ڪوٽڏيجي قلعي بابت الطاف اثيم جي مضمون جو جائزو
محترم الطاف اثيم ڪوٽڏيجي جي قلعي جي تعمير مير سهراب خان طرف منسوب ڪئي آهي ان جو هن وٽ ڪوبه تاريخي مستند حوالو موجود نه آهي جنهن جي بنياد تي چئي سگهجي ته ڪوٽڏيجي قلعو مير سهراب يا ڪنهن ٻئي مير جوڙايو هو.محترم الطاف اثيم لکيو آهي ته ڪوٽڏيجي قلعي جو نالو “ قلعه احمدآباد” آهي پر اهو نه ٻڌايو اٿس ته ان قلعي جو نالو ب ميرن جي دور جو آهي يا نه؟ ميرن جي دور ۾ “احمد” ڪهڙي شخصيت ٿي گذري آهي؟ چيو وڃي ٿو ته احمد ايران جو ڪاريگر هو جنهن قلعو ٺاهيو هو ته پوءِ اهڙو ڪو دنيا ۾ مثال آهي جو عظيم عمارت ڪاريگر جي نالي ڪئي وڃي؟ اگر ميرن وٽ اهو رواج هو هو ته پوءِ خيرپور، فيض محل، ميرواهه ۽ ٻيون تعميرات ڪاريگرن ۽ انجنيئرن جي نالي سان منسوب ڇو نه ٿيون؟ حقيقت اها آهي ته قلعو هاٿين جي جنگ جي دور آهي جيئن اڳتي ثابت ٿيندو پر ان تي نالو“ احمد آباد ” ڪلهوڙا دور ۾ پيل ٿو ڀانئجي جن احمد شاهه ابدالي جي نالي پويان ان قلعي جو نالو احمد آباد رکيو. ۽ هونءَ به ميرن جي دور ۾ ٺهيل شهرن ۽ ڪوٽن جي نالن ۾ ٽنڊو، ڳڙهه ۽ پور لفظ آهن جيئن ٽنڊو مستي، ٽنڊو الهيار، امام ڳڙهه، شاهه ڳڙهه،خيرپور، ميرپور وغيره جڏهن ته ڪلهوڙن جيدور جي نالن ۾ ديرو ۽ آباد لفظ آهن. مثال طور رتوديرو، ديره غازي خان، حيدرآباد، محمد آباد وغيره ان ڪري ڪوٽڏيجي قلعي تي نالو “ قلعه احمد آباد” ڪلهوڙا دور ۾ پيل لڳي ٿو. محترم الطاف اثيم طرفان ڪوبه دليل نه ڏيڻ ڪري سندن اها غلط آهي ته ڪوٽڏيجي قلعه تي قلعه احمدآباد نالو ٺهڻ جي دور ۾ پيو. محترم الطاف اثيم لکيو آهي ته ڪوٽڏيجي قلعو مير سهراب خان جي وزير تعميرات سرائي محمد صالح زهريءَ جي نگراني هيٺ ٺهيو.بي ثبوت ۽ بي حوالا هجڻ ڪري محترم الطاف اثيم جو اهو موقف به غلط آهي. محترم الطاف اٿيم ڪوٽڏيجي قلعي جي تعمير جو سن 1797ع لکيو آهي اهو به بنا ثبوت ۽ بنا حوالي جي لکيو اٿائين. سوال آهي ته محترم الطاف اثيم اهو سنه ڪهڙي مستند تاريخي ڪتاب ۾ پڙهيو آهي يا قلعي ۾ اهڙو ڪو ڪتبو لڳل آهي جنهن ۾ اهو سنه لکيل آهي؟ اگر آهي ته منظر عام تي آندو وڃي نه ته بي ثبوت ۽ بي حوالا لکڻ ڪري محترم الطاف اثيم جي اها ڳالهه صحيح نه آهي ته قلعو سن 1797ع ۾ ٺهيو هو ٻي پاسي قلعي ڀرسان لڳل سرڪاري بورڊ ۾ قلعي جي تعمير جو سنه 1803ع کان1830ع تائين لکيو ويو آهي پهريون محترم الطاف اثيم ان سان طئي ڪري ته اهو سنه نه پر مون وارو آهي ۽ پوءِ وري پنهنجي ڏنل سنه لاءِ اسان کي ڪي مستند ثبوت ڏئي.
قلعو ڪيئن جڙيو ۽ ان تي ڪيترو خرچ آيو؟ ان لاءِ محترم الطاف اثيم هڪ افسانو گهڙي لکيو آهي ته، “ چيو وڃي ٿو ته تنهن زماني ۾ جوڌپور ۽ جيسلمير رياستن ۾ ڏڪار پيو ۽ انهن حڪومتن جون سرحدون جيئن ته رياست خيرپور سان ملندڙ هيون تنهنڪري بک ۽ بيروزگاري جي ستايل ماڻهو هيڏي لڏي هليا آيا. مير صاحبن به افرادي قوت جي فائدو وٺڻ ۽ ماڻهن کي مزدور مهيا ڪري ڏيڻ خاطر ڪوٽڏيجي شهر اندر هن قلعي جي تعمير شروع ڪرائي ۽ قلعي تي ڪمائيندڙن کي روزانو جوئر جي هڪ پاٽي ملڻ لڳي ۽ اهڙي طرح هي قلعو جڙي راس ٿيو.” ڏٺو وڃي ته مير سهراب خان ٽالپر جي دور ۾ ڪوٽڏيجي جي پڪي قلعي جي خرچ جو پورائو ڪيئن ممڪن ٿي سگهي ٿو جو سنڌ ٽي حصا هئي هڪ حصو مير سهراب خان جي حوالي هو جنهن ۾ ڍل افغانستان کي ڏيڻ کان سواءِ ڪوٽڏجي ۽ خيرپور ۾ بنگلا جوڙائڻ، ڪچو ڪوٽ جوڙائڻ، فتح ڳڙهه ۽ اسلام ڳڙهه جا قلعا جوڙائڻ، خيرپور جو شهر آباد ڪرڻ ۽ ٻيا ڪم جاري ٿيا گڏوگڏ ڪوٽڏيجيءَ ۾ ٽڪريءَ تي ايڏي عظيم قلعي جوڙائڻ جو ڪم مير سهراب جي وس ۾ نه هو. ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ موجب، “ حساب لڳايو ته ميرن وٽ ايڏي گهڻي بجيٽ ڪانه هئي جو ايڏو وڏ قلعو ٺهرائي سگهن ها (سپني کان سهڻي ساڀيا ص 51)
محترم الطاف اثيم ٻئي هنڌ لکيو آهي ته هر مزدور کير هڪ پاٽي جوئر جي ڏني ويندي هئي (مهراڻ3-1986ع)
محترم الطاف اٿيم ٻئي هنڌ لکيو آهي ته هر مزدور کي سوا سير جوئر ڏني ويندي هئي (جنگ مڊويڪ 9 جولاءِ 1986ع) اهو چيو وڃي ٿه ته ڏڪاريل مزدورن جو تعداد 5000 هزار هيو. ان طرح روزانو 6250 سير، مهيني ۾ 187500 سير جڏهن ته سال ۾ 2250000 سير يا 625 مڻ جوئر جا گهربل ٿيندا. جوئر جو فصل سال ۾ هڪ ڀيرو ٿيندو آهي ته ڇا نهري ۽ آبپاشي نظام کان اڳ رياست خيرپور ۾ ايتري جوئر اضافي بچندي هئي. انگ اکر ڏنا وڃن؟ ٻيو ته ڏٺو وڃي ته جوئر جو ان ڦڪيندا ها ڇا؟ ان لاءِ ڀاڄي ، لوڻ،مرچ ۽ گيهه جي ضرورت پوندي هوندي. اهي ڪٿان آڻيندا هئا؟ ڇا انهيءَ لاءِکين ڪي پئسا ملندا هئا؟ ان جي ڪابه وضاحت محترم الطاف اثيم نه ڪئي آهي.
رهيو سوال جوڌپور ۽ جيسلمير ۾ ڏڪار جي سبب ڪري خيرپور لڏي آيل ماڻهن ۽ انهن ذريعي ڪوٽڏيجي قلعي جي تعمير جو ڪم ٿيو ته نسيم امروهوي موجب“ ڪڇ جي علائقي مان ڏڪاريل ماني جي تلاش ۾ خيرپور ۽ سنڌ آيا ته اهي به ميرن جي فياضيءَ کان محروم نه رهيا جنهن ڪري ڪڇ جوراجا شڪر گذار ٿيو(تاريخ خيرپور ص 30) ڪوٽڏيجي قلعي کي پهريون ڀيرو 1955ع ۾ ميرن سان منسوب ڪندڙ نسيم امروهوي به ڏڪاريلن کان قلعي جي تعمير نه ڏيکاري آهي. مرزا قليچ بيگ 1899ع جي ڏڪار بابت لکي ٿو ته سنه 1899ع-1900ع واري ڏڪار ۾ ٿر واري پاسي کي تڪليف رسي. سرڪار جي طرفان رياست جي رهاڪن توڙي جوڌپور ۽ جيسلمير مان آيلن ماڻهن جي لاءِ کوٽائي وغيره جا ڪم جاري ڪرايا ويا هئا (رياست خيرپور ص163) ان سال 1809ع ۾ ڪڇ ۽ سنڌ ۾ ڏڪار پيو، مير اَنُ خريد ڪري ماڻهن کي ڏنو ۽ ڪڇ ڏي پڻ موڪلي ڏنو (رياست خيرپور ص 163) يعني ٻنهي دورن جي ڏڪاريل ماڻهن کان ڪوٽڏيجي قلعي جي تعمير ثابت نه آهي. مورخ کاتيءَ وارو ڪم ٻڌائين ٿا ته ڪوٽڏيجيءَ جي قلعي جي تعمير ڇو نه ٿا ٻڌائين؟ ٻيو ته جن ماڻهن اهو قلعو جوڙايو اهي واپس ويا يا هتي رهي پيا ۽ ڪٿي؟ ميرن انهن مان ڪنهن کي جاگير به نه ڏني!
ان سلسلي ۾ متان چيووڃي ته ته ميرن جي دور ۾ ڇيڙ هئي عوام کي ڇيڙ ۾ وهائي قلعو جوڙيائون حالانڪ ڇيڙ ڪافي پوءِ جاري ٿي. مير علي نواز ناز 25 فيبروري 1921ع تي مسند نشينيءَ جي رسم ۾ ڇيڙ جي خاتمي جو اعلان ڪندي ٻڌايو هو ته مون ڇيڙ جي رسم بند ڪرائي ڇڏي آهي. ۽ انهيءَ جي عيوض ٿورا پئسا وٺڻ ۾ اچن ٿا اها رسم مني صديءَ کان هلندي آئي هئي. (رياست خيرپور از مرزا قليچ بيگ ص 157) 19212ع مان مني صدي(75 سال) ڪٽ ڪرڻ سان 1846ع مير علي مراد جو دور ثابت ٿئي ٿو جنهن1843ع کان حڪومت سنڀالي هئي. ان ڪري مير سهراب جي دور (1782ع—1811ع) ۽ مير رستم جي دور (1811ع– 1843ع) ۾ ڇيڙ هئي ئي ڪانه ته قلعو ڇيڙ ذريعي ڪئين ٺهيو؟
محترم الطاف اثيم لکيو آهي ته رياست خيرپور جو انگريزن جي طفيلي بنجڻ بعد مير علي مراد خان هن قلعي کي “ جيل خاني” ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. هن قلعي جي اهميت ۽ حيثيت جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته سرچارلس نيپئر ۽ مير علي مراد خان جو قلعي ۾ اندر داخل ٿيڻ تي وڏو تڪرار هليو ۽ قلعي جي ٻاهران “ فيض باغ” جي نالي سان هڪ سهڻو باغيچو رکرايو ويو هو جنهن ۾ ئي مير صاحب ٻاهران آيل مهمانن سان ملاقات ڪندو هو.”
انهن ٻن چئڻ سٽن ۾ ڪيتريون مبهم غلط ۽ ڪوڙيون ڳالهيون ڪيون ويون آهن. اول سوال ٿو پيدا ٿئي ته دفاع لاءِ ٺهرايل قلعو يڪدم جيل خاني ۾ تبديل ڇو ڪيو ويو؟ اگر قلعو دفاع لاءِ ٺهرايو ويو هو ته يڪدم ان کي جيل ۾ تبديل نه ڪن ها پنهنجو ٺهرايل نه هين تڏهن ته قدر نه هين اگر چيو وڃي ته ان وقت قلعو دفاعي اهميت وڃائي چڪو هوته مير سهراب ۽ مير علي مراد جي دور جو تجزيو ڪري ٻڌايو وڃي ته ان ٿورڙي عرصي ۾ ڪهڙيون تبديليون آيون جو قلعو دفاعي حيثيت وڃائي ويٺو هو ته بقول محترم الطاف اثيم جي ته مير علي مراد خان ٽالپر ۽ چارلس نيپئر ۾ تڪرار پيدا ٿيو جو چارلس نيپئر اندر وڃڻ پئي چاهيو ڀلا جيل گهمڻ ۾ ڇا هو؟ رچرڊ برٽن(1801ع) ۾ لکي ٿو ته ميجر آئوٽرام، چارلس نيپئر سان ڏيجيءَ جي قلعي ۾ اچي گڏيو. (سنڌ ۽ سنڌوماٿري ۾ رهندڙ قومون ص 31) مير علي مراد ۽ چارلس نيپئر وچ ۾ تڪرار به نسورو ڪوڙ آهي ان جو پاڻ ئي ثبوت ڏيندي محترم الطاف اثيم لکيو آهي ته خيرپور رياست مير علي مراد جي دور ۾ انگريزن جي طفيلي بڻجي وئي هئي اگر “ طفيلي” (رانديڪو) جي معنيٰ الطاف اثيم کي اچي ها ته مير علي مراد جو چارلس نيپئر سان تڪرار نه لکي ها ظلم ته ڏسو محترم الطاف اثيم لکي ٿو ته مير علي مراد خان دفاعي قلعي کي جيل ۾ تبديل ڪيو يعني ان جي اهميت ۽ حيثيت کي مير صاحب اصل نه سمجهيو پر وري الطاف اثيم قلعي جي “ اهميت ۽ حيثيت” سمجهائي ٿو. ان طرح الطاف اثيم اهو به لکيو آهي ته قلعي جي ٻاهران “ فيض باغ” ۾ مير صاحب (علي مراد) ٻاهرين مهمانن سان ملندو هو پر فيض باغ ته مير فيض محمد ٽالپر سان منسوب آهي ۽ مير فيض محمد ٽالپر مير علي مراد کان پوءِ حاڪم ٿيو آهي. ان صورت ۾ ٻڌايو وڃي ته پاڻ کان پوءِ لڳرايل باغ ۾ مير علي مراد مهمانن سان ڪيئن ملندو هو؟ حقيقت ۾ اهو “ در وارو باغ” سڏيو هو (رياست خيرپور، مرزا قليچ بيگ ص 123)
الطاف اثيم لکيو آهي “ قلعي جي رهائشي علائقي تائين پهچڻ لاءِ ٽن وڏن دروازن کان گذري اچڻو پوي ٿو. اهي ٽئي دروازا نهايت مضبوط ڪاٺ جا ٺهيل آهن جن کي هاٿين جي حملي کان بچاءَ لاءِ ٿلها نوڪدار ڪل پڻ لڳل آهن.
سوال ٿو پيدا ٿئي ته مير سهراب جو دور بارود جو هيو جو مير سهراب قلعي تي توبون رکرايون پوءِ بارود جي دور ۾ دروازا بارود سان اڏائي سگهجن پيا ته دروازن کي هاٿين جي حملي کان بچاءَ لاءِ نوڪدار ٿلها ڪل ڇو هنيا ويا هئا؟ ميرن جي دور ۾ هاٿين جي جنگ ته نه هئي اها ته عرب ۽ سومرا دور ۾ هئي الطاف اثيم لکيو آهي ته ٽين دروازي مٿان انگريزي ۾ هي اکر لکيل آهن:
Abondon hope, all ye who enter here
يعني جيڪو اندر داخل ٿئي سو سڀ لاڳاپا لاهي ڇڏي؟
انگريزيءَ جو استعمال مير سهراب جي دور ۾ ته نه هو. اگر آءٌ ان انگريزي تحرير جي بنياد تي چوان ته ڪوٽڏيجيءَ جو قلعو انگريزن جوڙايو آهي ته ڇا محترم الطاف اثيم مڃيندو؟ اگر نه ته ڇو؟ ان لاءِ چوندو ته تحرير ۽ ليپو پوءِ به ٿي سگهن ٿا ته آءٌ سوال ڪريان ٿو آخر ڇا لاءِ محترم الطاف اثيم محٻوب نوناري کي انٽرويو ۾ چيو ته،“رهڻ واري جاءِ ۾ مڪمل ڪلمو لکيل آهي ۽ انهيءَ سان گڏ يا علي مدد به لکيل آهي ۽ جنهن رنگ سان اهو ڪلمو لکيل آهي انهيءَ تي رنگ سان پينٽنگ به ٿيل آهي ۽ انهيءَ ئي شين مان ثابت ٿئي ٿو ته هي قلعو ميرن ٺهرايو هو. (روزانه پاڪ سنڌ 2 اگسٽ 2001ع)
ڇا پينٽنگ مير نٿا ڪرائي سگهن؟ ۽ ان جي بنياد تي اهو ڪيئن ٿو چئي سگهجي ته قلعو ميرن جوڙايو هو؟
محترم الطاف اثيم لکي ٿو ته حوض جي اولهه ۾ ٻه برج آهن تن تي پنهنجي وقت جون مشهور ميراڻيون توبون“ صفا صفا” ۽ ملڪ ميدان رکيل هيون.”
جنهن قلعي جا برج ڏٺا هوندا انهن جي معرفت آءٌ محترم الطاف اثيم کان سوال ٿو ڪريان ته اگر قلعو ميرن جوڙايو هو ته برجن تي توبن جي نالين رکڻ جي جاءِ تعمير ۾ ئي جوڙائي وڃي ها نه ڪي برج وڍيا وڃن ها برجن جي وڍجڻ ثابت ٿو ڪري ته قلعو ميرن کان اڳ جو ٺهيل هو ميرن برج وڍائي توبن جي نالين جون جايون ٺاهيون. محترم الطاف اثيم لکيو آهي ته حوض جي اوڀر ۾ هڪ برج اندر ڏاڪڻ ذريعي چڙهي وڃبو ته منجهس نهايت خوبصورت رنگين گلڪاريءَ جو ڪم ٿيل نظرا ايندو..........رهائشگاهه ۾ مغليه طرز تي ڪاٺ جو ڪم ۽ در و ديوار تي دلڪش گلڪاري ٿيل آهي.
محترم الطاف اثيم ٻڌائي ته قلعي جي ٽنهي وڏن دروازن جي ڀتين ۽ ڪاٺ جي دروازن تي گلڪاري ڇو نه ٿيل آهي؟ جڏهن ته حيدرآباد جو قلعو ڏسبو ته ميرن کان اڳ ڪلهوڙا دور ۾ ئي قلعن جي ڇتين ۽ دروازن تي گلڪاري ٿيندي هئي ته پوءِ ميرن جي دور۾ ڪوٽڏيجي قلعو جڙيل هجي ها ته ان جي ڀتين ۽ دروازن تي گلڪاري ٿيل ڇو نه آهي؟ باقي فتح برج ۽ حرم تي گلڪاري ۽ ليپو ميرن جي دور ۾ ٿيل آهي؟ قلعي جون ديوارون ۽ مک دروازا ميرن کان اڳ جا ٺهيل آهن مرمت ۽ اضفا واضح نظر اچن ٿا جيڪي ميرن جي دور ۾ ٿيا آهن.