ سادگي ۽ سونهن جلوا ڏي ٿي.
نوي مونج ري کاٽ نه چوي ٽاپڙي،
ڀينسڙليان دو چار ڪدو ڪي باپڙي،
ٻاجهر هندا ٻاٽ دهي ۾ اولڻا،
اترا دو ڪلتار ڦري نهين ٻولڻا.
(مڃ مان وڻيل نئين کٽ هجي ۽ نجهرو نه ٽمي ٻه چار ميهون اڱڻ تي هجن ته جيئن ٻاجهر جي ماني دهي ۾ پسائي کاوان بس مالڪ! ايترو ڏجان ٻيو ڪجهه به نه گهرندس).
اهڙي مارواڙ جي ماڻهن جا سڪ سلام به سادا ئي آهن. اهي جڏهن پاڻ ۾ ملندا آهن يا فون تي ڳالهائيندا آهن تڏهن چوندا آهن کمان گهڻي سا وري وراڻي ۾ به چوندا آهن ته گهڻي کمان. مطلب خير.