حسام الدين راشديءَ جي ڪتاب “سنڌي ادب” تي تنقيدي نظر
حسام الدين راشدي ۽ علي محمد راشدي ادبي ميدان ۾ سٺا ليکڪ يا محقق رهيا آهن جنهن کان ڪنهن کي انڪار نه آهي البته انهن جي ايتري ڌاڪ ويٺل آهي جو انهن جي غلطين کي هاڻي يا اڳتي سند بنايو ويندو جيڪا شعور سان ويساهه گهاتي ٿي پوندي حسام الدين راشدي سنڌي ادب لاءِ اردو ۾ هڪ ڪتاب لکيو جنهن ۾ سنڌي ترجمو ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ڪجهه علمي غلطيون نظر آيون اٿم جن جي ڇنڊڇاڻ تاريخي حوالن ۽ دليلن سان ڪئي اٿم.
سومرا مقامي نسل جا هئا:
حسام الدين راشدي لکي ٿو ته سومرا گهراڻي جا حاڪم مقامي نسل جا هئا (سنڌي ادب ص 21)
ڇنڊڇاڻ: ان جو اگر اهو مطلب آهي ته سومرا عرب نسل نه آهن پر قديمي هندو نسل آهن ته غلط آهي ڇو ته:
(1)سومرن جي قديمي سنڌي نسل هجڻ جو ڪم دليل ثبوت يا قديمي حوالو نٿو ملي دعويٰ بنا دليل هجڻ ڪري غلط آهي.
تاريخ ۾ آهي ته “ سنڌ جا قديمي رهاڪو ڪولن، سنٿالن،ڀيلن ۽ منڊ لوڪ جا ابا ڏاڏا هئا (قديم سنڌ از ڀيرومل ص 31) اوڏ اصل رائچند هريجن تاريخ ريگستان ص 249 تي قديمي اصل سنڌ جي رهاڪن ۾ مينگهواڙ، ڀيل، اوڏ، ڪولهي، ڀنگي، ڪلال گرڙ دٻگر ۽ جٽيا ٻڌايا آهن اگر سومرا قديمي سنڌي نسل آهن ته انهن قديمي نسلن مان ڪهڙو نسل آهن.
اگر سومرا قديمي سنڌي نسل آهن ۽ عربن کان اڳ جا آهن ته عربن کان اڳ سنڌ يا هند ۾ سومرا قوم نه ڏيکاريو! جڏهن سومرن کان پوءِ حڪومت ڪندڙسما قوم جو ذڪر به عربن کان اڳ هت ملي ٿو (چچ نامو ص 324)،تحفة الڪرام ص 46) پوءِ ڇا سبب آهي جو اڳ جڏهن طاقت جي زور تي حڪومت هوندي هئي ته عربن کان اقتدار حاصل ڪندڙ سومرن جو ذڪر فتح سنڌ کان اڳ سنڌ ۾ نه ٿو ملي جڏهن ته ننڍين ذاتين جتن، ميدن، لوهاڻن، سهتن، سمن، نڪامرن ۽ ٻين جو ذڪر ملي ٿو معنيٰ ته سومرا اصل هتان جا نه آهن. حسام الدين راشدي جي اها دعويٰ غلط آهي ته سومرا قديمي سنڌي نسل آهن.
سومرا ڪير آهن؟ سومرا عرب نسل سنڌي آهن، ان جا ڪجهه دليل هن ريت آهن:
سومرن جون خانداني روايتون ۽ شجرا ٻڌائن ٿا ته سومرا عرب نسل آهن.
سنڌ جي لوڪ روايتن موجب به سومرا عرب نسل آهن (سومرن جو دور ص 203 از ڊاڪٽر بلوچ)
مرزا قليچ بيگ موجب سومرا اصل عرب آهن ( قديم سنڌ ص 293)
سنڌ جي تاريخ جو هڪ قديمي ڪتاب تحفة الڪرام به آهي. مير علي شير قانع ٺٽوي تحفة الڪرام ۾ ص 69، 95، 363 تي سومرن کي عرب نسل لکي ٿو.
ابن بطوطه سن 734هه مطابق 1334ع ۾ هند سنڌ آيو پنهنجي عربي سفرنامي عجائب الاسفار ۾ جناني شهر جو ذڪر ڪندي سومرن بابت لکي ٿو،“ وسکانها طائفة يقاللهم السامره استو طنوها قديما و استقر بها اسلافهم حين فتحها علي ايام الحجاج بن يوسف (سفر نامه ابن بطوطه عربي ص 4)
ترجمو: هتي هڪ ٽولو رهي ٿو جنهن کي سامره چون ٿا، هتي قديم دور کان رهن ٿا. جڏهن حجاج بن يوسف جي دور ۾ سنڌ فتح ٿي تڏهن هنن جا وڏا هتي اچي ويٺا جيئن فتح سنڌ ۾ مورخ لکن ٿا.
قديم ۽ غير جانبدار سيلاني جي حوالي مان پتو پوي ٿو ته سومرن جا وڏا سنڌ ۾ حجاج بن يوسف جي دور ۾ آيا.
جيئن ته عربن جو سنڌ ۾ آيل لشڪر سواءِ محمد بن قاسم جي واپس نه ويو آهي ڇو ته هو سنڌ ۾ محافظ ۽ ڪاردار رهيا. چچ نامو ائين ٻڌائي ٿو ته عرب محافظ قلعن ۽ شهرن ۾ رهندا هئا ۽ پڻ انهن جو واپس وڃڻ ڪٿان ثابت نه آهي پوءِ انهن هتان شاديون ڪيون جو هندن کي اهل ڪتاب سمجهي هندياڻين سان شاديون ڪيائون. محترم عبدالله عبدالغني لکي ٿو ته خليفه سليمان (متوفي 99هه) فرمان جاري ڪيو هو ته سنڌ ويل عرب سنڌ ۾ ئي رهن سو انهن مقامي عورتن سان شاديون ڪيون.(تاريخ سنڌ ڀاڱو 3 ص 23)
مير معصوم بکري لکي ٿو “ سنه 133هه ۾ عبدالله بن محمد بن علي بن عبدالله بن عباس، جو عباسي گهراڻي جو پهريون خليفو هو ۽ سفاح جي لقب سان مشهور هو. تنهن دارالخلافت مان هڪ فوج سنڌ ڏانهن موڪلي بني اميه جي سڀني نوڪرن کي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو (تاريخ معصومي ص 68 سنڌي ترجمو) يعني بنواميه ۽ ان جا طرفدار سنڌ جي عرب حڪومت واري حصي مان ڪڍيا ويا ۽ لازمي طرح اهي هندو علائقي ڏانهن ويا هوندا ڇو ته عرب وڃڻ به انهن لاءِ ناممڪن هو. هونءَ به سنڌ ۾ رهيل عربن هتان نو مسلم هندياڻين يا هندن کي اهل ڪتاب سمجهي هندياڻين سان شادي ڪيون ۽ اڳتي هلي هڪ قسم جو نسل پيدا ٿيو جيڪو عربستان ۽ سنڌ جو هڪ سنگم نسل هو جنهن ۾ پيءُ عرب ۽ ماءُ سنڌ جي هئي مورخين اهڙي نسل وارين ذاتين کي بياسره چيو اهي ( جنت السنڌ ص 328، از مولائي شيدائي عرب ۽ هند نبي ﷺ جن جي زماني ۾ از قاضي اطهر مبارڪپوري ص 118 ان ڪري انهن ۾ به مقامي نالا ۽ رواج اچي ويا ۽ سومرن کي هندو يا راجپوت نسل سمجهيو ويو حالانڪ نسب پيءُ جي پاسي کان هلندو آهي. سومرن جا وڏا عرب هئا ته نسلي طرح هو عرب نسل سڏبا پر جيئن ته سنڌ هند ۾ رهڻ ۽ مٽيون مائٽيون ڪرڻ ڪري عرب ثقافت ۽ ٻولي ڇڏي چڪا آهن ان ڪري سنڌي سڏبا سنڌ ۾ رهن ٿا سنڌي رسم و رواج ۽ نالا اپنايائون ۽ سنڌي زبان ڳالهائڻ سبب سنڌي سڏجن ٿا جنهن ڪري سومرن جي حڪومت جو دور عرب دورحڪومت کان جدا سمجهيو وڃي ٿو ڇو ته هو عربي ثقافت ۽ زبان ڇڏي سنڌي اثقافت ۽ زبان اپنائي چڪا آهن. نسل جو زبان ۽ ثقافت سان تعلق نه رهي ته به نسل تبديل نه ٿيندو.
سومرا دور:
سنڌي ادب جي ص 21 تي حسام الدين راشدي سومرا دور 1051 ع کان 1351ع تائين ٻڌائي ٿو.
ڇنڊڇاڻ: سومرا حڪومت 1051ع کان ٻڌائي وئي آهي جنهن جو ڪوبه دليل ڏنل نه آهي نه وري حوالو ته اها ڳالهه ڪٿان آندي وئي آهي؟
سومرن جو ٻيو دور جيڪو تاريخ ۾ باقاعده ڳڻيو ويو آهي. سوئي (تحفةالڪرام ص 98 بحواله منتخب التواريخ جي ته) سن 445هه کان شروع ٿيو. تاريخ معصومي ص 98 به ان جي تائيد ۾ آهي جو سلطان عبدالرشيد غزنوي جي دور ۾ سومرن جي حڪومت جي شروعات لکيل آهي ۽ اهو 455هه وارو دور آهي. ۽ سن 445هه جو عيسوي سن 1053ع آهي (تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 112)
سومرا دور جي شروعات 1053ع کان ثابت ٿئي ٿو جنهن ڪري حسام الدين راشدي جي ڳالهه غلط آهي ته سومرا دور 1051ع کان شروع ٿيو.
ڀونگر جو دور:
سنڌي ادب ص 22 تي حسام الدين راشدي لکي ٿو ته “ ڀونگر (1312ع) ڪٿان آندو ان لاءِ نه ڪو حوالو نه ڪو دليل ڏنو اٿس. شايد علامه دائود پوٽي جي تحقيق جيڪا تاريخ معصومي تعليقات ص 354 ۽ تحفة الڪرام ص حاشيه ۾ به آيل آهي ته ڀونگر 715هه ۾ وفات ڪئي. پر سن 715هه جو عيسوي سن 1312ع نه آهي بلڪ 1315ع آهي
(تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 179)
سما دور حڪومت:
پير حسام الدين راشدي سمن جو دور 1350ع کان 1520ع تائين ٻڌائي ٿو. (سنڌي ادب ص 23)
ڇنڊڇاڻ: اها ڳالهه بنا حوالي جي ڏنل آهي. جيئن ته آخري سومرا حڪمران سن 752هه ۾ مارجي ويو ۽ انڙ سمو حاڪم ٿيو (تحفة الڪرام 123، 98) ۽ سن 752 هه ۾ عيسوي سن 1351ع هو (تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 188) شاهه بيگ ارغون آخري سمي حاڪم ڄام فيروز کان سن 927هه جو عيسوي سن 1521 هو ( تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 232) ان طرح سما حاڪمن جو دور حڪومت حسام الدين راشدي 1351ع کان 1520 ع تائين 170 سال ٻڌايو آهي جيڪو غلط ثابت ٿي وڃي ٿو ۽ سما دور 752هه (1351ع کان 927هه (1521ع ) تائين 175 سال هليو. گهٽ ۾ گهٽ عيسوي سن به غلط ثابت ٿي وڃي ٿو جو حسام الدين راشدي 1350ع کان 1520ع تائين ٻڌايو آهي اهو غلط ثابت ٿيو ڇو ته صحيح سن 1351ع کان 1521ع ثابت ڪيو اٿم.
ارغون ترخان ۽ مغل دور:
حسام الدين راشدي ارغون ترخان ۽ مغل دور حڪومت جو دور سن 927هه مطابق 1521،20ع کان 1131هه مطابق 1718،19ع تائين لکي ٿو (سنڌي ادب ص 29)
ڇنڊڇاڻ: ان دور جي پڄاڻي1131هه مطابق 1718،19ع ٻڌايو ويو آهي جيڪو بنا حوالي جي آهي. ڏسجي ٿو ته آخري مغل نواب صادق کان 1150 هه ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙي حڪومت ورتي (تحفة الڪرام ص 253) سن 1150 هه ۾ عيسوي سن 1737ع هو.(تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص288) يعني ان دور جي پڄاڻي 1150هه مطابق 173ع ۾ ٿي ان ڪري حسام الدين راشدي جو ڏنل سن 1131هه مطابق 1718،19ع غلط آهي.
ڪلهوڙا دور
حسام الدين راشدي ڪلهوڙا دور سن 1131هه مطابق 1718،19ع کان 1197هه مطابق 1782،83ع ٻڌائي ٿو ( سنڌي ادب ص35)
ڇنڊڇاڻ: ڪلهوڙا دور جي شروعات سن 1131هه مطابق 1718،19ع ٻڌايو ويو آهي. جيڪو بنا حوالي آهي، جيئن مٿي ٻڌايو ويو آهي ته آخري مغل نواب صادق کان سن 1150هه ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙي حڪومت ورتي(تحفة الڪرام ص253) ۽ سن 1150هه ۽ عيسوي سن 1737ع هو (تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 288)
يعني 1150هه مطابق 1737ع کان ڪلهوڙا دور حڪومت شروع ٿيو جنهن ڪري حسام الدين راشدي جو ڏنل سن 1131هه مطابق سن 1718،19ع غلط آهي. ٻئي پاسي ٽالپر دور هالاڻي جي جنگ کان ٿيو اها مطابق 1782ع ۾لڳي (رياست خيرپور از قليچ بيگ ص26) ته ڪلهوڙا دور 1737ع کان 1782ع تائين هليو.
سچل دور
حسام الدين راشدي سچل سرمست جو دور 1152هه مطابق 1739ع کان 1242هه مطابق سن 1826ع تائين ٻڌايو آهي. (سنڌي ادب ص65)
ڇنڊڇاڻ: سچل سرمست جي وفات 1242هه مطابق 1826ع ۾ ٻڌائي وئي آهي. جڏهن ته متفقه طور اها ڳالهه مڃيل آهي ته سچل سرمست 14 رمضان سن 1242هه تي وفات ڪئي.
سن 1242هه جو رمضان عيسوي سال 1827ع ۾ اچي ٿو.(تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 311)
يعني سچل سرمست جي وفات جو حسام الدين راشدي جو ٻڌايل سال سن 1826ع غلط آهي اهو سال 1827ع ثابت ٿئي ٿو.
سچل جي ولادت جو سن سچل چيئر ۾ محفوظ فاروقين جي شجري مطابق 1170هه ۾ ٿي ۽ 1170 هه جو عيسوي سن 1756ع هو.(تقويم تاريخي از عبدالقدوس هاشمي ص 293) ان طرح سچل جو دور 1756کان 1827 تائين هو.
حسام الدين راشدي جي “سنڌي ادب” تي مختصر تنقيدي نظر سنڌي ادب ۽ تاريخ جي طالب علمن لاءِ نهايت مفيد ثابت ٿيندي جو انهن جون ڪجهه غلط فهميون دور ٿي وينديون.