لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اک اُلٽي ڌار

ڪتاب ”اک الٽي ڌار“ اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي نامياري ليکڪ ۽ محقق حزب الله آءِ سومري صاحب جو لکيل آهي. حزب الله آءِ سومري کي تنقيدي کيتر ۾ الائجي ڇا ڇا ٻڌڻو پيو آهي. هن انهيءَ ميدان ۾ گهڻو ڀوڳيو آهي ۽ کيس شديد مخالفت سان منهن ڏيڻو پيو آهي. هو هڪ بي ڊپو، کرو نقاد ۽ محقق آهي ٿوري ئي عرصي ۾ هو گهڻو مٿي اُڀري آيو آهي. تحقيقي ڪم جي حوالي سان هن ڪيترن ناميارن ليکڪن ۽ دانشورن جي ڪم جي ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي. حزب الله آءِ سومري جي تحقيق ۽ تنقيد جي حوالي سان اها خصوصيت آهي ته هن جو تمام گهڻو زور مختلف ادبي ۽ تاريخي غلطين جي درستگيءَ تي هوندو آهي. جنهن ڪري مختلف تاريخي، ادبي مسئلا ڇنڊجي ڇاڻجي هڪ ڪرا ٿي پوندا آهن
Title Cover of book اک اُلٽي ڌار

راشد مورائي جي ڪهاڻي “ پاڻي تي پهرو” جو جائزو

راشد مورائي جو هڪ ڪهاڻي ڪتاب“ پاڻيءَ تي پهرو” پڌرو ٿيو آهي، جنهن جي ٽائيٽل تي اڪبر بگٽيءَ وارن جون تصويرون آهن ائين محسوس ڪرايو ويو آهي ته ڪتاب ۾ مزاحمتي ڪهاڻيون آهن پر مذڪوره عنوان واري ڪهاڻي ٻوڏ متعلق آهي، اهو ائين آهي جيئن “ کودا پهاڙ نکلا چوها”
ڪهاڻي جو مواد: راشد مورائيءَجي ڪهاڻي“ پاڻيءَ تي پهرو” ڪهاڻي آهي يا نه. ان بحث بجاءِ ان جي مواد بابت ڏسبو ته ان ۾ ٻوڏ جو ماحول ٻڌايل آهي ۽ ان عنوان تي ڪتاب جو نالو رکيو ويو آهي.
ڪهاڻي به آهي نه؟ راشد مورائيءَ پنهنجي ڪهاڻي ڪتاب جو نالو“ پاڻيءَ تي پهرو” رکيو آهي اهو نالو ڪتاب ۾ ڏنل سندس چواڻي “ ڪهاڻي” تان کنيو ويو آهي جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها تحرير ڪتاب جي جان آهي. ان تحرير کي پڙهبو ته اها ڪهاڻي معلوم نه ٿيندي ڇو ته اها ڪنهن واقعي جي عڪاسي نٿي ڪري، اها ته ڪمينٽري آهي ته ٻوڏ ڪيئن ايندي آهي ۽ ان ۾ ڇا ٿيندو آهي؟ اها تحرير هڪ قسم جو ڪالم آهي.
دريا داتا ۽ ان جو به ڪو داتا:
راشدمورائي پنهنجي ڪهاڻي “ پاڻيءَ تي پهرو” ۾ لکيو آهي ته“ ڪنڌي وارا ماڻهو جن جو گذر سفر درياءَ داتا جي دان تي آهي.” (ص 19) داتا جي معنيٰ ڇا آهي؟ داتا ڪير آهي؟ ته داتا جي معنيٰ آهي ڏيندڙ. دنيا جهان کي روزي رسائيندڙ، الله سائين جي ذات آهي. درياءَ ته پاڻي جو هڪ وهڪرو آهي ان جوبه داتا رب تعاليٰ آهي. اگر الله سائين برف ۽ مينهن نه وسائي ته ڇا درياءُ پاڻي ڏئي سگهي ٿو؟ اگر نه داتا ڇا ۾ ٿيو؟ حقيقت ۾ داتا به الله سائين آهي ته دان به ان کان ئي ملي ٿو.
مهراڻ درياءُ: راشد مورائي ڪهاڻي ۾ لکيو آهي ته مهراڻ جي موجن سان گڏ (ص 19) يعني راشد مورائي صاحب سنڌو جي موجوده وهڪري کي مهراڻ سمجهي ٿو. حالانڪ مهراڻ سنڌو نديءَ جي هڪ وڏي شاخ هئي. ڀيرومل مهر چند آڏواڻي موجب:
“ مهراڻ سنڌونديءَ جي هڪ ڌار شاخ هئي. جيڪا اڀرندي ناري، ڍوري پراڻ ۽ ڪوري مان وهي ڪڇ جي نار ۾ ڇوڙ ڪندي هئي (قديم سنڌ ص 165) ٻئي پاسي تاريخ ۾ اهو به اچي ٿو ته اروڙ مهراڻ ڪناري آباد هو (چچ نامو ص 21، تاريخ معصومي ص 44، تحفة الڪرام ص 114) مير علي شير قانع ٺٽوي (1181هه) موجب اروڙ دلوراءِ بادشاهه جي دور ۾ مهراڻ سڪي وڃڻ ڪري ويران ٿيو ڏسو تحفة الڪرام ص 112،113۽ 114 جڏهن مهراڻ وڏي شاخ هئي ۽ اها سڪي وئي ته راشد مورائي جوموجوده سنڌونديءَ کي مهراڻ چوڻ غلط ٿيندو اها درستگي آڻڻ گهرجي ته موجوده سنڌوندي مهراڻ نه آهي ۽ مهراڻ سڪي چڪو آهي.
ٻوليءَ جي حالت: راشد مورائي ٻين ڪهاڻين وانگر “ پاڻيءَ تي پهرو” ۾ به سنڌي ٻوليءَ جو استعمال درست نموني نه ڪيو آهي ۽ پڻ ڪيترا جملا اٽڪ محسوس ڪرائين ٿا.
ڪمائيندا نظر چڙهندا (ص 20)
هنن لفظن“ نظر چڙهندا” بجاءِ صحيح ٿيندو “ نظر ايندا” ۽ “ ڪمائيندا” نه ٿيندو پر “ ڪمائيندي” ٿيندو. ان طرح اهي لفظ هن طرح درست ٿيندا “ ڪمائيندي نظر ايندا”
“ ول نه ڏيلهي کاسون” (ص19)
اهو پهاڪو اصل هن طرح آهي“ ول نه ڏيلهو کاسان” ڇو ته “ ڏيلهو” مذڪر آهي مونث نه آهي. ڏسو جامع سنڌي لغات از ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جلد 3 ص 1385)
“ ڪن هنڌان بند ۾ گهارا” (ص 20 )
جملو ڪجهه ٻاڙو ٿو لڳي سوليءَ سنڌي ۾ هن طرح ٿيندو، “ ڪن هنڌن تي بند ۾ گهارا”
“ هي ڪنڌار وري بندوقون کڻي آيا آهن” (ص 21)
“ڪنڌار” ڪ سان نه پر ق سان ٿيندو. هي ڪنڌار مان نڪتو آهي پر افغانستان جي شهر “ قنڌار” جي حوالي کان ٺهيو آهي جو اتان جا ويڙهاڪ مشهور رهيا آهن.