اهو ظاهر منجهه ظاني آهي!
ظاهر ۾ زاني فڪر منجهه فنا ٿيا،
تنين کي تعليم جي،ڪُڙهه اندر ڪاني،
حرف حقاني، دور ڪيائون دل ۾.
(شاهه جو رسالو شهواڻي سر يمن ڪلياڻ داستان 5 بيت 16)
مون کي لڳي ٿو ته ان ۾“زاني“ صورتخطيءَ جي چڪ ڪري لکيو ويو آهي ۽ ڳالهه هن طرح محسوس ٿئي ٿي ته اهو “ظاني” ظن ۽ گمان ڪندڙ آهي وري روزانه ڪاوش ۾ 6 جولاءِ 2003ع تي شوڪت چاچڙ جو تنقيدي خط ڇپيو ته زانيءَ کي صورتخطيءَ جي چڪ ڄاڻائي ظاني چوڻ سان شاهه جو رسالو مشڪوڪ بڻجي ويندو. متان زانيءَ ۾ او ڪو ٻيو فهم موجود هجي. وري 22جولاءِ 2003ع تي شڪسته مزاريءَ ج خط شايع ٿيو جنهن موجب ڪنهن به شاهه جي شارح ان بيت تي تنقيد نه ڪئي آهي سو زانيءَ مان مراد زناڪر نه پر تمثيلي طور مراد ورتو وڃي ان لفظ جو ڳجهه لڪل آهي جنهن کي فقط سالڪ ۽ عارف ئي سڃاڻي سگهن ٿا ڀٽائيءَ جي شاعريءَ ۾ ڪم آيل لفظ سو سيڪڙو صحيح تلفظ ، رسم الخط ۽ صحيح حروف تهجي ۾ آيل آهن. ڀٽائي جي فقيرن “ رسيو ريزالن کي منجهان زردي ظن” بيت ۾ظن لکيو ته پوءِ ظاني کي زاني ڇو لکندا؟ ان بيت جو مطلب آهي ته جيڪي ظاهري اکين سان زاني،شرابي ۽ خراب لڳندا آهن ۽ ان تي تنقيد ڪندي ڊاڪٽر شفيق سني 7 اگسٽ 2003ع تي ڇپيل خط ۾ لکيو ته اهو صحيح نه آهي ته شاهه سائين کي هر عام ماڻهو نٿو پڙهي سگهي عارف ئي سمجهي سگهن ٿا. حالانڪه شاهه جي شعرن ۾ نصيحت آهي پوءِ نصيحت جي ضرورت نه عارفن ۽ سالڪن کي گهٽ هوندي آهي پر نصيحت هوندي ئي عام ماڻح لاءِ آهي صرف عارفن جي سمجهڻ جوڳو چئي اسان شاهه کي عالمگير شاعر ڪيئن ٿا چئي سگهون؟ ان کان پوءِ به شڪسته مزاري ان بات اهڙوئي ٻيو خط لکيو انهن سڀني جو جواب سولو اهو آهي ته شاهه جي رسالي جا ڪيترائي قسم آهن جيڪي تحقيق لاءِ راغب ڪن ٿاڪيترن لفظن جي ڪيترن رسالن ۾ صورتخطي غلط لکي وئي آهي. ڊاڪٽڙ نبي بخش بلوچ رسالا ڀيٽي بيتن جون مختلف لکڻيون ڏنيون آهن. جيڪي ڪتابت جي غلطي جي غلطي ۽ نه سمجهڻ سبب آهن نظر علي سوڍي جو موقف صحيح آهي ته اهو زاني نه پر ظاني آهي پر هن صاحب کي پڪ نه هئي. اصل لفظ نروار ڪرڻکان اڳ اها ڳالهه سوچڻ گهرجي ته شاهه زانيءَ کي سٺو ڪيئن چوندو جو هو عالم ۽ اخلاق جو درس ڏيندڙ شاعر هو. ٻيو ته ظاهر ۾ زاني ۽ اندر ۾ معصوم چوڻ جرم کي هٿي ملندي ان ڪري اهو موقف صحيح نه آهي شاهه جو رسالو شاهواڻي واري ۾ ص 15 تي حاشيي ۾ آهي ته ڊاڪٽر بلوچ قلمي رسالن کي ڀيٽي ان بيت جي پڙهڻي زاني نه پر ظاني لکي آهي.” ڊاڪٽر بلوچ جي ترتيب ڏنل رسالي ۾ اهو بيت سر يمان ڪلياڻ داستان 5 بيت 16 ۾ آهي ڊاڪٽڙ صاحب موجب مد ۽ حس رسالن يعني خير محمد فقير هالاڻي جي قلمي رسالي 1287هه ۽ ميان حسين جي قلمي رسالي 1300هه ان بيت ۾ زاني نه ظاني لکيل آهي. ڊاڪٽڙ صاحب ان جي معنيٰ لکي آهي ته “ اهي ظاهري طرح ته ڄڻ شڪ واري حالت ۾آهن پر حقيقت ۾آهن پر حقيقت ۾ هو غور فڪر ۾ محو آهن.”
ان طرح ان بيت جو اهومطلب بيهي ٿو ته صوفي ظاهر ۾ شڪ ڪندڙ آهن ته متان فلاڻي شيءِ ،کاڌو،ڪم ناجائز هجي انڪري ڪم ڪرڻ کان اڳ جانچ ڪجي ان شڪ جو اظهار ان لاءِ نه آهي ته ته شڪي مزاج آهن پر رب جي خوف ڪري آهي. ان ڪري ان بيت ۾ زاني اچار صحيح نه آهي پر ظاني صحيح آهي.