سومرا دور سان منسوب گنانن جي غير مستند حيثيت
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لکي ٿو ته،“ هن وقت جيڪي گنان زباني روايتن توڙي قلمي ڪتابن ۾ ملن ٿا تن جي تاريخي صحت بابت يقيني طور ڪجهه چئي سگهجي. ڇاڪاڻ ته اهڙو ڪو آڳاٽو مستند قلمي نسخو موجود ڪونهي. جنهن مان اهڙي تصديق ٿئي ته اهي گنان اڳين وڏن پيرن جا چيل آهن ۽ اهي سندن دور ۾ يا ٿورو پوءِ محفوظ ڪيا ويا. (سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ 1999ع ص 195)
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب هتي اهو سوال اٿاريو آهي ته گنانن جو ڪو مستند قلمي نسخوموجود نه آهي ۽ اها به پڪ نه آهي ته اهي گنان جن بزرگن ڏانهن منسوب آهن تن چيا به آهن يا نه؟ ۽ اهي ڪڏهن محفوظ ڪيا ويا آهن؟
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو گنانن بابت لکيو آهي ته،“ هي گنان موضوع، زبان ۽ حيثيت جي لحاظ کان نهايت دلچسپ آهن. گنانن جي مستند عربي سنڌي متن جي اشد ضرورت آهي ڇو ته هن وقت تائين گنان مستند نموني مرتب ٿي عربي رسم الخط ۾ نه اچي سگهيا آهن. ان لاءِ مختلف قديمي نسخا ۽ روايتي ماخذ هجن جن جي ڇنڊڇاڻ ڪري مستند گنان مرتب ڪري سگهجن.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکيو آهي ته “ اهو چوڻ مشڪل آهي ته ڪهڙا گنان ڪهڙي پير چيا يا جنهن وقت جنهن پير اهي گنان چيا ان وقت لفظ به لفظ انهن جي سٽاءُ ۽ صورت ڪهڙي هئي؟ هن وقت ساڳيا گنان جڏهن مختلف جدا جدا شخصن کان ٻڌجن ٿا يا مختلف لکتن ۾ ڏسجن ٿا ته انهن جي پڙهڻين ۾ لفظن جي ڦير گهير موجود آهي. سنڌ جي خوجن وٽ جيڪي گنان عام رائج آهن. انهن تي سنڌ جي سندن مقامي مادري ٻوليءَ وارو رنگ چڙهيل آهي. ڪي گنان ته ايترو صاف سنڌيءَ ۾ آهن جو اهي ٻولين ۾ ويجهي دور ۾ ئي منظوم ڪيل ٿا لڳن.(سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ ص 196)
ڊاڪٽر صاحب سوال اٿاريو آهي ته اها ڳالهه مستند نموني واضح نه آهي ته ڪهڙا گنان ڪهڙي شاعر چيا آهن ۽ اهو به سوال ٿو پيدا ٿئي ته گنانن جو سٽاءُ ڪهڙي دور جو آهي آيا قديم دور جو آهي يا جديد دور جو آهي؟ انهن سوالن جا جواب هن ڪري نٿا ملن ته اهڙا ڪي قديم نسخا موجود نه آهن. گنان جو شاعرن ڏانهن منسوب آهن تن جي دور تعين ٿيڻ لاءِ ڪابه تاريخي سند موجود نه آهي ته پوءِ ڪيئن چئجي ته سندن گنان شاعري سومرن جي دور جي آهي؟
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکيو آهي ته “ تاريخي اعتبار کان اڃا وڌيڪ مشڪل مسئلو اهو آهي جو اهي پير جن ڏانهن گنان منسوب آهي تن جي ولادت ۽ وفات جون تاريخون غير يقيني آهن. (سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ ص 197)
ان هوندي جيڪي سن بنا ڪنهن تاريخي سند جي الانا صاحب ڏنا آهن تن ۾ هو پاڻ تضادن ۽ نقصن جو شڪار آهي. ڊاڪٽر غلام علي الانا موجب پير شمس سبزواري ملتانيءَ جو سن1165ع. 1276ع، 560 هه 675هه آهي(سنڌي ٻوليءَ جو ارتقا 2006ع ص 134) وري هڪ صفحو اڳتي135 الانا صاحب اهو سن 1156، 1280ع لکيو آهي. ان کان سواءِ سندس پٽ پير صلاح الدين ۽ پوٽي پير شهاب الدين جا ٻه گنان ٻڌايا اٿائين ۽ سندس پڙپوٽي پير صدرالدين جو سن 1290ع.1609ع، 489هه. 808هه لکيو اٿائين.( سنڌي ٻوليءَ جي ارتقا ص139) ان سلسلي ۾ هي سوال پيدا ٿين ٿا.
پير شمس الدين سبزواري جي وفات 1276ع مڃون يا 1280ع ۽ ڇو؟
پير شمس الدين سبزواري جي پٽ پير صلاح الدين ۽ پوٽي پير شهاب الدين جي ولادتن ۽ وفاتن جا سن ڪهڙا آهن؟
پير نور الدين سنگر جو ڏنل 1079ع ان جي ولادت جو سن آهي يا وفات جو؟
هن سڄي بحث مان جيڪي سوال اڀرن ٿا جن کي حل ڪرڻ کان سواءِ گنانن کي سومرا دور جي شاعري مڃي نٿو سگهي،اهي هي ٿيا:
پير نور الدين ستگر، پير شمس الدين سبزواري، ملتاني پير صلاح الدين پير شهاب الدين ۽ پير صدر الدين (اسماعيلي پيرن) جو قديمي تاريخن ۾ تذڪرو نه آهي ان ڪري انهن کي سومرا دور جو ڪيئن ٿو قرار ڏئي سگهجي ٿو؟
گنانن جا اهڙا قديمي نسخا ڪٿي آهن جن جي ڇنڊڇاڻ سان گنانن کي مستند نموني مرتب ڪري سگهجي ۽ انهن مان گنانن جي سٽاءُ کي ڏسي فيصلو ڪري سگهجي ته اهي قديمي آهن يا جديد آهن ۽ پوءِ پيرن طرف منسوب ڪيا ويا آهن؟
گنانن جو هن وقت ڪوبه عربي لکت ۾ نسخو موجود نه آهي جو ان جو تجزيو ٿي سگهي.
اسماعيلي پير ملتان ۾ رهيا اصل ٻاهران آيا هئا ته سندن ٻولي ته ٻي هوندي انهن جلد ۾ پنهنجي ٻولي ڪيئن ڇڏي ۽ اگر ڇڏي ته پوءِ سنڌيءَ ۾ گنان ڪيئن چيائون. اهي ته ملتاني يا سرائيڪيءَ ۾ هجڻ کپن؟