“ وساري نه ڇڏجو” بابت لکيل تحريرن جو جائزو
امر سنڌوءَ جو مهاڳ: شاعري نالو آهي فن ۽ فڪر کي نظم جي صورت ۾ آڻڻ جو، ادل سومري جي ان ڪتاب جي مهاڳ ۾ ان جي شاعريءَ جي فن ۽ فڪر جو جائزو ڪيترو ورتو ويو آهي. ان جو اندازو مهاڳ لکندڙ امر سنڌوءَ جي هنن ڳالهين مان ڪري سگهجي ٿو. امر سنڌو صاحبه لکي ٿي ته:
“مان ته سخن شناس شاعرن جي قطار ۾ بيٺل ۽ نه ئي دانشوري جي ريس جي شريڪ اهو مهاڳ لکڻ وارو ڪڻو منهنجي نالي ڪيئن نڪتو سو ادل سومرو ئي ڄاڻي(وساري نه ڇڏجو مهاڳ)
مهاڳ جو لکرائبو آهي ته ماهرکان شاعريءَ جي ڪٿ ڪرائبي آهي جڏهن امر سنڌو ڪا نالي واري شاعره ئي نه آهي ته ادل سومري جي شاعريءَ جي ڪٿ ڇا ڪري سگهندي؟ مهاڳ لکرائڻ تي هن کي پاڻ تعجب آهي! فني ڪٿ بابت به امر سنڌو لکيو آهي ته:
شاعري جوڙجڪ سان شاعر جي شعوري، جمالياتي ڳانڍاپو ۽ ان جي سماجي ادراڪ ئي شاعريءَ جي ڪارج جا معيار مقرر ڪري ٿو. گهڻو ئي ملهائتو ۽ لاڀائٿو پر عالمي ادب ۾ پرک وارو اهو ڳرو پئمانو يا frame of analysis کڻي ادل سومري جي فني ڳٽڪي جي ماپ تور ڪري، وڍ ٽڪ ڪري ڇيد ڪرڻ وارو اهو ڏکيو ڪم سنڌي نقاد ڏي پاس pass ڪندي. ادل سومري جي شاعري، جيڪا سماج جي نقاد طور نه پر گرو جي پيرن ۾ نوڙت سان ويٺل، دل ديش جي ترجمان طور سامهون آئي آهي. ان شاعريءَ ۾ گهاڙيٽن، غزلن جي گهاڙيٽي ۾ ماترائن جي حساب ڪتاب، ردف، قافئيجون هيٺ مٿاهيون، شاعريءَ جي لهجي ۾ صوتيات جي جاگرافي،وائي جي ورد۾ فني باريڪ بينين تي جاگرافيائي حدن جا اثر جانچڻ وارو، وقت محنت طلب پورهيو ڪير به ڪري پر مون لاءِ ممڪن ناهي (وساري نه ڇڏجو مهاڳ) هاڻي اهو اندازو لڳايو ته مهاڳ ڪيترو معياري هوندو؟!!!
شيخ اياز جي راءِ: دوهن ۽ بيتن واري حصي کان اڳ شيخ اياز جي ادل سومري بابت راءِ ڏني وئي آهي ته:
“ نئين ٽهيءَ جو اهو شاعر آهي جنهن فارسي ۽ اردو وزن کي لت هڻي شعري روايات جا سارا زنجير ٽوڙي ڇڏيا آهن.۽ پنهنجو ترنم پنهنجي اندر جي آواز مان اڀاريو آهي. اڄ ڪالهه جديد شاعر پاڻ تي ڪوبه زنجير رکڻ نٿا چاهين. انهن جون کليل ۽ پير آزاد آهن ادل سومرو انهن مان برک شاعر (وساري نه ڇڏجو ص 19)
شيخ اياز ادل سومري لاءِ جيڪو “ لت هڻڻ” وارو اصطلاح ڪم آندو آهي ته ان لفظ جي حيثيت سٺي نه آهي. فارسي ۽ اردو وزن کي لت هڻڻ وارو هن ڪم سٺو ڪيو آهي يا نه ان لاءِ “لت هڻڻ” وارو اصطلاح استعمال ڪري ٻڌايو آهي ته هن اهو چڱو ڪم نه ڪيو آهي ان کان علاوه ادل سومري شعري روايات جا سارا زنجير ٽوڙيا آهن جو مطلب ڇا آهي؟ جڏهن ته ادل سومري بيت، دوها، غزل، وايون اڳين روايات مطابق لکيا آهن. مطلب ته اهو ٿو ظاهر ڪري ته شعر جيڪي لوازمات چاهي ٿو ادل سومري انهن لوازمات چاهي ٿو ادل سومري انهن کان بغاوت ڪئي آهي.
تنوير عباسيءَ جي راءِ: غزلن کان اڳ تنوير عباسيءَ جا لفظ ڏنا ويا آهن.
مبارڪ آهي اهو ڏينهن جنهن ڏينهن ادل سومرو ڄائو، جنهن ڏينهن ڀٽائي ڄائو، جنهن ڏينهن سچل ڄائو. ادل اسان جي دور ۾ سنڌي شاعرن ۾ تمام سٺو مقام هن وقت به رکي ٿي. ۽ پڪ آهي ته اڳتي هلي ادبي تاريخ ۾ به رکندو (وساري نه ڇڏجو ص 48)
هي راءِ پڙهي اهو لڳي ٿو ته اها ڪا علمي راءِ نه پر دوستيءَ ۾ ڏنل راءِ آهي. ادل سومرو سنڌي شاعريءَ ۾ تمام سٺو مقام رکي ٿو ته ڪهڙي حوالي کان ، فڪري حوالي کان، يا فني حوالي کان يا وري فني فڪري ٻنهي حوالن کان ڪابه نشاندهي نه ڪئي وئي آهي. جنهن ڪري اها راءِ روايتي راءِ کان وڌيڪ نه آهي.
تنوير عباسيءَ پاران سچل ۽ ڀٽائي جي پائي جو شاعر نه آهي.
امداد حسيني جي راءِ: گيتن ۽ ترائيلن جي حصي اڳيان امداد حسينيءَ جي راءِ ڏني وئي آهي ته “ ادل سومري جي شاعريءَ مٿان جيڪڏهن نالو نه به لکيل هجي تڏهن به مان سڃاڻي ويندس ته اها ادل سومري جي شاعري آهي ( وساري نه ڇڏجو ص 121)
امداد حسيني، ادل سومري جي شاعريءَ جي انفراديت ڏيکارڻ لاءِ اها روايتي راءِ ڏني آهي ته هو ادل سومري جي شاعري، بنا نالي جي سڃاڻي وٺندو، روايتي راءِ ان ڪري ٿو چوان جو کيس ادل سومري جي شاعريءَ جون انفرادي خصوصيتون نه فقط ٻڌائڻ کپن ها پر اهي ثابت ڪرڻ کپن ها ته هنن جي ڪري آءٌ ادل سومري جي شاعري، بنا نالي جي سڃاڻي سگهندو آهيان ته ان سان پڙهندڙن کي به فائدو پوي ها، رڳو انفرادي چوڻ سان انفراديت اچي ته نه ويندي. امداد حسيني جهڙي شاعر کي اهڙي اڇاتري راءِ نه ڏيڻ گهرجي ها.
فهميده رياض جي راءِ: نظري نظمن جي حصي کان اڳ فهميده رياض جو بيان ڏنو ويو آهي ته:
“ ادل سومري جو ڪتاب جڏهن مون ڏٺو ۽ غور سان پڙهيو ته مون کي لڳو ته هڪ نئون ۽ منفرد آواز آهي. تمام خوبصورت ۽ اوريجنل جذبن سان اسان جو آڏو آيو آهي ۽ اسين ان کي ڀليڪار چئون ٿا. ان قسم جي شاعريءَ جو ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿيڻ کپي (وساري نه ڇڏجو ص 141)
فهميده رياض جا به ادل سومري جي شاعري بابت لفظ روايتي قسم جا آهن اسان سندس شاعري کي ڀليڪار چئون ٿا، يا اها شاعري ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿيڻ کپي. نئون ۽ منفرد آواز آهي. اهڙا جملا روايتي طور استعمال ڪيا ويندا آهن. اگر ادل سومري جي شاعريءَ کي منفرد قرار ڏئي ٿي ته ٻڌائي ها ته ڪيئن؟ خوبصورت جذبا آهن ته ڪيئن؟ ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿيڻ کپي ته ڇو؟ ان بابت نه ٻڌايو ويو آهي ۽ هر شاعر وٽ انفراديت آهي ان بابت به کيس ٻڌائڻ گهرجي ها.
تاج جويي جي راءِ: واين کان اڳ تاج جوئي جي راءِ ڏني وئي آهي ته “ ادل سومرو نه رڳو پنهنجي همعصرن ۾ هڪ اعليٰ مقام رکي ٿو. پر پاڻ کان ڪيترن سينئر شاعرن کان به فني، فڪري ۽ تخليقي طرح اڳتي نڪري ڪوتا کيتر ۾ چنڊ جي صورت اختيار ڪري چڪو آهي. (وساري نه ڇڏجو ص 163)
تاج جوئي صاحب جي راءِ آهي ته ادل سومرو پنهنجي همعصرن ۾ ته اعليٰ مقام رکي ٿو. پر ڪيترن سينيئر شاعرن کان به فني، فڪري ۽ تخليقي طرح اڳتي نڪري چڪو آهي. جڏهن ته شيخ اياز جو چوڻ آهي ته ادل سومرو شعري روايات جا سارا زنجير ٽوڙي ڇڏيا آهن. فارسي ۽ اردو وزن کي لت هڻي ڇڏي آهي. هاڻي ڪنهن جي راءِ درست آهي . شيخ اياز جي يا تاج جوئي جي؟
منهنجي نظر ۾ ٻئي صاحب ٻن انتهائن تي آهن. ادل سومري جي شاعريءَ ۾ وزن بحر به آهي باقي اها جدا ڳالهه آهي ته ان ۾ وڏا نقص به رکي ٿو. جيئن تنوير عباسيءَ هڪ تقرير ۾ ڪجهه ٻڌايا هئا. ۽ ادل شعري روايتن مطابق به لکيو آهي. ٻئي پاسي تاج جويو به روايتي انداز ۾ همعصرن ۽ ڪيترن سينئرن کان کيس فن ۽ فڪر ۾ مٿي ڪري شاعريءَ جو چنڊ قرار ڏئي ٿو. ان ۾ ڪو دليل نٿو ڏئي.