سنڌي ٻوليءَ ۾ ساڪن ۽ متحرڪ وارو بحث
ان ڏنل حوالي لاءِ منهنجي راءِ آهي ته اگر اهي موقف درست تسليم ڪبا ته ڪوبه اکر سنڌيءَ ۾ ساڪن ثابت نه ڪري سگهبو ڇو ته هر اکر جيڪو ساڪن سڏجي ٿو ان جي اڳين اکر به زير،زبر يا پيش ضرور هوندو آهي. ڊاڪٽر فهميده حسين تنقيدي مضمون تاج جوئي جي بچاءَ ۾ لکيو آهي ته جيئن مضمون ۾ اندر تاج جوئي جي موقف کي اڳتي وڌائڻ جي ڳالهه لکي وئي آهي ۽ مضمون جي عنوان به ان جي شاهدي ڏئي ٿو. عنوان“ سنڌي ٻوليءَ جي لفظن جا آخري حرف متحرڪ آهن.” ئي تاج جوئي جو موقف آهي. ٻئي پاسي تنقيد کان بچڻ لاءِ ان جي برخلاف لکي ٿي ته “ اڄ ڪلهه ادبي دنيا ۾ وري هڪ بحث ڇڙيل آهي جنهن جي ابتدا تاج جوئي جي مضمون “ اچو ته درست سنڌي لکون ۽ پڙهون” کان ئي آهي جنهن ۾ هن لکيو ته “سنڌي ٻوليءَ جي هر لفظ جو آخري اکر متحرڪ هوندو آهي.”تاج جوئي جي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي آءٌ ته اهو چوندس ته سنڌي لفظن جا رڳو پڇاڙيءَ جا نه پر شروع ۽ وچ وارا به اڪثر اکر متحرڪ هوندا آهن. هتي مون لفظ اڪثر استعمال ڪيو آهي. جيڪو تاج جوئي استعمال ڪيو هجي ته شايد ايڏو بحث نه ٿئي ها.” جڏهن مون لکيو هو ته ا،و ، ي پڇاڙيءَ وارا لفظ (تاجل بيوس پاران نون غني جي واڌاري سان) آخر ۾اچڻ سان انهن لفظن جي پڇاڙي متحرڪ نه پر ساڪن هوندي آهي ته پوءِ ڊاڪٽر فهميده حسين جي مضمون ڇا ضرورت هئي ڇا مقصد هو؟ ۽ اها ڳالهه تاج جوئي جي ڳالهه کي اڳتي وڌائڻ ڪيئن ٿيو جڏهن ته ان “اڪثر” نه لکيو آهي اها ته منهنجي موقف جي تائيد آهي ۽ منهنجي ڳالهه اڳتي وڌائي وڃي ٿي.
ڊاڪٽر فهميده حسين تاج جوئي بابت ان لاءِ لکيو آهي ته جيئن تاج جوئي جي موقف جي تائيد به ٿي وڃي ۽ تنقيد کان بچڻ لاءِ پاڻ “ اڪثر” لفظ ڏيکاري سگهي.
ڊاڪٽر فهميده حسين لکي ٿي ته“ دنيا جي هر ٻوليءَ ۾ ڪي ڳالهيون عمومي طور مڃيل هئڻ جي باوجود انهن ۾ استثنيٰ ۽ اصولن جي قاعدن کان هٽيل لکي ٿي. حالانڪ ائين نه آهي اهو قاعدو بڻايو اٿم ته ا، و، ي ۽ نون غنولفظ جي پڇاڙيءَ ۾ ايندا نه لفظ جي پڇاڙي متحرڪ نه پر ساڪن ٿيندي اها شيءِ بي قاعدي نه ٿي پر اهو هڪ قاعدو ترتيب آندو اٿم اگر اهو قاعدو نه آهي ته ان جي برخلاف ڪري ڏيکاريو.
حرف علت جي باري ۾ فهميده حسين لکي ٿي ٿي ته “ عام طور حرف علت يا صحيح ا، و، ي کي چيو ويندو آهي جيڪي سنڌيءَ ۾ آ، او ۽ اي جا مختلف آواز پيدا ڪندا آهن پر زير،زبر ،پيش انهن آوازن جو مختصر صورتون آهن ان ڪري انهن کي ڇوٽا سرShort vowelsچئبو آهي جيڪي پڻ ساڳيو ڪارج ادا ڪن ٿا ۽ اکرن کي حرڪت ڏين ٿا يعني ته ا،و،ي (ڪڏهن نون غنوپڻ) لفظن کي متحرڪ ڪن ٿا ته زير زبر پيش پڻ لفظن کي متحرڪ ڪن ٿا.”
حرف علت جو ڪم فهميده حسين حرڪت ڏيڻ يا چورڻ لکي ٿي جڏهن ته حرف علت معنيٰ بيمار حرف ڏسو مرزا قليچ بيگ جو ڪتاب“سنڌي علم نحو(1916ع) ص 9 ڇا بيمار ٻين کي چوريندا آهن يا ٻين جي سهاري پاڻ چرندا آهن ان ڪري سنڌيءَ ۾ حرف علت جي نالي ۽ وصف تي ويچارڻ گهرجي ۽ ان کي تبديل ٿيڻ گهرجي.”
ڊاڪٽر فهميده حسين لکي ٿي ته گهڻا گهڻا سال اڳي جي ڳالهه آهي ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب پنهنجي ڪتاب “ سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ” ۾ لکيو هو ته سنڌي ۾ ڪيترا اهڙا لفظ آهن جن ۾ بنا ڪنهن سر يا حرف علت جي حرف صحيح يا وينجهڻ استعمال ٿيل آهن جنهن مان اهو تاثر به ئي اڀريو ته سنڌي غير متحرڪ ٻولي آهي ان ڳالهه جي ثبوت ۾ هن “ ڪڪڙ”، “ گدڙ” لفظ مثال طور لکيا هئا جن ۾ ٽي ٽي حرف صحيح گڏ استعمال ٿيل آهن. ان جي جواب ۾ ادا سراج پنهنجي ڪتاب “ سنڌي ٻولي” ۾ دليل ڏنو هو ته اهي ساڳيا لفظ اچارڻ موجب انگريزيءَ واري لپي يعني رومن ۾ لکي ڏسوKukkuru ۽ Gideru ته پتو پئجي ويندو ته انهن ۾ سر يا حرف علت آهن يانه؟”
اول اها ڳلهه ته ڪجي اکر صحيح غير متحرڪ (زير،زبر ۽ پيش ان سواءِ) آهن ته ان مان ڊاڪٽر فهميده حسين جو رومن ۾ لکي سنڌي ۾ حرف علت ثابت ڪرڻ صحيح نه آهي. ڇو ته سنڌي انگريزي ٻولين ۾ سڀ حرف علت وارا لفظ هڪ جهڙا نه آهن ته پوءِ سنڌي ٻولي لاءِ انگريزي لکت جو اهو مثال ڇو ٿو ڏنو وڃي ان لاءِ ٻيو ڪو مثال يا دليل پنهنجي ٻوليءَ يا لکت جو ڏنو وڃي ها ان سلسلي ۾ مقصود احمد قاضيءَ پنهنجي لکڻي “ سنڌي ٻوليءَ جي ساڪن ۽ متحرڪ خصوصيتن جو معاملو” (روزانه عوامي آواز 28 اپريل 2004ع) ۾ لکيو آهي ته “ سنڌي ٻولي سنسڪرت ۽ عربيءَ کان منفرد آهي. منجهس انهن ٻولين وانگر متحرڪ ۽ ساڪن اکرنجي وچ ۾ ڊگهي دوري نه ٿيندي آهي....... معياري سنڌيءَ جي هر لفظ جي پويان ڪونه ڪو سر هوندو آهي.” ان ڳالهه کي آءٌ چٽائي ۽ اضافي سان هن طرح ڪندس ته سنڌي ۾ علت ٻن قسمن جا هوندا آهن هڪڙا حرف ا،و،ي ۽ نون غنو ۽ ٻيو قسم حرڪتن (زير،زبر ۽ پيش) جو آهي هاڻي هر لفظ جي پڇاڙيءَ ۾ حرفِ علت يا حرڪت مان ضرور ڪونه ڪو ضرور ايندو. اگر حرڪت نه آهي ته ا،و،ي،نون غنو ايندو ان صورت ۾ ان لفظ جي پڇاڙي ساڪن ٿيندي ڇو ته ان تي حرڪت(زير،زبرپيش) نه آهي البته حرف علت ۽ علت جون حرڪتون باقي علت جي نالي تي مان اڃا مطمئن نه آهيان ان ڪري جڏهن ان جي وصف درست ٿي ته نالو به درست ٿيندو باقي ان جا ٻه قسم ڪيا اٿم ۽ انهن جون خصوصيتون به بيان ڪيون اٿم. ڊاڪٽر فهميده حسين لکيو آهي ته “ سنڌي زبان جي اها ئي خصوصيت آهي (جنهن ڏانهن تاج جوئي پڻ اشارو ڪيو آهي) جو ان جا حروف صحيح پڻ ڪنهن نه ڪنهن حرڪت سان اچاربا آهن.” اول ته “ حروف صحيح” بجاءِ “صحيح حرف” لکيو وڃي ها جڏهن سنڌيءَ ۾ جمع جو طريقو موجود آهي جو حرفَ( ف تي پيش سان) واحد مان جمع ٺاهڻ لاءِ آخري اکر جو پيش زبر ۾ تبديل ڪبو ته “ حرف” (ف جي زير سان) جمع ٺهي ويندو ان صورت ۾ عربي قاعدي موجب حرف جو جمع “ حروف” ڪجهه سٺو نٿو لڳي. ٻيو ته تاج جوئي اها ڳالهه لکي ئي نه آهي ته سنڌي ٻوليءَ جا صحيح حرف ڪنهن نه ڪنهن حرڪت سان اچاربا آهن. هن ته سڀني لاءِ لکيو آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي اکرنجي پڇاڙي متحرڪ هوندي آهي. هو فهميده حسين وانگر ان جو قائل ڪٿي آهي ته وچ وارا ۽ شرواعتي اکر متحرڪ هوندا آهن.
فهميده حسين اهو به لکيو آهي ته “بلڪل” اردو وارا ان کي اچاريندا ته ب کي زبر ڏيندا ڪ کي پيش باقي ٻئي “ ل” ساڪن ڪندا جڏهن ته اسين سنڌي ٻنهي هنڌ “ل” کي پيش ڏئي اچارينداسين. فهميده حسين جي اها ڳالهه صحيح نه آهي ته “ بلڪل” ۾ سنڌي ماڻهوٻنهي هنڌ “ل” کي پيش ڏيندا آهن البت ڪي اڻ ڄاڻ ائين ڪندا هجن ته شڪ نه آهي. جيڪڏهن اتي “ل” متحرڪ هجن ها ته اهو لفظ پوءِ “ بل ڪل”(جدا جدا) لکيو وڃي ها جڏهن ساڪن آهن ان ڪري اگڏيل لکيل آهن. فهميده حسين لکيو آهي ته اردو جا لفظ آخر ۾ ساڪن هوندا آهن ان سلسلي ۾ تاجل بيوس پنهنجي مضمون “ سنڌي ٻوليءَ جي سڀني لفظن جا آخري حرف متحرڪ نه هوندا آهن” (روزانه عوامي آواز 25 اپريل 2004ع) تي رد لکيو آهي ته بهبود،جراح،ڪامياب، اخراج،تحفظ،شاخ ۽ محفوظ جهڙااردو ۾ هزارين لفظ آهن جن جو آخري اکر متحرڪ هوندو آهي. اردو کي ساڪن تائين محدود ڪرڻ بلڪل غلط آهي اردو ۾ سنڌيءَ وانگر ئي متحرڪ ۽ ساڪن حرفن جو استعامال ٿيندو آهي.” ڊاڪٽر فهميده حسين لکيو آهي ته “ ڪنول ۽ ڪنڌ يا انت يا انب، انهن کي اچاري ڏسو ته ڪنول ۽ انب ۾ نون غنو آهي جڏهن ته ڪنڌ ۽ انت ۾ نون ساڪن آهي.” ڏٺو وڃيته ڏنل لفظن ۾ ڪنڌ،انت ۽ اب ۾ هڪ قسم جو نون آهي جڏهن ته ڪنول ۾ ٻي قسم جو نون آهي پر فهميده حسين ڪنول سان انب واري نون جي هڪ جهڙائي لکي آهي جنهن ۾ هوءَ صحيح نه آهي.